Janiszewska, Barbara
Instrukcja Jerzego Wilhelma dla
posłów pruskich udających się na
sejm warszawski w 1626 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 292-303
M A T E R I A Ł Y
INSTRUKCJA JER ZEG O W ILHELM A DLA P O S Ł Ó W PRUSKICH
UDAJĄCYCH SIĘ NA SEJM W A RSZAW SKI W 1626 ROKU
R ząd y Je rz e g o W ilh e lm a w B ra n d e n b u rg ii u w a ż a n e b y ły za n a j
m n ie j szczęśliw e w d z ie ja c h tegoż k się stw a 4). B y ł on w ła d c ą o ś r e d
n ic h zdo lnościach, u le g a ją c y w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h c a łk o w ic ie
sw y m doradcom . W y z n a n ie k a lw iń sk ie sp ow odow ało, że odnoszono się
do n ieg o z n iech ę cią n a w e t n a sa m y m d w o rz e w B e rlin ie . W śród n ie
c h ę tn y c h p rz o d o w ała jeg o m a tk a , e le k to ro w a A n n a , b ęd ą ca g o rliw ą
lu te r a n k ą . N ie c h ę tn y m o kiem p a trz y ł n a n ieg o Z y g m u n t III, u w a
ż a n y za „ a rc y k a to lic k ie g o ” k ró la . W ra z ie w y s tą p ie n ia s ta n ó w p rz eciw
w p ro w a d z e n iu k a lw in iz m u do P r u s K siąż ęcy c h Z y g m u n t III g o tó w
b y łb y p o p rz eć tę a k c ję 2). N a n ie c h ę tn y sto su n e k do J e rz e g o W ilh e lm a
w p ły n ą ł ta k ż e fa k t, że k ró l szw edzk i G u sta w A dolf, d zięki m a łż e ń
s tw u z sio strą k u r f ir s ta M arią E leo n o rą , b y ł z n im zw iązan y p o k re
w ie ń stw e m . Do m a łż e ń s tw a tego d o p ro w a d ziła e le k to ro w a A n n a, c z y
n ią c to b ez w ied z y sy n a . Z w iązek te n k o m p ro m ito w a ł Je rz e g o W il
h e lm a w obec Z y g m u n ta III, a p o n a d to u tr u d n ia ł m u p ro w a d z e n ie
u s ta lo n e j p o lity k i H o h e n z o lle rn ó w — la w iro w a n ia m ięd zy P o lsk ą
a S zw e cją 3). F a k t p rz y b y c ia e le k to ra do P r u s p rz e d fo rm a ln y m p rz e
k a z a n ie m m u le n n a oraz z a p rz y się ż e n ie m p rz y w ile jó w p o w ię k sz y ł
tv lk o n ie c h ę ć k ró la polskiego. C hcąc w y m ó c n a k sięciu u s tę p s tw a ,
Z y g m u n t III z w le k a ł z n a d a n ie m m u le n n a . R ów n o cześn ie c h c ia ł on
w z m o c n ić sw e w p ły w y w P ru s a c h K siążęcy ch , p rz e w id u ją c , ż e
m o g ą się one n ie d łu g o stać w id o w n ią w o jn y p o ls k o -s z w e d z k ie j4).
J e r z y W ilh e lm n a to m ia st, p ra g n ą c zy sk ać sobie S ta n y P ru s k ie , za
w a r ł u k ła d w W ę g o b o rk u (W ęgorzew ie) w 1620 r„ gdzie ob iecał rz ą
dzić zg o d n ie z p ra w a m i k r a ju o ra z zasięgać r a d y w s p ra w a c h k się
stw a u m iejsco w y c h u rz ę d n ik ó w . Tę n a g łą p rz y c h y ln o ś ć s ta n ó w n a
le ż a ło b y tłu m a c z y ć o b aw ą p rz e d u d z ia łe m k się stw a w w o jn ie p o lsk o -
szw e d zk iej 5).
Z y g m u n t III cz y n ił w szy stk o , b y w P ru s a c h K siążęcy ch zn aleźć
p o p a rc ie . W zw ią zk u z ty m w y s ła ł do K ró le w c a k o m isarzy z Ł u k a
szem S ie ra k o w sk im n a czele. W w y n ik u ich d ziała ln o śc i z e b ra ł s ię
w lu ty m 1621 r. se jm k ra jo w y . Z k o m isa rz a m i w sp ó łd ziała li p r z e d
-B A R -B A R A J A N IS Z E W S K A
') L. O rlich, G esch ich te d es P r e u ssisc h e n S ta a te s im 17 Jahrh, B erlin 1838. s. 3.
2) K. P iw a rsk i, D zieje P ru s W schodnich w czasach n ow ożytn ych , G dańsk — B y d g o szcz 1946, s. 79.
3) P iw a rsk i, op. cit. s. 79. 4) P iw a r sk i, op. cit. s. 80. 5) P iw a r sk i, op. cit. s. 83.
s ta w ic ie le tzw . s tro n n ic tw a k w e ru la n tó w . W a lk a k w e ru la n tó w p r z e
c iw n a d a n iu le n n a e le k to ro w i b ra n d e n b u rs k ie m u , J e r z e m u W ilh e l
m o w i, z y sk a ła w ie lu z w o le n n ik ó w i b y ła n a js z e rz e j z o rg a n iz o w a n ą
w a lk ą w o k re sie is tn ie n ia tegoż s tro n n ic tw a . M im o w ie lk ic h w y s ił
k ó w n ie p rz y n io sła o na je d n a k ż e p o ż ą d a n y c h sk u tk ó w , p o n ie w a ż
s p o tk a ła się z b ra k ie m w łaściw eg o p o p a rc ia ze s tro n y P o lsk i. D n ia
23 IX 1621 r. J e r z y W ilh e lm o trz y m a ł P ru s y K siążęce ja k o le n n o
n a ty c h sa m y c h w a ru n k a c h , co jeg o p o p rz e d n ik , J a n Z y g m u n t.
O k re s pow odzeń J e rz e g o W ilh e lm a w P ru s a c h K siąż ęcy c h z a k o ń
c z y ł się je d n a k d osy ć szybko. Ó w czesna p o lity k a m ię d z y n a ro d o w a
s ta w ia ła go n ie ra z w b a rd z o tr u d n e j sy tu a c ji. B y ł to o k re s w o jn y
3 0 -le tn ie j, o k re s w a lk i d w ó ch obozów : U n ii e w a n g e lic k ie j i L ig i k a
to lic k ie j. J e r z y W ilh e lm , ja k o m a rg ra b ia b r a n d e n b u rs k i w in ie n b y ł
s ta n ą ć po s tro n ie U nii, n a to m ia s t ja k o le n n ik k ró la p o lsk ieg o m ia ł
o b o w iąz ek p o p a rc ia go w w a lc e p rz eciw S zw edo m , co o znaczało p r z y
n a le ż n o ść do obozu p rz eciw n e g o .
G u s ta w A dolf, p o z a ję c iu w 1621 r. I n f la n t z R y g ą, u siło w a ł p r z e
c ią g n ą ć J e rz e g o W ilh e lm a n a sw o ją s tro n ę . P rz e k o n y w a ł go, że P o l
sk a , c e sarz i c a ły obóz k a to lic k i w R zeszy zaczęły z a g ra ż a ć p r o te s ta n
ty z m o w i, a b ez p o śre d n io M arch ii B ra n d e n b u rs k ie j. J e r z y W ilh e lm
u w a ż a ł G u s ta w a A d o lfa za g łó w n eg o o b ro ń cę p rz e d n a p o re m k a to li
c y z m u . C h ciał je d n a k ż e , b y G u sta w A d o lf s k ie ro w a ł się w s tro n ę
N iem iec p rz eciw k o H a b sb u rg o m , a ty m sam y m , b y o d d alo n a z o sta ła
g ro ź b a w o jn y od P r u s K siąż ęcy c h . G u s ta w A do lf b y ł je d n a k ż e z a ję ty
p la n a m i b a łty c k im i. N a pom oc p ro te s ta n to m p o śp ieszy ła D an ia, k tó
r a zo stała w k ró tk im czasie ro zg ro m io n a.
J e r z y W ilh e lm zd o b y ł się w ó w czas n a w e t n a zab ieg i d y p lo m a
ty c z n e w S zto k h o lm ie, gdzie p ró b o w a ł skłon ić G u s ta w a A d o lfa do
in te rw e n c ji w N iem czech . G u sta w A d o lf p o c h ło n ię ty b y ł n a ra z ie
c a łk o w ic ie a ta k ie m n a P o lsk ę , n a to m ia s t w y s tą p ie n ie p rz eciw H a b s
b u rg o m i k a to lik o m w N iem czech p la n o w a ł n a o k re s p ó ź n ie jsz y .
W d ru g ie j poło w ie 1625 r., g d y ty lk o w y g a sł ro z e jm z P o lsk ą , w z n o
w ił d z ia ła n ia i z a ją ł D o rp a t. J e r z y W ilh e lm z n a la z ł się z a te m w t r u d
n e j s y tu a c ji. C h cąc zy sk a ć pom oc d la B ra n d e n b u rg ii i o ch ro n ić
P r u s y K siążęce p rz e d w o jn ą , n a r a z ił się P o lsce, g d y ż p rz y ja ź n ił się
z je j w ro g ie m 6). N ie m ó g ł zd o b y ć się n a w e t n a n e u tra ln o ś ć , g d y ż i to
ju ż o znaczało s p rz e n ie w ie rz e n ie w obec p a n a len n eg o .
G u sta w A dolf ja k o p u n k t w y p a d o w y n a P o lsk ę o b ra ł p o rt P iła w ę .
P o lsk a liczy ła się z z a g ro ż e n ie m teg o p o rtu . W y sła ła do P ru s K s ią ż ę
c y c h o strze żen ie, że g rozi im n a ja z d szw edzk i. P ra w d o p o d o b n ie d o
k ła d n y p ia n n a ja z d u S zw edów n ie b y ł z n a n y an i P olsce, an i k się c iu
p ru s k ie m u 7). G d y b y P o lsce w iad o m e b y ło , ja k w ie lk ą w a g ę p rz y w ią
z u je G u sta w A d o lf do zd o b y cia P iła w y , sam a d o p iln o w a ła b y le p ie j
s p ra w y fo r ty f ik a c ji p o rtu .
P ru s y K siąż ęce w w y n ik u p o w s ta łe j s y tu a c ji zw o ła ły w lu ty m
1626 ro k u s e jm k ra jo w y , k tó ry u c h w a lił p o d a tk i n a o b ro n ę k r a ju 8).
J e r z y W ilh e lm w y s ła ł p rz y k o ń c u lu te g o p o selstw o n a s e jm p o lsk i
") W r. 162G z y sk a ł sob ie n o w eg o soju szn ik a w osob ie k sięcia s ie d m io gro d zk ieg o B eth len em a , k tóry o żen ił się z jego siostrą K atarzyną.
7) O. H intze, D ie H oh en zollern u. ihr W erk, B erlin 1915, s. 168; Р . Л. Z im - nierm ann, G esch ich te der H oh en zollern , G logau 1859, s. 152.
w W a r s z a w ie 9). P o selstw o , d la k tó re g o J e r z y W ilh e lm w y d a l s p e
c ja ln ą in s tru k c ję , m iało n a ce lu z a p e w n ie n ie k ró la o w ie rn o śc i
k u r f ir s ta i s ta n ó w p ru s k ic h o raz o p rz y g o to w y w a n iu P r u s K sią ż ę
c y c h do o b ro n y p rz e d S zw ed am i. P rz e d P iła w ą u sta w io n o 4 o k rę ty ,
sp ro w ad zo n o do fo rte c y now e d ziała i obsadzono 300 lu d z i z a ło g i10).
W r. 1626 S zw ecja p o d ję ła a ta k n a P ru s y K siążęce. G u s ta w A d o lf
p rz y b y ł do P iła w y z w ie lo m a o k rę ta m i, załog a ich lic z y ła 14 — 15 ty s .
żo łn ierza. W te j s y tu a c ji n ie m o żn a b y ło m y śle ć p o w a ż n ie o o b ro n ie .
W d n iu 8 lip ca 1626 r. z a ję to p o rt b ez w iększego w y s iłk u .
W śró d h is to ry k ó w p o lsk ich je s t p ra w ie p o w sz e c h n e m n ie m a n ie
0 zd ra d z ie Je rz e g o W ilh e lm a . P o sąd za się go o zm ow ę z G u s ta w e m
A d o lfem w s p ra w ie z a ję c ia P ila w y . H isto ry c y n ie m ie c c y n a to m ia s t
u w a ż a ją , że m o żn a o b w in iać go je d y n ie o sła b e p rz y g o to w a n ie p o r tu
do o b ro n y n ). Z im m e rm a n n ł2) p rz y ta c z a n a w e t te k s t ciek a w eg o listu ,
k tó re g o tre ś ć w y k lu c z a z d ra d ę . J e s t to list S z w a rz e n b e rg a , w k tó ry m
p rz e k a z u je on k a n c le rz o w i P ru c k m a n n o w i sło w a k u r f ir s ta w y p o w ie
d zian e w sp ra w ie P iła w y . K u r f ir s t w y ra ż a ł w n ic h żal do G u s ta w a
A d olfa za to, że ja k o p rz y ja c ie l u c z y n ił m u to, czego m ó g ł się spo
dziew ać je d y n ie od w ro g a , tz n . z a b ra ł P iła w ę . P oza ty m zd ziw ił się,
że n ie k tó rz y c h w a lą go za o d d an ie p o rtu k ró lo w i szw e d zk iem u .
U s la le n ie fa k tu , czy J e rz y W ilh e lm d o p u ścił się ju ż w te n c z a s z d ra d y
w obec P o lsk i, w y m a g a ło b y szerszy ch b a d a ń , a ta k ż e s p e c ja ln e g o
o m ów ienia. S tw ie rd zo n o je d n a k , że w r. 1627 J e r z y W ilh e lm z a w a rł
t r a k ta t n e u tra ln o ś c i ze S zw e d am i, co w y w o ła ło o g ro m n e w z b u rz e n ie
n a d w o ra c h p o lsk im i cesarsk im .
Z ac h o w an a d o tą d w W oj. A rc h iw u m P a ń s tw , w O l s z t y n i e 11)
in s tru k c ja Je rz e g o W ilh e lm a d la p osłów p ru s k ic h u d a ją c y c h się
w 1626 ro k u n a s e jm w a rsz a w sk i m oże n a m w p e w n y m s to p n iu
p rz e d s ta w ić sto s u n e k k u r f ir s ta do k ró la o ra z n a s tr o je p a n u ją c e
w P ru s a c h K siąż ęcy c h p rz e d p rz y b y c ie m S zw edów . In s tr u k c ja ta
w y d a n a zo stała w K w id z y n ie w d n iu 21 lu te g o 1626 ro k u . M ożna
w n ie j w y o d rę b n ić 2 części ró ż n e pod w z g lę d e m tre śc i. W p ie rw sz e j
p o leca się posłom z a p e w n ie n ie k ró la p olsk ieg o o w ie rn o śc i k sięcia
1 sta n ó w p ru s k ic h o ra z o p rz y g o to w y w a n iu P r u s K sią ż ę c y c h do o b ro
n y p rz e d S zw edem , w d ru g ie j — p rz e d s ta w ie n ie p ro śb y o u re g u lo
w a n ie sy s te m u m o n e ta rn e g o o ra z o o b ro n ę g ra n ic P r u s K siąż ęcy c h .
N a w stę p ie w y m ie n ia się posłó w : M a rc in a W a lle n ro d a , F a b ia n a
B orcke, L u d w ik a K a lk s te in a i P io tr a B e rg m a n n a . M a rc in W a lle n ro d ,
ja k o n a d ra d c a i k a n c le rz , m ia ł p rz ew o d n icz y ć p o z o sta ły m po sło m .
F a b ia n B o rck e, b ie g ły w s p ra w a c h m o n e ta rn y c h , w in ie n b y ł z a tr z y
m ać się n a g ra n ic y koło D ziałd o w a lu b N id zicy i ta m o czek iw ać w ia
dom ości od p o zo stały c h posłów , k tó rz y z a ra z po p rz y b y c iu do W a r
sz a w y zobow iązan i b y li za w iad o m ić go, czy n a s e jm ie r o z p a try w a n y
b ę d z ie sy s te m m o n e ta rn y , a w ięc. czy ce lo w y je s t jeg o p rz y ja z d .
P osło w ie m ieli się d o k ła d n ie za p oznać z in s tru k c ją , a p o te m w y ru sz y ć
z a ra z do W arszaw y , b y zd ąży ć n a czas, tzn. p rz e d za k o ń c z e n ie m o b ra d
”) S ejm ten o d b y w a ł się w d n iach od 2 8 .1. — 10. III. 1626 r. ,0) P iw a rsk i, op. cit. s. 152.
n ) Z im m erm ann, op. cit., s. 152. 12) Z im m erm ann, op. cit., s. 150.
1S) W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w O lsztyn ie, Z esp ół A k t P o d w o r sk ich rodu D ohnów , X X V /5/M /V I-1.
se jm o w y c h . G łó w n y m ich z a d a n ie m b y ło u z y sk a n ie p r y w a tn e j
a u d ie n c ji u k ró la , k tó re m u m ieli p rz e d sta w ić w sz y s tk ie s p ra w y p o le
co n e w in s tru k c ji. O a u d ie n c ję p osłow ie w in n i b y li za b ie g ać w sz e l
k im i m o żliw y m i d ro g a m i. W p ie rw s z y m rz ęd zie p ro sić n a le ż a ło
0 u m o ż liw ie n ie je j w ie lk ie g o m a rs z a łk a k o ro n n eg o 14) lu b m a rs z a łk a
n a d w o rn e g o k o r o n n e g o 15), a w ra z ie n e g a ty w n e g o z a ła tw ie n ia ,
s ta ra ć się o n ią p o p rzez se n a to ró w . „ J e d n e g o z n ic h m og ą n a w e t
w m ia rę u z n a n ia w ta je m n ic z y ć w s p ra w y , k tó re ch c ą p rz e k a z a ć
k ró lo w i” .
P o p rz y b y c iu do k ró la i złożen iu n a le ż y te g o h o łd u p o sło w ie m ie li
z a p e w n ić go o w ie rn o śc i i o d d an iu k u rf ir s ta , p rz e k a z u ją c ży czen ia
o w o c n y ch o b ra d n a se jm ie , k tó r y m ia ł p rz y n ie ść o b u s tro n n e k orzy ści,
p o m a g a ją c zw y cięży ć w ro g ó w P o lsk i. N a stę p n ie w in n i b y li p o sło w ie
p rz e d s ta w ić się, o d d ać k ró lo w i lis ty u w ie rz y te ln ia ją c e o ra z p rosić,
a b y po ich p rz e c z y ta n iu u m o żliw ił im p rz e k a z a n ie tego , co p o le c ił
k u r f ir s t. W ra z ie zgody k ró la m ieli zn ó w w y k a z a ć „ w ie rn o ść k u r
fir s ta ja k o le n n ik a , d o d a ją c , że te n o s ta tn i n ig d y n ie b ę d z ie c z y n ił
czegoko lw iek, cz y m m ó g łb y szkodzić P olsce, a w ra z ie n ie b e z p ie
c z e ń stw a w y s tą p i ra z e m p rz eciw w rog ow i, b y z a p ew n ić w s p ó ln y m
g ra n ic o m p o k ó j i b e z p ie c z e ń s tw o ”.
Z za w ia d o m ie n ia o se jm ie , k tó re n ad e szło do P r u s K siąż ęcy c h ,
d o w ied z ia n o się, że S zw ed zi m a ją w ro g ie z a m ia ry w ob ec P o lsk i
1 in k o rp o ro w a n y c h k ra jó w . P o za ty m o trz y m a ł k u r f ir s t p rz e z le g a c ję
osobne p is e m n e o strz e ż e n ie , a b y u trz y m y w a ć w p o g o to w iu p o rt P ił a
w ę. Z w o łan o S ta n y P ru s k ie i w sp ó ln ie z n im i p rz e d y s k u to w a n o
s p ra w ę o b ro n y , a w szczeg ólności w z m o c n ie n ia o b y d w u p o rtó w : P ił a
w y i K ła jp e d y . N a s tę p n ie p rz ech o d z i k u r f ir s t w in s tru k c ji do in n e g o
z u p e łn ie z a g a d n ie n ia , k tó r e s ta r a się pow iązać z p o p rz e d n im . U w aża,
że w z m o c n ie n ie g ra n ic i p o rtó w p rz y n ie sie ta k ż e k o rz y ść P ru s o m
K siąż ęcy m , a m ian o w icie o ch ro n i je p rz e d szkodą, ja k ą w y rz ą d z a ją
b ie d n y m p o d d a n y m p rz e m a rs z e w o js k i n a ja z d y g ra n ic z n e . D o w ó dcy
w o jsk p o lsk ich u rz ą d z a ją p rz e m a rs z e p rz e z P ru s y K siążęce, n a k ła
d a ją c sam o w o ln ie n a lu d n o ść k o n try b u c ję , a w o jsk a c z y n ią t u w ie lk ie
sp u sto sz e n ie . P osło w ie m a ją w y m ie n ić je d n e g o z ta k ic h d o w ó d có w —
A r tu r a A sto n a — k tó ry , p rz e p ro w a d z a ją c w o jsk o ś ro d k ie m P r u s
K siąż ęcy c h , n a k ła d a ł ta k ż e k o n try b u c ję , a jeg o ż o łn ierze p ro w a d z e n i
bez p o rz ą d k u i w ro z p ro szen iu n ie zn a li g ra n ic w sw y c h p o c z y n a
n ia c h . W sz y stk ie sz k o d y u c z y n io n e p rz ez w o jsk o p o d w ła d n y m m o gą
b y ć w ra z ie p o trz e b y s p isa n e i p rz e d s ta w io n e k ró lo w i.
Z p o w o d u ty c h p rz e m a rs z ó w u c ie rp ia ł s k a rb k siążęcy , k tó r y w y
k a z u je d u ż y u s z c z e rb e k sp o w o d o w a n y w y d a w a n ie m w y so k ic h s u m
n a u trz y m a n ie ż o łn ie rz y i ich d o w ó d có w w P ru s a c h K sią ż ę c y c h .
U trz y m y w a n ie w o jsk a p rz y g ra n ic z n e g o , o k rę tó w , f o r ty f ik a c ja p o r tu
P iła w y i w z m o c n ie n ie s iły w o jsk o w ej w tw ie rd z y K ła jp e d z ie k o s z tu je
ju ż ta k czy o w a k w ie le ty s ię c y g u ld e n ó w . K u r f ir s t p ro si, a b y te g o
ro d z a ju p rz e m a rs z e w re sz c ie się sk o ń c z y ły i
a b y b ie d n i p o d d a n i
m ogli żyć w sp o k o ju . J e ś li p rz e m a rs z je s t k o n ieczn y , n a le ż y go d o
b rz e zo rg an izo w ać, a w o jsk o trz y m a ć w k a rn o śc i, b y n ie w o ln o b y ło
czynić w sz y stk ie g o w e d łu g sw ojego u p o d o b a n ia i z a trz y m y w a ć się
w d o w o ln y c h m ie jsc a c h . G d y b y k ró l w sp o m n ia ł o zw ią zk u m a łż e ń
-M ikołaj W olsk i, herbu P ółk ozic (1616 — 1630). 15) Ł u k asz O p aliń sk i, h erb u Ł odzią (1620 — 1630).
s k im sio stry k u r f ir s ta z k sięcie m sie d m io g ro d z k im i c z y n ił z teg o
p ow o d u p e w n e p o d e jrz e n ia , posłow ie zo b o w iązan i są je o d ep rzeć .
N a stę p n ie m a ją p rz y p o m n ie ć s p ra w y m o n e ta rn e w P ru s a c h K s ią ż ę
cych, k tó re od d a w n a c z e k a ją n a re fo rm ę . N a le ż y p ro sić k ró la , b y
s ta ry m zw y cza je m (sw oich p o p rz ed n ik ó w ) zw o łał s e jm ik w M a lb o r
k u lub E lb ląg u , n a k tó ry m w sp ó ln ie ra d z o n o b y n a d s y s te m e m
m o n e ta rn y m .
Po te j p ro śb ie n a s tę p u je znów s k a rg a n a ró ż n e g o ro d z a ju n a ja z d y
z P r u s K ró le w sk ic h , L itw y i in n y c h m iejsco w o ści, k tó re się m n o żą
i s ta ją p ow szechne. N p. s ta ro s ta z B ra tia n u 16) u c z y n ił w ie lk ie szk o d y
A le k sa n d ro w i von P o le n tz o w i i W olfow i v o n K re u tz e n o w i w ich d o
b ra c h i lasac h w Iław ie. M ieszk ań cy zn ad je z io r w a lc z y li z m ia s te c z
kiem B isk u p cem , a K rz y sz to f P a s y n ie w s k i17) z L id z b a rk a u c z y n ił
w ie lk ie szkody A lb re c h to w i S a se w sk ie m u w O lszew ie, w łą c z a ją c p e
w ie n o b szar ziem i do sw oich posiadłości. W y b u c h ły ta k ż e s p o ry g r a
n ic z n e s ta ro s tw a R a g n e ty z lite w sk im i m ie sz k a ń c a m i J u rb o r k a . K ró la
p ro si się, a b y ty c h n a p a s tn ik ó w p o c ią g n ą ł do o d p o w ied z ia ln o ści i a b y
te g o ro d z a ju czy n n o ść b y ła n a p rz y szło ść za b ro n io n a . W c e lu u tw ie r
d z e n ia i d o k ład n eg o o k re ś le n ia g ra n ic n a le ż y p ow o łać k o m isję , s k ła
d a ją c ą się z P o la k ó w i m ieszk a ń có w P ru s K siąż ęcy c h . G d y b y c z ło n
kow ie kom isji w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h n ie m ogli d o jść do p o ro z u
m ien ia, d ecy zję n a le ż y p o w ie rz y ć je d n e m u z n ich , k tó ry m a im p r z e
w o d n icz y ć. G ra n ic e z L itw ą, P o d la siem , M azo w szem i Z iem ią C h e ł
m iń sk ą w in n y b y ć z a tw ie rd z o n e k o n s ty tu c y jn ie . W s p ra w a c h g r a
n ic z n y c h n a jle p ie j p o in fo rm o w a n y je s t P io tr B e rg m a n n . Po a u d ie n c ji
u k ró la posłow ie u d ad z ą się n a p r y w a tn ą a u d ie n c ję do k ró lo w e j o raz
do k ró lew ic za W ła d y sła w a , k tó ry m m a ją p o w tó rz y ć p ro śb y p rz e d s ta
w io n e k ró lo w i i p ro sić o p o p arcie. P o te m p o w in n i p rz e d sta w ić sw e
ż ą d a n ia p u b liczn ie p rz e d k ró le m i se n a to ra m i. G d y b y i tu ta j czy n io n o
u w a g i na te m a t m a łż e ń s tw a k sięcia sied m io g ro d zk ieg o , m u szą p rz e d
sta w ić tę sp ra w ę ta k , a b y u w o ln ić k u r f ir s ta od w szelk ich p o d e jrz e ń .
Po a u d ie n c ji posłow ie m a ją za czekać n a re z o lu c ję k ró le w sk ą . T ak
p o d czas w sz y stk ic h a u d ie n c ji, ja k i p o te m m a ją u cz y n ić w szy stk o , b y
re z o lu c ja w y p a d ła ja k n a jb a rd z ie j k o rz y stn ie d la P r u s K siąż ęcy c h .
P rz e d je j o trz y m a n ie m p o w in n i p o ro z u m ie w ać się z z a u fa n y m i lu d ź
m i spo śró d posłów i se n a to ró w i ra d z ić się ich, co n a le ż y czy nić, b y
re z o lu c ja b y ła k o rz y stn a d la k u r f ir s ta . Ze w szy stk ieg o b ę d ą m u sieli
posłow ie zdać d o k ła d n ą re la c ję — zo stali oni w sza k że w y b ra n i p rzez
S ta n y P ru s k ie . K u r f ir s t w sp o m in a p rz y k ła d o w o p o stać A h a sw e ra
B ra n d ta , k tó ry b ra ł u d z ia ł w p o s e lstw a c h do P o lsk i w X V I w . O b ec
n ie W a lle n ro d m a p rz ew o d n icz y ć le g a c ji, a p o zo stali p o sło w ie w in n i
m u b y ć p osłuszni. S e k re ta rz W in te r, k tó ry ta k ż e u d a je się z le g a c ją
d o W a rszaw y , m a być po m o cn y W a lle n ro d o w i. K o n ieczn a je s t jeg o
obecność n a w sz y stk ic h a u d ie n c ja c h , gdzie m a u w a ż n ie s łu c h a ć i n o
lc) S tarostą B ratian u b y ł w la ta ch 1613 — 1643 P a w e ł D ziałyń sk i, syn M iko ła ja i K atarzyn y z D u lsk ich .
,7) W roku 1604 Z ygm unt III n ad ał sta ro stw o b rod n ick ie sw ej siostrze A nnie. D zierży ła ona je w sw ych rękach do roku 1625, w latach 1625 — 1631 sta ro stw o to było w ła sn o ścią k rólow ej K on stan cji. A d m in istratorem starostw a b rod n ic k ieg o i go lu b sk ieg o b ył do roku 1614 m arszałek n ad w orn y A n n y W azów ny, A dam P a rzn iew sk i, p otem syn jego, K rzysztof P a rzn iew sk i. W in stru k cji jest p raw dopodobnie m ow a o K rzy szto fie P a rzn iew sk im , k tóry m ięd zy in n ym i zarząd zał także L id zbarkiem W elskim .
to w ać . P ie n ią d z e , p rz ezn a czo n e d la leg ac ji, m a on m ieć u sieb ie i w y
d a w a ć je p o sło m ty lk o za p o k w ito w a n ie m ; o k a ż d y m w y d a tk u m u szą
b y ć p o in fo rm o w a n i w szy sc y posłow ie, n ie p o trz e b n y c h w y d a tk ó w n a
le ż y u n ik a ć . T a k p rz e d s ta w ia się m n iej w ięcej pod w z g lę d em tre ś c i
in s tru k c ja . W idzim y w n ie j z je d n e j s tro n y chęć w y k a z a n ia w ie rn o -
p o d d ań c zeg o sto su n k u , k tó ry w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h dochodzi do
p rz e sa d y , z d ru g ie j — p ro śb ę , k tó ra s ta je się żą d an iem , w y rz u te m
w obec k ró la , iż m oże on ś c ie rp ie ć teg o ro d z a ju s ta n rzeczy . P rz e
s a d n a g rzeczność i u n iżo n o ść w części p ierw szej m a p ra w d o p o d o b n ie
n a ce lu o b a le n ie p o d e jrz e ń k ró la o ja k ie k o lw ie k p o c z y n a n ia n a n ie
k o rz y ść P o lsk i p rz ed se jm e m , a m oże i w p rzy szło ści.
W sp ó ln e w y stą p ie n ie p rz eciw k o w ro g o w i P o lsk i (nie P r u s K siąż ę
cy c h ), ja k zaznacza J e r z y W ilh elm , je s t o bo w iązk iem jeg o ja k o le n
n ik a . J a k w id ać z p o b ieżnego o m ó w ien ia s p ra w y u z b ro je n ia w o jsk a
i fo r ty f ik a c ji p o rtó w u w a ż a on w a lk ę ze S zw ed em w y łą c z n ie za obo
w iązek , k tó r y m u si sp ełn ić, n ie chcąc n a ra ż a ć się kró lo w i. G łó w n ą
k o rzy ść w idzi (jak p rz e b ija się w jego in s tru k c ji) w e w zm o c n ie n iu
g ra n ic P r u s K siąż ęcy c h . I tu dochodzi do se d n a sp ra w y — o b ie c u je
w sp o m ó c sw ego p a n a len n eg o w w a lc e z w ro g ie m , lecz s ta w ia ta k ż e
sw o je ż ą d a n ia , p rz y p o m in a , że posłow ie w y ra ż a ją w o lę w sz y stk ic h
sta n ó w . W ch w ili, k ied y P o lsk a zag ro żo n a je s t w o jn ą, P ru s y K siążęce
s ta r a ją się w y c ią g n ą ć ja k n a jd a le j idące k o rzy ści d la siebie.
Z in s tru k c ji te j w id ać, że k siążę J e r z y W ilh e lm n ie za b ie rze się
p o w a żn ie do o b ro n y P r u s K siąż ęcy c h p rz e d n a ja z d e m S zw edó w i że
d u ż a część lud n o ści, n ę k a n a p rz e m a rs z a m i w o jsk i n a ja z d a m i g r a
n ic z n y m i, n ie c h ę tn ie w e sp rz e P olskę. Że p rz y p u szcz en ie to s ta je się
fa k te m , dow odzi 8 lip ca 1626 ro k u — d a ta za ję c ia p rzez S zw edó w
P iła w y .
INSTRUKTION ')
d ie W ir von G ottes G naden G eorg W ilh elm , M argraf zu B randenburg, des H eil. Rom . R e ic h s 2) E rzkäm m erer und K urfürst, in P reu ssen , zu Jü lich, K lew e und B erg en H erzog den w o h led len , g estren g en und festen H erren M ertens von W a lle n r o d t3), O berrat und K anzler, F abian B o r k e n 4), L an d rat und V ögten
b T ek st w y d a n o zgod n ie z instrukcją: J. S ch u ltze — G rundsätze bei der H erau sgab e v o n Q u ellen zur n eu eren G esch ich te (F orschungen zur B ran d en - b u rg isch en u. P reu ssisch en G esch ich te, B. 43, 1930).
P rzy p rzy g o to w a n iu tek stu trzym ano się szczególn ie 4 zasad:
1) w p ro w a d zo n o dużą literę p oczątk ow ą u w szy stk ich , rzeczow n ik ów , 2) p o zo sta w io n o skróty, które są znane i pow tarzają się,
3) zn ie sio n o w szelk ie zd w ojen ia liter, tak na końcu jak i w ew n ą trz w yrazu (gutter, undt).
4) p o zo sta w io n o form y gram atyczn e.
Poza tym : 1) w niek tórych w yp ad k ach w p row ad zon o in terp u n k cję d la ła t w ie jsz e g o zrozu m ien ia tek stu , 2) po sło w ie w ą tp liw y m p o sta w io n o znak za p y tania, 3) p op raw ion o p iso w n ię w yrazów , które nie zatraciły przez to sw ego brzm ien ia (H ende — H ände), 4) v zastąp ion o przez u (vnten, vndt), 5) łączono lub rozd zielan o w yrazy w m yśl n a jn o w szej p iso w n i (zu sch reiben, anzutreten), 6) z p ow od u tru d n ości przy p rzep isy w a n iu tek stu na m aszyn ie ß zastąpiono przez ss.
2) D es H e ilig e n R öm isch en R eichs.
3) M arcin v o n W allen rod t — nadradca i kan clerz. U rząd ten p ia sto w a ł w latach 1619 — 1632. C zterej n adradcy sta n o w ili organ doradczy k sięcia . B y li nim i: ochm istrz, nadburgrabia K rólew ca, k an clerz i m arszałek.
4) F abian B orcke — la n d ra t (radca krajow y) i w ó jt F yszh u zy (R ybaki). U rodził się 1589 roku — um arł 1632. U rzęd y landrata i w ó jta sp ra w o w a ł od roku 1621.
zu F isch h au sen , L u d ew ig v o n K a lc k s te in 5), H o f- und G erich tsra t und P e te r B e r g m a n n 6) R at, a ls a u f den irzo b ereit zu W arschau a n g efa n g en en a llg e m e i nen R eich sta g e in der Krön P olen A b geord n eten , e r te ile t und m itg eg eb en . Es haben un sere A b g esa n d ten ihre S a ch en zw ar d ah in an zu ord n en , d ass sie eh e b esser v o n ih n em sich erh eb en und n ah er W arschau u f d en R eich sta g ihre R eise zu n eh m en und d erg esta lt a n ste lle n , d am it sie noch vo r A u sg a n g d esselb en s d ah in g e la n g e n m ögen.
W eil aber, ob ein k om m en d en A v ise n in Z w e iffe l g ezo g en w ird, ob auch fü r d iesm a l der P u n k t w eg en d es M ü n zw esen s w erd e k ö n n en tra k tiret w erd en , um b w elch er U rsach en dann auch zu g leich und fü rn em b lich u n ser V ogt zu F isch h a u sen , F ab ian B orck abgeordnet: als so ll irztg esa g ter V ogt zu F isc h h a u sen an den G renzen zur S o ld a u 7) oder N e id e n b u r g 8) sich u fh a lten und ald a v o n den an d er A b g esa n d ten aus W arschau S ch reib en und B erich t e r w a r ten , ob er nah er W arschau fo lg en s o ll oder nicht. S o b ald aber die ändern A b g esa n d ten nach W arschau w erd en g e la n g e t sein, h ab en sie sich a lle r st b eim H. K ron en m m arsch all, oder da d erselb e n ich t zur S te lle sein m öch te, b eim H o ffm a rsch a ll a n geb en zu lassen , d en selb en an zu treten u n d nach g eb ü h rlich er S a lu ta tio n und v e r n ic h te te n K u ria lien und K o m p lem en ten im N am en Ihr. K urft. D ht. *), auch d ie cred en tia les 10) an ih n e g erich tet, a b zu geb en und d a ra u f zu b itten , dam it er ih n en bei K ön igl. M ait. n ) p rivatam au d ien tia m v e r sc h a ffe n u nd erh a lten w o lle . D a sie nun so bald ad a u d ien tia m b ei Ihr. K ön. M att, n ich t g ela n g en so lten oder kön ten , h aben in d essen u n sere A b g esa n d ten , nach A n w eisu n g , der bei sich h a b en d en cred en tia len d ie H erren S en a to ren zu ersu ch en und n eb en st a b g eleg ten , w eg en Ihr. K urft. D ht. geb ü h rlich en G ru sses und b ezeigten k u r fü rstlich en A ffe k tio n m it w e n ig e n und in g en ere anzu d eu ten , dass sie von Ihres K urft. D ht. in ezlich en d eroselb en h o ch a n g eleg en en S ach en an Ihre K ön. M ait. und d ie L öb lich e K rön P o len a b g e fe r tig e t w ord en , w aru m b sie dann b ereit durch den H errn M a rsch a ll bei Ihr. K ön. M ait. A u d ien z in U n tertä n ig k eit su ch en und w erb en la s se n h ierrau f zu b itten , d ieselb en H. S e n a toren sich Ihr. K urft. D ht. S a ch en nach erh eisch en d er N o ttu rft, w e n n es die Z eit und G eleg en h eit geb en w ü rd e d e m eliori w o llte n la s se n k om m en d iret und em p folen sein. N ach geh ab ter A u d ien z aber, kann b ei e in e m und än d ern S e n a toren, w e lc h e m an Ihr. K urft. D ht. v o ll a ffe k tio n ir e t zu sein v erm ein en und ach ten m ag, e n tw erd er bei erster A n tretu n g und B eg rü ssu n g , oder aber durch ein e andere E rsuchung und In sta n z ad sp eciem a n g etra g en und die B illig k e it, b ei Ihr. Kön. M ait. a b g eleg ten W erbung, e r w e islic h und sch ein b ar gem ach t w erd en .
Zu der A u d ien z aber bei Ihrer K ön. M ait, nach dem d ie H erren A b g esa n d te darzu w erd en g efo rd ert und a d m ittiret sein und den u n tertä n ig en K u ss Ihrer Kön. M ait. H ände v errich tet haben, u n sere A b g esa n d ten zu A n fa n g es d ie g eb ü h rlich e S a lu ta tio n an Ihre Kön. M ait. v o n Ihr. K u rft. D ht. zu p raem ittiren als u n g efä h r zu d ieser M einung, d ass Ihre K u rft. D ht. (d essen N am en zu n en n en cum p le n o titu lo) Ih ren K ön. M ait. als dero L ehenherren, g elieb ten H erren O hm en, S ch w ä g ern und h och geeh rten H erren V ater, sein e sch u ld ig e O bserw anz, w illfä h r ig e D ien ste und geb ü h ren d e P flic h t und T reue m it a ller
5) L u d w ik von K a lk stein — od roku 1608 radca d w orsk i i radca sądow y. ®) P iotr B ergm an n (1587 — 1649) — radca sąd ow y. P och od ził z G dańska. Od roku 1618 b y ł w słu żb ie k u rfirsta Jerzego W ilhelm a.
7) D ziałd ow o. 8) N idzica.
9) Ihren K u rfü rstlich en D urch lau ch t.
10) D ie cred en tia les — listy u w ierzy teln ia ją ce. n ) K ö n ig lich en M aj.estät.
sö h n lic h e n D ev o tio n und R esp ek t fle is s ig en tb itten und v erm eld en lassen , w ü n sc h e n d e v o n H erzen, d ass Ihr. K ön. M ait. zu lan gen Z eiten m öge in b e h a lte n e r G esu n d h eit und v o llstä n d ig e n L e ib e sk r ä ffte n und V erm ögen g e fr i ste t W'erden, und d ab ei n eb est Ih ren H o ch g eerten K önigl. H au se g ew ü n sch te g lü c k lic h e A u feh ru n g b estä n d ig en und im m erfort b lü h en d en A u fw a ch s, nach dero e ig e n e n W unsch und W illen fü h ren u n d em p fin d en .
W ie d ann auch Ihr. K urft. D ht. v o n G o tt b ittet und w ü n sch et, dam it der jetzig e R eich sta g so v erg eh et, d e r g e sta lt v o ln zo g en und d ah in au ssch la g en m öge, d a ss h iera u s d er g em ein e N u tz und B estei b eförd ert und der L öblich. K rön P o le n F ein d e g ä n tzlich a u sg e tilg e t, von d en selb en glü ck lich er und g e w ü n sc h te r S ieg g etra g en und a ls o Ihr. K ön. M ait. der K rone b estä n d ig e H o h e it und e w ig e s Lob u n d R uhm e r w a c h se und fo rtg ep fla n zet w erd e, dazu, d ass G ott der H öch ste durch sein en g u te n G e ist fr ie d lic h e g ed eih lich e K o n silia g eb en v e r le ih e n w olle.
N ach a n geb rach ter S a lu ta tio n aber, h ab en unsere A b g esa n d ten Ihre P e r son en zu le g itim ir e n und Ihr. K ön. M ait. S e in e r K urft. D ht. cred en tia ler und fid e i lr a ’s 12) in U n tertä n ig k eit zu ü b ergeb en , m it a n g eh effter u n tertä n ig ster B itte, d ass Ihre K ön. M ait. nach d eren V orlesu n g a llerg n ä d ig st v o rsta tten w o lle , d ass sie ihr G ew erb w eiter, v erm ö g e d er ihnen m itg eg eb en en In stru k tion nach N o ttu rft vor und an tra g en m ögen. W ann ih n en nun w eite r zu red en von Ihr. K ön. M ait. w ird v erg ö n n t w o rd en se in , haben sie oh n gefäh r fo lg en d er M ein u n g nud In h alts anzubringen: Ihr. K urft. D ht., u n ser a llerg n ä d ig ster K u rfü rst und H err H essen sich n ic h t m eh r und höher a n g eleg en sein, denn, d a ss Ih rer K önigl. M ait. Ihrem L eh en h errn des H erzogtu m b s P reuss. n ) und der sä m b tlich en lö b lich en Krön P o len b illig e r g eb ü h ren d er R esp ek t von Ihr zu ird er Z eit und in a lle n F ällen und geg eb en er G eleg en h eit b ezeiget und e r w ie se n w erd e. In son d erh eit aber b em ü h eten sie sich auch in a ller S o r g fä ltig k e it und h öch stem u n g esp a rten F le isse , das, w a s so n sten der lö b lich en Krön P o len zu S ch ad en und N a c h te il g e r eich en m öchte, sie sch u ld ig er O b serw anz und sö h n lich e T reu e und L ieb e g e g e n Ih re K ön. M ait. w ie auch zu E rfü llu n g fan d L eistu n g a lle s d essen , dazu sie sich m it g e w iss e n P a k ten verb u n d en , m ö g lich ster M assen a b w en d en und ih re m it der K rön P o le n gem ein e L a n d e s g ren zen u n v erreu b et in F riede und R u h e erh a lten m ögen.
N ach dem e nun Ihre K urft. D ht. n ic h t a llein a b g esa g ter M assen au s der R eich sta g es P rop osition au ssch eib en , d a ss S ch w ed en fe in d se e lig e a tten tata v id e r d ie lö b lich e Krön P olen , und d ero selb en ink orp orirte L änder und w ie h in g eg en d em selb en m it ein em ö ffe n tlic h e n K riege und g an zer H erresk raft b e g e g n e t w orden sollte, vernom m en: S o n d ern auch sie sich Ihr. Kön. M ait. aus v ä te r lic h e r V orsorge, u n tersch ied lich E rin n eru n gssch reib en und a b geord n eten L egation den portum in der P iila u 14) in g u te r A ch t zu h alten .
Zu G ed äch tn is g esich ert, als h a tten h ö ch stg ed a ch te K urft. D ht. n ich t u n te r la ssen k ön n en , dahin b ed ach t zu sein , w ie m it aller S tän d e E. E. L a n d s c h a ft,5) ih res H erzogtum s P reu ssen , g em ein em E inraten, H ilfe und Z u sch u ss ein D efe n sic n w e r k gesch lo ssen und in S o n d erh eit die b eid en Z ieffe und p ortu s in der P illa u und zur M ü m m e lle) n ach a lle r N o ttu rft m öch ten b e fe s tig e t w erd en .
,г) F id e i litter a s — lis ty u w ie r z y te ln ia ją c e — cred en tia les. 13) P reu ssen .
14) P ila w a .
15) Eure E rsam keit L an d sch aft. 16) M üm m el = M em el = K łajpeda.
So auch zu forderst G ö ttlich er H ilf ein en gu ten A n fa n g g e w o n n e n und m it g u ter reifer B eratsch lagu n g a ller S tän d e E. E. L. d ah in g ed ieh en , dass g esa g te a llg e m e in e S tän d e Ihr. K urft. D ht. H erzogtum s d ero selb en zu an g ezo g en er D e fe n sio n u n tertä n ig ste H ilfe zugesaget: So d ann I. K urft. D ht. Ihr. K ön. M ait. a ls d eroselb en L ehnh erren , g elieb ten H erren O hem e, S c h w ä g e r n und h o ch - g e e r te m H, V ätern zu sch u ld ig er O bserw anz und sö h n lich e L ieb e und T reue, d u rch g eg en w ä rtig e ihre in tern u n cio s und oratares, ih res T e ils in h öch ster U n te r tä n ig k e it v e r ic h te n und, in w a s grosse A ch t Ihr. K ön. M ait. v ä te r lic h e V orsorge fü r d ieses Ihr L and I. K urft. Dht. h ielten und w e n e r ir te n , auch w ie hoch sie Ihr Tron ad m on ition , und die V erteid igu n g der G ren zen und S eep o rten d e s V aterlan d es sich a n g eleg en sein Hessen, durch sie d ie A b g esa n d ten b e z e u g e n und m it geb ü h ren d e R everen z v erstä n d ig en täten; und ist n ic h t ohne, d a ss au ch solch D efen sio n w erk Ihr. K urft. D ht. zu V erh ü ttu n g ih res e ig e n e n S c h a d e n s und d eroselb en arm en U n terta n en u m teils o b liege, in dem sie ein Jahr e z lic h e hero, nach ein a n d er die sch w eren D urchzüge und an dere A n fä lle in den G ren zen von den M eiten iren d en und H erren lo sen zu sam m en g ero tten V ö lk lein erd u ld en , und m it sch w eren ih ren arm en U n tertan en B ra n d sch a tzu n g en , P lü n d eru n gen , R aubnahm s und A u ssa u g u n g anseh m ü ssen u n g ea ch tet a ller g u t w illig e n E rfahrung, so den d u rch zieh en d en S o ld a ten und ih ren K a p itä n en a n p r ä se n tir e t und w ü re P flic h t erzeiget;
G esta lt gar n eu erlich er Z eit a ls A rtur A s d o n 17) auch sein en D urchzug m itte n durch Ihr. K urft. D ht. Land und H erzogtum b gen om m en , gesch eh , d ass er se in e s eig en en G e fa lle n s p erfors ohne ein ige O rdnung und M assgeb u n g sich u n terstä n d lich die b esten E inbier durchgezogen und d ie arm en L eu te sein es G e ffa le n s tribuliret; w ie so lch es Ihr. Kön. M ait., w a n n es d ie Z eit und G e le g e n h e it le id e n w o lle, m it u n tersch ied en en o b d u ction ib u s A m b ts b erich ten und e in ig e sch ick en V erzeich n isse des R aubes und S ch ad en s, so den arm en U n te r ta n e n zu g efü g et w orden, k ön te rem in striret und da so lch s Ihr. K ön. M ait. Krön Ih n en a llerg n ä d ig st erford ern H essen, d argetan w erd en .
Da hero dann Ihr. K urft. D ht. n ich t a llein ein en m erk lich A b gan g an ihren K ä m m erintrad en erst P ü rott, sondern w eren auch über das g e ü r sa c h e t w orden, g ro sse sch w ere U n k osten , zu U n terh a ltu n g его S o ld a ten und B efeh lich sh a b ern .
In den E inbtern und den G renzen w ie auch m it H a ltu n g der O rlo g ssch iffe u n d Erbauung der S c h a ” t?en in dem P illa u sch . Z ieffe und m it S terk u n g der S o ld a te n u f der F estu n g M i/m m el zu treiben, so sich uf v ie l ta u sen d G ulden b e la u fe n täte.
B eth en dem noch Ihr. K urft. D ht. m it gebührender O b servan z und U n te r tä n ig k e it Ihr. Kön. M ait. a llerg n ä d ig st dergleich m ehr D u rch zü ge v o n d iesem b ed rän gtem L ande ab zu w en d en und d esselb en sä m b tlich en E in sassen und arm en U n tertan en m it gn ä d ig em A u gen und h och löb lich a n geb orn er K lem enz zu ü b erseh en g eru h en w olten ;
Oder aber da je ein er und der ander D urchzug an den G renzen u n tem b - g ä n g lic h gesch eh m ü sste, Ihr. K ön. M ait. w e ite r in G nad en , die und zu b e fe stig e n , ste ts g n ä d ig ste O rdinanz zu geben geru h ten , d ass so lch es nich t u n a n g esa g t, als dass ein em jeden sein es eig en en G efa llen s S ta tio n zu m achen
17) A rtur A ston — o ficer a n g ielsk i, służący początk ow o w M osk w ie, n a stęp n ie, po p ob ycie w 1617 r. w A n g lii, w P olsce. W 1620 r. w y sła n o go z P olsk i do A n g lii, by tam w sta w ił się w sp ra w ie w erb ow an ia żołn ierzy a n g ie lsk ic h p rze c iw T urkom . P rzy b y ł też n ied łu g o z p ow rotem w raz z o d d zia ła m i w o jsk o w y m i oraz ze sw y m synem .
A m b asad orem h iszp ań sk im w L on d yn ie b ył w tym cza sie hrabia Gondom ar, k tó ry m iał duży w p ły w na króla, p op ierał on prośbę P o la k ó w , a tak że osobę A rtu ra A ston a.
und sich ein In q u a rtiru n g n ach geb en w erd e, sondern m it g u ter O rdinanz und V o rw eh ru n g a lle s M itw ille n s, sieg en m öge. A u f den F all nun, b ei d iesem P u rte in E rn eu eru n g der D e fe n sio n der S eep orten w id er d es S c h w e d e n e in fä lle , der H eira t m it dem F ü rsten in S ieb en b ü rg en in D isk u rsen m öchte g ed a ch t w erd en , h a b en so lch es d ie A b g esa n d ten nach A n leitu n g bei sich h abenden ih n en e r te ilte n M em orial b e ste r M assen und m it h öch ster V o rsich tig k eit zu b e a n tw o r ten und a lle fin istr a s su sp en sio n es g rü n d lich ab zunehm en. F erner und zum än d ern , da auch in w eh ren d en R eich sta g e v erm öge der au sg esch rieb en en P ro p o sitio n von dem M ünzw erk und der R ed u k tion der groben Sorten w o llte tr a k tir e t w erd en , es h a tten d ie A b g esa n d ten Ihr. K ön. M ait. u n tertä n ig st zu b itten , d ass es b ei der a lten O bservanz sein V orbleiben haben, und dem H erzogtu m b P r e u sse n zum p ra eju d icio e tw a s zu sta tu iren n ich t v erh än gen w e r d e n m öge.
Es w a ren k e g e n Ihre. K ön. M ait. Ihr. K urft. D ht. das u n tertän ig a n erb itten , w a n n Ihr. K ön. M ait. nach dem E x em p ell Ihrer h och löb lich en V orfahren, d ie v o rrig e n K ön ige in P olen ein e T agefah rt in den L änden P reu ssen d ie in v o rrig e r Z eit zu M arienb u rg 18) oder E lbing 1B) h aben p fleg en geh alten , w ord en a n se tz e n und über dem M ünzw erk m it den p reu ssisch en S tän d en , den en das iu s ca d en d a e m o n eta e auch geb ü h ret im R atsch lag d elib eriren la ssen , dass sie sich a ls dann g ern e sch u ld ig er O b servan z Ihr. Kön. M ait. und den ändern S tä n d e n nach G eb ü h r accom odiren w olten .
A u sse r d e m w ü rd en Ihr. K urft. D ht. an d ergleich en O rdnung n ich t g eb u n d en sein , w e il auch e n d lic h und zum d ritten d ie In v a sio n es so w o h l aus dem K ö n ig l. T e il P r e u sse n a ls aus L itta u en und ändern O rten sich seh r m eh ren und g em ein w erd en .
W ie dann u n ter än d ern so lch es gesch eh en vom H. S ta ro sten zur B rattian f0> w e lc h e r dem A le x a n d e r von F o len tz und W o lff von K reu .tzen 2’) au f D eu tsch E ilau 22) in ih ren G ü tern und W aiden grossen S ch ad en zegefü get; als auch der U n te r sta r o st zur P e z e sse l (?) im In sterb u rgisch A m t 2,1) die G renzm alen gan z in d erg erissen und n eu e S ch ü ttu n g gem ach t, dadurch ein grosser Ort W alde? aus d em H erzogtu m b nach L ittau en tran sferiret.
Im g le ic h e n h aben d ie S een sitzer m it dem S tä d tle in B is c h o fs w e r d e r !<) v e r ü b e t, w ie auch der H au p tm an n zur L autenburg 25) C hristoph P a ssin e w s k y an A lb rech t S a ss e w sk i v o n O ls c h a u 26) getan und ihm e an der Landgrenzen, den F lu ss u n tern eb est dem S ee S a ck eraz ein gen om m en und de facto in sein er p o ssesio n tu s tir e t und en tsetzet.
Z w isch en den A m p t R o n g u it27) im H erzogtum b und L itta u isch G eorgen burg 28) fe it auch с-in grosser G ren zstreit für, also, dass dem A m p t R an gu it ein ziem lich p a r tic u l d e fa cto w ill ab gegren zet w erden.
Ist also Ihr. K ön. M ait. in U n tertä n ig k eit zu b itten , d am it solch e in v a so res zu g eb ü h ren d er S tr a fe gezogen und ih n en ern stlich fern ere T ä tig k eit u n tersaget
18) M albork. 19) F lb ląg. 2e) B ratian .
21) W o lf v o n K reu tzen — brat A ndrzeja, p u łk o w n ik , k ieru ją cy sp raw ą u zb rojen ia i w y sz k o le n ia p oborow ych.
22) Iław a. 23) W y struć. 24) B isk u p iec.
L idzbark, pow . B rodnica. 2el O lszew o.
27) R agn eta.
w e r d e , zu gleich aber die K o m issio n es h ierein w ied eru m b ern eu ert und n a ch A n w e isu n g der P a k ten d ie H ä lfte der K o m m issa rien von Ihr. K ön. M ait. u n d d ie an dere H ä lft v o n Ihr. K urft. D ht. v ero rd n et w erd en m ögen.
U nd da d ieselb en in v o tis e x a eq u ilib rio d is sid e n te s w eren und sich n ic h t e in ig e n kön ten , v erm ö g e jetzt ged ach ter P a k ten sie sich e in e s O bm anns e in ig e n und d essen A u ssch la g es g ew ertig sein sollen . D ass au ch d erm al e in e s d ecreto c o m itia li und durch ein e K o n stitu tio n die L an d gren zen m it L itta u en , P o d la sten , M asu ren und dem K u lm isch en L an d e in R ic h tig k e it geb rach t und a lso F ried e, R u h e und g u te, b estä n d ig e N ach b a rsch a ft g e s tifte t w erd e, d a v o n da u n ser ge h e im b te r R at P eter B ergm an o b son d erlich m it m eh reren in stru iret ist, w e lc h e s un sere sä m p tlich e A b g esa n d ten w e r d e n n ach zu setzen und zu v o ln z ie - hen haben.
W ann nun die A b g esa n d ten p rivatam a u d ien tia m b e i Ihr. K ön. M ait. g eh a b t, so llen sie auch g leich m ä ssig um b A u d ien z b ei Ihr. K ön. M ait. der K ö n ig in und nach E rlan gu n g d erselb en au ch b ei Ihr. L . S9) dem a ltem P rin zen W la d isla w erh alten und so bei h ö ch stg ed a ch ter K ö n ig in a ls auch dem P rin zen d ie g eria lia und w a s d em selb en m ehr folgig nach A n w e isu n g d essen , w a s Ihr. K ön. M ait. u n tertä n ig st prop on iret in U n te r tä n ig k e it fü rw a g en und um b B efö rd eru n g sch le u n ig ste r E xp ed ition in u n serm N a m en an h alten . W ann s o lc h e s auch v errich tet, h ab en un sere A b g esa n d ten itz jen ige w a s a ls o in m a te r ia lib y et m eritis ca u sa e Ihr. M ait. u n te r tä n ig st an getragen , auch in p u b lic a a u d ien tia coram rege et sen atorib u s reg n i zu p rop on iren und a llen th a lb en d ie circu m sp ection zu geb rau ch en , dass v o n ein em und den ändern fin istr e v o n d em sieb en b u rg isch en m atrim on io au f d ie B ah n geb rach t w erd en m öch te, s ie p riv a ta m in d iscu rsen a u fs b este aller su sp itio n b efreien h elfen .
H ierra u f n ach g eh a b ter A u d ien z h aben u n sere A b g esa n d ten um b e in e g e w ir ig e R eso lu tio n Ihr. K ön. M ait. b ei dem H. K a n zler und dem M a rsch a llen a n zu h o lten und zu so llicitiren , w ird nun d ie se lb e , w ie d en p a ctis g em ä ss und d e r B illig k e it n a ch sein so ll, fa lle n und erfo lg en , so h a tte es dabei se in V o r b leib en ; b e fie le aber d ie W ehrung d ilatorisch oder auch g a rw ied erig , a ls h aben u n sere A b g esa n d ten se lb ig e an d erer G estalt n ich t, a ls b los ad referen d u m an zu n eh m en , d ab ei a b er d ie se s e x p r e ssi zu b edingen; das Ihr. K urft. D ht. der p a cto ru m n o tw en d ig sich ein en W eg w ie den and eren v erh a lten m ü sse und k ö n te sich au s d en selb en n ich t setzen la ssen w e lc h e s dann Ihr. Kön. M ait. sie u m b so v ie l w e n ig e r zu v erd en k en , ireale sie m it h artem Eide a n g e m e lte pacta v o n Ihr. K ön. M ait. se lb ste n v erb u n d en w eren .
Ehe a b er d ie R e so lu tio n von Ihr. Kön. M ait. g e fie le , h ab en u n sere A b g e sa n d ten , w ie auch b ereit zu A n fä n g e ged a ch t, m it e z lic h e n Ihr. K u rft. D ht. v o ll a ffectio n irten L eu ten aus der S en a to ren und L an d b oten m itte l h ierau s zu k om m u n iciren und sie ln d en Sachen re c h t zu in form iren, auch v o n ih n en zu v ern eh m en : w a s a u f den w ird ig en Fall, in d iesen S a ch en vorzu n eh m en , und w ie darin zu p roced iren sein w o lle , d am it Ihr. K urft. D ht. zu ih rem scopo k o m m en m öge.
D ie se s a lles w erd en un sere A b gesan d ten ih rer g u ten d iscretion nach bester M a ssen und F le isse s, so w o h l an Ihre Kön. M ait. als auch an d erer Örter, w ie o b en en th a lten , an zu b rin gen und h ie von geb ü h ren d e v o lstä n d ig e R elation in ein em und an derm ein zu b rin g en w issen .
A n d erw eile a u f d ieser L egation und B o tsch a ft, w elch e so v o n uns, a ls auch e in e r E. L a n d sch a ft von a lle n S tän d en a b g e fe r tig e t, u n serm O berrat und K a n zler die fü rn em b ste und m e iste V orrichrung au fgetragem . S o h ab en w ie
2!l) L öb lich en .
zu g ereg ter g esa m b ten L eg a tio n und B o tsch a ft den E dlen u n sern L an d rat H a u p tm a n zu T a p ia u 30) und lieb en g etreu en A h asveru m B r a n d te y 31), zum M a r sc h a ll g n ä d ig st v ero rd n en w o llen , m it gn ä d ig stem und zu v erlä ssig en B e fe h lic h , d ass er die B eförd eru n g ihne, d am it un sere G esan d ten und d ie ä n d e r n v o n der L a n d sch a ft a b geord n eten e ile n d e s d ie R eise fo rtsetzen , u n te r - w e g e n s zu sam m en b leib en , und in ein em Zug zu gleich zu W arschau fo rd erlich t a n la n g e n m ögen.
S ic h au ch so n sten b e i der A u d ien zw erb u n g en und w a s anders m ehr ein em M a r sc h a ll z u v errich ten a n steh et, u n tertä n ig st w illig fin d en la ssen und in dem F a ll u n serm K a n zler su b le v ir e n h elfen .
U n se r S e k r e ta r iu s W in t e r 32) aber, den w ir auch bei g ed ach ter L eg a tio n m ita b g e fe r tig e t, soli h ierm it g n ä d ig st b e feh lig et sein, d ass er unserem K an zler zu b esserer E x p ed iru n g , der ih n e a u fg etra g en en L egation zur H and g eh e und d a ra n sei, d a m it er b ei a llen A u d ien zen k o g en w ertig sein , a lles m it an h ören und f le is s ig an n otiren m öge.
A u ch so ll g esa g ter unser secreta riu s die G elde, so den G asandten m it a u f d ie R e ise gegeb en , in sein er H and und V erw arung haben, und w a s von ein em und d em än d ern G asan d ten zur A u sgab e d ieser L egation geford ert w ird , k egen e in e Q u itta n z und B eleg e, doch m it V orb ew u st der sä m tlich en A b gesan d ten , a u sz a h le n und w a s so n sten d a v o n sp en d iret w erd en m u ss, fle is s ig zu R eg ister b r in g e n und dem L a n d k a sten R ech n u n g davon tun; ste ts aber d ab ei erin n ern , d a ss a lle v o rg eb lich e U n k o sten zu v erh ü tten , und aller M öglich k eit nach m ögen e r sp a r e t w erd en . S ie w ie w a s zu ih n e g n ä d ig st v erla ssen und er gegen uns w ird zu v o r a n tw o rten h ab en . U rk u n d lich en m it u n serem S ek ret b ek rä ftig et und g e b e n M ä r ie n w e r d e r 33), den 27. F e b r .34) A. 1626.
S T E F A N K O T A R SK I
D ZIEJE D W Ó C H SZKÓŁ POLSKICH NA W ARM II W ŚW IETLE
ICH KRONIK Z LAT 1 9 2 9 -1 9 3 9
I.
S p raw a szk o ln ictw a w p ro cesie germ an izacyjn ym od gryw ała d ecydującą rolę już od końca X V III stu lecia . N a Ś ląsk u , Pom orzu i Pojezierzu M azur sk im zn iem czenia lu d n ości m iejsco w ej dok on yw ano p lan ow o i sy stem a ty czn ie przede w szy stk im p rzy p om ocy nau czycieli. A le ostateczn e w y n ik i g erm a n i zacji b y ły bardzo m izern e, skoro na początku X X w iek u naw et n ajzagorzalsi n a cjo n a liści p rzyzn aw ali, że na W arm ii i M azurach pom im o przegrania p le
b iscytu, pom im o k ry zy su gospodarczego w P o lsce „50°/o d z i a t w y p r z y c h o
d z ą c e j po raz p i e r w s z y do s z k o ł y nie r o z u m ie ani sł o w a po n i e m i e c k u ” 1).
30) T ap iaw a.
sl) A h a sv éru s B ran d t (1510 — 1560) brał u d ział w w ie lu p o selstw a ch k się c ia p ru sk ieg o A lb rech ta do P o lsk i, F ra n cji i na W ęgry.
s-) K rzy szto f W inter von S tern feld z K rólew ca b y ł g łó w n y m sek retarzem
k sią żęcy m w la ta ch 1626 — 1653. 33) K w id zyń .
34) F ebruar.
4) „ L eh rer-Z eitu ng fü r O st- und W estp reu ssen ”. r. 1924, N r 17. „G azeta O lszty ń sk a ” r. 1924, N r 48 — Por. E m ilia S u k erto w a -B ied ra w in a : W alka o m ow ę polską w sz k o ln ic tw ie na M azurach w X IX i na początku X X w ie k u , „K on feren cja P om orsk a” 1954, str. 401.
