Centralne Archiwum Zakonu Krzyżackiego w Wiedniu

MARIAN BISKUP

Centralne Archiwum Zakonu Krzyżackiego w W iedniu

M a te ria ły do średniow iecznych dziejów Z ak o n u K rzyżackiego z n a j­ d u ją się p rzede w szystkim w dziale O rdensbriefarchiv w b. A rch iw u m K rólew ieckim , stan o w iący m obecnie część zbiorów S taatlich es A rc h iv la ­ g e r w G ety n d ze (NRF). Je d n a k ż e drugą, n ajp o w ażn iejszą zbiornicę po ­ k re w n y c h tem a ty c z n ie p rzekazó w źródłow ych stanow i C e n tra ln e A rc h i­ w u m Z akonu K rzyżackiego (D e u tsch -O rd en s-Z en tralareh iv ) w W iedniu. A rch iw u m k rzyżackie w W iedniu istn iało ju ż dow odnie od połow y X IV w., je d n a k ty lk o jako arc h iw u m tzw . b a liw a tu austriackieg o . G łów ne a rc h iw u m zak on n e znajdow ało się bow iem d o '1457 r. w M al­ borku, a n a stę p n ie w K rólew cu aż do 1525 r., tj. do se k u la ry za c ji P ru s. Po te j dacie p o w sta ła konieczność u tw o rze n ia n a te re n ie R zeszy nowego centralnego· arc h iw u m Z ak o nu w o p arciu o zasoby a rc h iw a ln e m istrzów niem ieckich, k tó rz y p rzejęli ta k ż e fu n k cje w ielkich m istrzów . Je d n ak ż e głów ny zrąb ty c h d aw n iejszy ch arch iw aliów m istrzów n iem ieckich, r e ­ zy dujący ch do 1525 r. w H o rn eck n a d N eckarem , uleg ł zniszczeniu w czasie zdobycia i sp alen ia tam tejszego zam ku podczas p o w stania chło­ pów szw abskich. Siedzibą m istrzó w niem ieckich zostało n a stę p n ie po­ bliskie M erg en th eim (W irtem bergia), gdzie isto tn ie zaczęto od końca lat dw u dziestych X V I w. tw orzy ć nowe, c e n tra ln e arc h iw u m zakonne. Obok niego istn ia ły n ad al arch iw a poszczególnych baliw atów i kom - tu rs tw Z akonu n a te re n ie Rzesz;/. Po dekrecie N apoleona I z 1805 r., k a su ją c y m Zakon w k ra ja c h Z w iązku Reńskiego, zaczęto· od 1809 r. w y ­ daw ać część arch iw alió w z M erg en th eim ty m księstw o m Rzeszy, k tó re p rz e ję ły posiadłości k rzy żack ie (jak B aw aria, B adenia, H esja). Część zasobów, p rzen iesio n y ch do L u d w ig sb u rgu, przekazan o ta k ż e do W ied­ nia 1, gdzie Z akon — pozostający stale pod opieką H absburgów — n ad al się u trz y m a ł i posiadał ta m rezy d en cję w ielkiego m istrza. T am też w 1830 r. został p rze słan y trz o n c e n traln y c h m ate ria łó w Z akonu z M er­ g en th eim i S z tu tg a rtu (gdzie po 1809 r. znalazła się część cen traln eg o archiw um ).

W ro k u 1852 na po dstaw ie u ch w ały k a p itu ły g en e ra ln e j Z akonu zo ­ stało· p raw n ie utw o rzo n e w W iedniu C e n tra ln e A rchiw u m Z akonu K rz y ­ żackiego. Było to fak ty c zn y m u san k cjon o w aniem istniejącego sta n u rz e ­ czy. U chw ała ta spow odow ała p rzed e w szystk im przew iezienie dalszych m a te ria łó w z M erg en th eim do W iednia w 1859 r. przez Bedę D u d i k a , k tó ry jak o p ierw szy z arch iw istó w roztoczył n au k o w ą opiekę n ad ca­ łością zasobów 2. Z czasem do W iednia zwiezione zostały tak że m a te ria ły ze zlikw idow anych k o n w en tó w krzyżackich na Ś ląsku, w T yro lu i in.

! K. H. L a m p e , Die Auflösung des Deutschordenshauptarchives zu M e rgen t­

heim, „A rchivalische Z eitschriit” t. LVII, 1961, s. 66.

2 Por. zw łaszcza В. D u d i к, Des hohen D eu tschen-Ritter-Ordens Münzsam mlung

in Wien, Wien 1858.

PR Z E G L Ą D H IST O R Y C Z N Y T o m LV — z e s z y t 1

A RCH IW UM ZA K O N U K R Z Y ŻACK IEG O ₇₉

N a znaczenie części przekazów , p rzecho w yw an ych w C e n tra ln y m A rch i­ w u m Z akonu, zw róciła uw ag ę p u b lik a c ja reg e stó w jego1 d ok u m en tó w p erg am ino w ych , d o konana w 1887 r. przez E d w ard a G asto na von P e t t e n e g g a 3. W łaściw ie u p o rządk o w an ie całości zasobów je s t za­ słu gą w iedeńskiego a rc h iw isty W incentego S c h i n d l e r a , k tó ry sam w 1921 r. w y d ał d ru k ie m re g e sty przekazó w A rchiw um , zw iązanych z dziejam i W iednia 4.

W ro k u 1938 po przy łączen iu A u strii n a stą p iła lik w id acja Zakonu, zarządzona przez w ład ze Rzeszy. C e n tra ln e A rch iw u m Z akonu zostało u z n a n e za część zasobów H aus-, H of- u n d S ta a tsa rc h iv s w W iedniu, po­ zostało jed n a k n ad al w sw ojej siedzibie. W 1947 r. zostało ono ponow nie p rze jęte przez w ładze reaktyw ow anego· Z akonu. O piekę n au k o w ą n a d nim sp raw o w ał do 1961 r. w ied eń sk i a rc h iw ista d r P a w e ł K l e t l e r , obecnie o p ie k u je się n im d r P . K lem ens W i e s e r, ab so lw en t In s titu t fü r ö sterreichisch e G esch ich tsfo rsch u n g w W iedniu i członek Z akonu. A rch iw u m m ieści się n a d a l w daw nej siedzibie b a liw a tu au striack ieg o (a obecnie w ielkiego m is trz a M arian a Î u m le r a ) p rzy S in g e rstr. 7. O b ej­ m u je ono 10 pokoi w ra z z w ygodną praco w n ią n au k o w ą i zasobną, pod ręczną b iblio tek ą, liczącą około 20 000 tom ów 5.

Z arch iw alió w wiedeńskiego: arc h iw u m Z akonu k o rzy sta li uprzednio w znacznej m ierze niem ieccy badacze dziejów p ań stw a zakonnego w P r u ­ sach, zwłaszcza w y d aw cy „S crip to res R e ru m P ru s sic a ru m “ czy ko d ek­ sów dyplom atycznych. W o kresie p o w o jen n y m było ono odw iedzane p rzed e w szy stk im przez b adaczy i w ydaw ców zachodnioniem ieckich (jak E. W e i s e , К. F o r s t r e u t e r , H. К o e p p e n czy Μ. H e 1 1 m a n), p o d k reślający ch znaczną w arto ść jego zasobów, n ie zaw sze docenianą przez d aw niejszych h is to ry k ó w 6.

Z n ielicznych polskich b ad aczy z zasobów A rch iw u m czerpał przede w szy stk im A. P r o c h a s k a , k tó ry także ogłosił d ru k iem kilk a p rz e ­ kazów z połow y X IV — początków X V w .7, oraz J. K a r w a s i ń s k a 5, m arg in aln ie zaś ty lk o K. G ó r s k i i S. M. K u c z y ń s k i .

Z ok azji kilkuty g o d nio w eg o p o b y tu w W iedniu w końcu 1962 r. m iałem m ożność bliższego zazn ajo m ienia się z obecnym i zasobam i A rc h i­ w u m — zwłaszcza dla dziejów P ru s (szczególnie zaś o k resu w o jn y trz y ­ n a sto le tn iej) — i sądzę iż w arto zaznajom ić polskiego badacza z n iek tó ­ rym i p rz y n a jm n ie j jego pozycjam i. Z g ó ry zastrzec bow iem trzeb a, że znakom ita w iększość zasobów C en traln ego A rch iw u m dotyczy d a w n ie j­ szych b aliw ató w Z akonu, zwłaszcza z n a jd u jąc y c h się n a te re n ie Rzeszy, 3 E. G. v. P e t t e n e g g , Die Urkunden des Deutsch-Ordens-C entralarchives zu

Wien t. I, Prag—Leipzig 1887.

4 V. S c h i n d l e r , Regesten aus d e m Centralarc hiv des Deutschen R itte r-

-Ordens in Wien, Quellen u nd Darstellungen zu r Geschichte der S ta d t Wien t. IX,

Wien 1921.

5 Inform acje o losach Archiwum w okresie ostatniej wojny i jego obecnej zawartości zawdzięczam uprzejm ości dra P. K lem ensa W i e s e r a, który udostęp­ nił mi swój referat Das Zentralarchiv des Deutschen Ordens in Wien, „Preussen- land. M itteilungen der H istorischen K om m ission für ost- und w estep reussische Landesforschung” t. I, 1963, nr 1— 2, s. 9—17. Składam m u za to w yrazy podzięko­ wania, podobnie jak aa udostępnienie zbiorów Archiwum .

6 Por. opinię E. W e i s e g o , Bericht ü b er eine Archivre ise nach Wien, „Zeitschrift für O stforschung” t. VII, z. 3, 1958, s. 424 nn.

7 A. P r o c h a s k a , Z A r ch iw u m Zakonu Niemieckiego (w Wiedniu), AKH XI, K raków 1909— 13, s. 241—256.

8 Lites ac res gestae in ter Polonos O rdin em ąu e Cruciferorum t. III, ed. J. K a r - w a s i ń s k a , V arsaviae 1935, s. 224—231.

w zg lęd nie ty ch dom ów zakonnych, k tó re p rz e trw a ły do dzisiaj w A u strii czy północnych W łoszech. N a jb a rd z ie j n as in te re su ją c a p ro b le m aty k a P ru s (czy też In fla n t) rep re z en to w a n a je s t w sto p n iu znacznie sk ro m ­ n iejsz y m w poszczególnych działach.

Całość zasobów A rch iw u m dzieli się n a dw a głów ne działy: 1. D o­ k u m e n ty (Urkunden) i R ękopisy (H a n d s c h r iften ) o raz 2. A kta.

D ział pierw szy, o b e jm u ją c y w części pierw szej około 12 000 d o k u ­ m en tów i tra n ssu m p tó w z la t 1170— 1962, b y ł znan y do tąd ty lk o częś­ ciowo (dla la t 1170— 1809) z w spom nianej w yżej p u b lik a c ji regestów 7 E. G. v o n P e tte n e g g a. W to k u p ra c in w e n ta ry za c y jn y ch , przep ro w ad zo ­ n y ch przez archiw istów 7· Z akonu, okazało się, że p u b lik a c ja ta posiada bardzo- pow ażne b rak i. O b e jm u je o n a bow iem — w p o ró w n an iu z obec­ n y m zasobem — tylko· 1/4 istn iejąceg o zbioru dokum entów . P ow ażne zastrzeżen ia bud zi tak że niedokładność i pobieżność o p u b lik o w an y ch r e ­ g estów oraz liczne błędy, zwłaszcza chronologiczne. D latego p u b lik a c ja ta jest dzisiaj ju ż p rz e sta rz a ła i k o rzy sta n ie z n iej w y d a je się dość za­ w odne. Znacznie lepsze usługi o d d a je ręk o p iśm ie n n e zestaw ienie r e ­ gestów dokum entów , dokonane w o k resie m ięd zy w o jen n y m przez M. T u m l e r a , k tó re w 25 tom ach o b e jm u je całość zbioru, choć pow7- ta rz a m echanicznie b łęd n e często· re g e sty z w y d aw n ictw a P e tte n e g g a. Tom y I—X I o b e jm u ją la ta 1170— 1530. In d ek sy osób i m iejscow ości o p raco w ał O. v. M i t i s ; są one tak ż e do dyspozycji k o rzy stający ch z A rchiw um .

N ajw ażn iejsze z dok u m en tó w dotyczących p ro b le m aty k i p ru sk o -k rz y - żackiej zostały ju ż opu blik o w an e w różny ch w yd aw n ictw ach. D otyczy to np. tr a k ta tu brzeskiego1, zaw artego m iędzy P olską a Z akonem w 14-35 r. (którego o k azały o ry g in a ł z 203 pieczęciam i stro n y polskiej z n a jd u je się w osobnej oszklonej gablocie), czy b u li p apieskich i ban icji cesarskiej z o k resu w o jn y trz y n a sto le tn ie j. D la o k resu tego w ażne są (nieznane jeszcze P etteneggow i) p rzek azy dotyczące a k c ji w. m istrz a L udw ika von E rlic h sh au se n w śró d niem ieckiej gałęzi Z akonu w celu zdobycia śro d ­ ków finan so w ych na spłatę zaciężnych w lata ch 1455— 1456. In te re s u ­ jący jest tak że ap el 3 elekto ró w Rzeszy sk iero w an y z N ory m berg i 19 g ru d n ia 1456 r. do k siążąt Rzeszy o ra tu n e k d la Z ak on u w P ru sa c h będącego nie ty lk o o p arciem dla ch rześcijaństw a, lecz ta k ż e dla g e m e i­

nen adel th eu ts c h er lande, podobnie ja k re la c ja przeznaczona dla k się ­

cia Z y g m u n ta tyrolsk ieg o i in n y ch k siążąt w sp raw ie sprzedaży M al­ bo rk a i „z d ra d y “ zaciężnego U lry k a M ausela (4 k w ietn ia 1462).

N iew ątp liw ie ciekaw iej p rzed staw ia się dru g a część tego działu, a m ianow icie ręk o p isy , o b ejm u ją c e w sum ie 1017 pozycji (kodeksów) od X III do X IX w. Są to p rze d e w szy stk im kopiariu sze przyw ilejów 7 poszczególnych k o m tu rstw , kro nik i, s ta tu ty Z akonu i h erb arze. N ajw aż­ n iejszą pozycję stano w i u w ie rz y teln io n y o ry g in a ł re g u ły Z akonu, za­ tw ierd z o n y przez k a p itu łę g e n e ra ln ą w M alb o rk u w czasach w. m istrza K o n ra d a v o n E rlic h sh au se n z 1442 r. (Hs. 427d, daw n. Cod. 190). Z k ro ­ n ik n a jc e ln ie jsz e pozycje zostały w y k o rzy stan e ju ż przez wydawców7 „S crip to res R e ru m P ru s s ic a ru m “, ja k bardzo in te re su ją c a „G eschichte w egen ein es B u n d e s“ (Hs. 363, daw n. Cod. 65, odpis z 1549 r.), czy też re la c ja G rzegorza Spiessa, se k re ta rz a m istrz a niem ieckiego W a ltera K ro n b erg a o kon flikcie A lb rec h ta H o h en zollerna z P o lsk ą w lata ch 1511— 1525 (Hs. 444, daw n. Cod. 107). A rch iw u m zaw iera ta k ż e pó źn iej­

A RCH IW UM ZA K O N U K R Z Y ŻACK IEG O ₈₁

sze odpisy a k t procesów p olsko -k rzy żackich z 1339 i 1422 r. (Hs. 246, daw n. Cod. 89).

In te re su ją c ą pozycję stan o w i rk p s 142 (daw n. Cod. 122) z pierw szej połow y X V stulecia. Z n a n y o n b y ł ju ż A. P rochasce, k tó ry p rz e d ru k o ­ w a ł z niego k ilk a pozycji dotyczących zwłaszcza stanow iska. W i­ to ld a w obec Z akonu i list E ry k a duńskiego do W ładysław a J a g ie łły z 1417— 18 r.9; podobnie J. K a rw a siń sk a ogłosiła d ru k ie m 2 listy Ja g ie łły i Z y g m u n ta L u k sem b u rsk ieg o z 1414 r . 10. R ękopis zaw iera je d n a k dalsze in te re s u ją c e m a te ria ły . P rz ed e w szy stkim w ym ienić n a le ż y „C onclu­ siones“ P a w ła W łodkow ica i jego tr a k ta t, p rzed staw io ne n a soborze w K o n sta n cji w 1415 r. (s. 242— 255); nie jest to jed n a k o ry g in a ln y te k s t łaciński, lecz tłu m ac z e n ie niem ieckie, n iew ątp liw ie sporządzone jeszcze w K o n sta n cji za sp ra w ą p ro k u ra to ra Z akonu — P io tra z O rnety.

In te resu jąc o p rz e d sta w ia ją się m a te ria ły n a s. 1— 41, dotyczące d y­ p lo m aty cznej a k c ji Z ako n u i Z w iązku Pruskiego' jeszcze n a początku w o jn y trz y n a sto le tn ie j, do tąd w łaściw ie nie uw zg lęd n iane. W ym ienić zw łaszcza należy sk arg ę Z w iązku P ru sk ieg o n a Z akon rozesłan ą w lu ­ ty m —m a rc u 1454 r., u sp raw ie d liw ia ją c ą zerw anie z w ładzą krzyżack ą i p o d d an ie się Polsce, o raz rep lik ę Z akonu i jego gorące ap ele o pomoc k sią ż ą t Rzeszy (zw łaszcza p rzem ów ienie m istrz a niem ieckiego n a sejm ie w R aty zb o n ie w k w ie tn iu 1454 r.).

Szereg pozycji, n a św ietlają cy c h lepiej sto su n e k Z w iązku P ru sk ie g o do Z akonu w la ta c h 1450— 1453, zaw iera rk p s 133 (daw n. Cod. 160). W y­ m ien ić tu zw łaszcza n ależy ro k o w an ia z leg atem p ap iesk im w P ru sa c h n a przełom ie 1450— 1451 r. (k. 16 nn.) z ciekaw ym przem ó w ieniem J a n a B ażyńskiego (k tó re nie zostało w p ełn i uw zg lęd n ione przez M. T o e p p e - n a 11). In te resu jąc o p rzed staw ia się ta k ż e szczegółow a re la c ja 'c z ło n k a delegacji krzy żack iej do cesarza F ry d e ry k a III w 1452 r. — w ó jta lip ie - nieckiego Jerzeg o E glofsteina, n a św ietlają ca stanow isko otoczenia ce­ sarsk ieg o w obec p rz y b y łe j ta m delegacji k o n fed e ra cji p ru sk ie j (k. 73v— 82). R ękopis zaw iera ta k ż e szczegółow e sk arg i n ie k tó ry c h ry ce rz y p r u ­ skich na Z akon (np. J a k u b a Skolim a i M ikołaja B ajersk ieg o — k. 89— 90v), jak rów nież sk arg i Nowego' M iasta T orunia, w ójta E g lofsteina i k o m tu ra toruńskiego' A lb re c h ta K alb a z około 1453 r. złożone w. m i­ strzow i (k. 101— 106), a m a lu ją c e w sposób bardzo w y ra z isty zaognie­ n ie sy tu a c ji, zwłaszcza w ziem i chełm iń skiej. N a koniec z n a jd u je m y spis a rty k u łó w w y m ierzo ny ch p rzeciw stan o m p ru sk im w w y p a d k u zgnie­ cenia ich ew en tu aln eg o zbrojnego o p o ru przez w. m istrz a (k. 106— 108). A rty k u ły t e (k tó ry ch a u te n ty cz n o ść daw niej b y ła kw estionow an a, p od­ czas gdy zam ieszczenie ich w pow yższym kodeksie po w stały m w k a n ­ celarii krzy żack iej je s t dow odem ich praw dziw ości) p rz e d sta w ia ją w y ­ raźn ie zam iary n ie k tó ry c h kół Zakonu, zm ierzający ch do pow ażnego o g raniczen ia sw obód i p rzy w ilejó w stan ó w (szczególnie przez zniesienie p raw a chełm ińskiego); są one je d n a k b ard ziej u m ia rk o w a n e od re d a k ­ cji m ającej pochodzić z 1457 r.

D ział d ru g i: A kta, dzieli się na 37 oddziałów (A bteilungen) z a w iera­ jący ch m. in. a k ta k a p itu ł g e n eraln y ch (z la t 1480— 1960), poszczegól­ n y c h baliw atów , P ru s, In fla n t, sejm ów Rzeszy i s p ra w m ilita rn y c h (w al­ k i z T u rk a m i n a W ęgrzech) oraz a k ta p e rso n a ln e poszczególnych ry c e ­

9 Poir. w yżej przypis 7. 10 Por. w yżej przypis 8.

rzy od X V мл12 A k ta te z n a jd u ją się w p u d łac h k a rto n o w y c h o ro zm ia­ ra c h 4 4 X 3 0 X 1 5 cm '(razem ca 5200 pudeł). D la szeregu oddziałów sp o rzą­ dzone zostały o sta tn io przez Р . K. W iesera prow izoryczne in w en tarze, um ożliw iające ogólną o rie n tac ję co· do zaw artości poszczególnych pudeł.

O ddział „ P ru s y “ n ie je s t o b szern y i sk ład a się z 30 pudeł, z a w ie ra ­ jący ch a k ta z la t 1229— 1794 (sic!). Ta niezw yk ła rozpiętość chronolo­ giczna tłu m ac z y się fa k te m podnoszenia przez w ład ze Z akonu w Rzeszy po 1525 r. sta ły c h p re te n s ji co do z w ro tu P ru s przez państw o polskie o raz do H ohenzollernów b ra n d e n b u rsk ic h (przeciw ko p rzy ję ciu przez n ich ty tu łu k ró ló w p ru sk ic h w 1701 r. Z ak on w y raził p rotest). Z gó ry też pow iedzieć trzeb a, że w iększość m a te ria łó w dotyczy tej w łaśnie działalności Z ak o n u po· 1525 r., szczególnie żyw ej w ciągu X V I s tu le ­ cia w czasach A lb rec h ta H o henzollerna. Mimo to oddział te n zaw iera szereg in te resu jąc y c h pozycji z połow y X V i początków XV I w. Do n a j ­ w ażniejszych zaliczyć w y p ad a sporządzone w X V I w., czytelne odpisy m ate ria łó w z la t 1454— 1456 (K art. 409/4). D otyczą one znow u m ało zn a­ n ej ak c ji d y p lom aty czn ej Z ak o nu n a sejm ach Rzeszy w lata ch 1454— 1455 i w spó łd ziałan ia z e le k to re m b ra n d e b u rs k im F ry d e ry k ie m , o d g ry ­ w a ją cy m w ty m o k resie rolę krzyżackiego p ro te k to ra p rzy z b ieran iu fu n d u sz y n a sp łatę zaciężnych przez b a liw a ty Rzeszy. Szczególnie w sk a­ zać należy na p rzem ów ienie w y sła n n ik a m istrz a niem ieckiego n a s e j­ m ie Rzeszy w e F ra n k fu rc ie n. M enem w końcu w rześnia 1454 r. (k. 49— 56), po d k reślające ro lę P r u s dla u trz y m a n ia tak ż e In fła n t przez Z akon oraz w sposób w y raźnie fałszy w y i te n d e n c y jn y dowodzące bezpod­ staw ności u p ra w n ie ń k ró la polskiego do ziem i chełm ińskiej i P om orza G dańskiego (to o sta tn ie Z akon m ia ł tak ż e zdobyć m ieczem jako „ k ra j p o g ań sk i“ i n aw rócić n a chrześcijaństw o!).

M a te ria ły pow yższe p ierw szo rzęd n ie u z u p e łn ia ją p rze k a z y z a w a rte w K a rt. 409/5 (daw n. Bd. 25). Pochodzą on e ze-zbiorów b a liw a tu alzac­ kiego, k tó ry ja k o p o zostający w połow ie X V w. do dyspozycji w. m istrz a o d g ry w a ł niep ośled n ią ro lę w tra n s a k c ja c h fin an sow y ch i d y plo m atycz­ n y ch z o k resu w o jn y trz y n a sto le tn ie j. Z a w ie ra ją one przede w szystkim o ry g in a ln ą k o resp o n d en cję m istrzó w niem ieckich z w ładzam i b a liw a tu , u k azu jącą jeszcze p lasty czn iej b ezsk uteczn e i w ręcz d ram aty czn e p ró ­ b y zo rganizow ania p o tężn ej odsieczy k siążąt R zeszy i Z akonu do P ru s ju ż w iosną 1454 r, o raz w ysiłek fin an so w y niem ieckiej gałęzi Z akonu. W śród szereg u przekazów z n a jd u je się tak ż e re la c ja m istrz a n iem ieck ie­ go Jo sta v o n V e n n in g e n z 12 p aźd ziern ik a 1454 r. o b itw ie chojnickiej (rozesłana do· k siążąt Rzeszy), a k tó ra z d aje się p rzynosić now e szczegóły (k. 53). W su m ie stw ierd zić m ożna, że całość pow yższych materiałów* u k a z u je znacznie w y ra ź n ie j n iezn an ą dotąd stro n ę w o jny trz y n a s to le t­ niej, tj. stanow isko R zeszy i baliw atów , zwłaszcza w początkow ej, ta k w ażnej fazie działań m ilita rn y c h .

Z pozostałych pozycji oddziału „ P ru s y “ n a uw agę z a słu g u je K a rt. 394/1 (daw n. 394, Bd. III). Z aw iera on p rzek azy z la t 1479— 1526, n a ­ św ietlające k o n flik t d y p lo m aty czn y i m ilita rn y Z ak o n u z P olską. O b e j­ m u ją one m. in. diariu sz ro k ow ań poselstw a w. m istrz a M arcina T ru c h - sessa z leg a tem p ap ieskim B a ltazarem von P iscia o raz z p o selstw em polskim i w ę g ie rsk im w O łom uńcu w m a ju 1479 r., p rze d e w szystkim zaś n ieznan e d o tąd zupełnie rokow ania w B am bergu, p row adzone o rzez

12 Częściowo w ykorzystał je L. N e d o p i ł , Deutsche Adelsproben aus dem

A R C H IW U M ZAK O NU K R ZY ŻA C K IEG O ₈₃

deleg ató w w. m istrz a F ry d e ry k a saskiego i posłów k siążąt saskich oraz p e rtra k ta c je w N o ry m b erd ze z u działem ty ch że posłów w. m istrz a i sa ­ m ych k siążąt saskich Jerzeg o i H e n ry k a (lu ty 150.1). D otyczą one s p ra ­ w y u n iezależn ien ia P ru s, zw łaszcza w zw iązku z dziesięciną papieską, k tó rą P r u s y K rzy żack ie jako część p a ń stw a polskiego m ia ły zapłacić (k. 14— 50). W y n ik iem te j a k c ji b y ł m . in. list M ak sym ilian a I do p ap ie­ ża z 11 m a rc a 1501 r., p ro te s tu ją c y przeciw dziesięcinie z P ru s dla k ró la polskiego i p o stu lu ją c y zatw ierdzen ie p rzy w ilejó w Zako­ n u (k. 288— 289).

D alsze m a te ria ły dotyczą genezy se k u la ry za c ji P ru s. N ależą tu o b szern e a k ta zjazd u w P o zn an iu z 1510 r. (k. 51— 160), dotychczas nie ■wykorzystywane przez b ad aczy teg o zagadnienia, o raz a k ta roko w ań polsko-k rzy żackich w T o ru n iu w 1520 r. (k. 396-—464). W skazać też n a ­ leży n a m a te ria ły z la t 1518— 1526 dotyczące sp ła ty żołdu za udział p rzedstaw icieli R zeszy w w y p raw ie do· P ru s (tj. zasadniczo n a Pom orze G dańskie) w 1520 r. M a te ria ły pow yższe u z u p e łn iają p rzek azy K art. 398/1 (daw n. Bd. 25), ilu s tru ją c e stanow isko n iek tó ry ch czynników R ze­ szy w obec sp raw y P ru s w lata ch 1512-— 1525; są ta m tak że in stru k c je A lb rec h ta dla p oselstw do R zeszy oraz k ró tk ie rela cje jego i E ry k a von R eppiehaw o hołdzie k rak o w sk im (Brzeg, 18 k w ie tn ia 1525 r.; к. 157— 158). Całość u zu p ełn ia o b fita k o resp o n d en cja różnych p rzed staw icieli Rzeszy z 1525 r. i n a stę p n y c h lat n a św ietlają ca bezpośrednią ich re a k c ję w zw iązku z se k u la ry z a c ją P ru s (jak np. p a la ty n a reńskiego F ry d e ­ ry k a i ks. saskiego Jerzego) o raz a k c ję m istrz a niem ieckiego przeciw A lbrechto w i. W olno przypuszczać, że m a te ria ły te u zu p ełn ią w n ie je d ­ n y m dotychczasow e in fo rm a c je m a te ria łó w królew ieckich dotyczących se k u la ry z a c ji P ru s , zwłaszcza o p u b lik o w an y ch w w y d aw n ictw ie E. J o a c h i m a .

Dodać też należy, że K a rt. 393, 3 (daw n. 393, Bd. 2) zaw iera odp isy tra k ta tó w po lsko-krzyżackich, tj. b rzesk ieg o 1435 r., to ru ń sk ieg o 1466 r. (k. 222— 242 — te k s t łaciński ze stro n y w. m istrza, k. 245— 260 — te k s t niem iecki ze stro n y K azim ierza Jagiello ńczy ka) oraz k r a ­ kow skiego 1525 r.

M a te ria ły z n a jd u jąc e się w niew ielk im oddziale „ In fla n ty “ (K art. 1— 21) dotyczą głów nie dziejów In fla n t w okresie p o p rzedzający m se k u la ­ ry za c ję z 1561 r., w zględnie p ró b y ich odzysk an ia przez Zakon głów nie z d ru g iej połow y X V I stulecia. J e st to przed e w szystk im o b fita k o re ­ spondencja m istrzów inflan ckich, pro w adzona z ich przed staw icielam i w Rzeszy, w zględ nie p ro to k o ły ro k o w ań z carem Iw a n e m IV z la t 1561— 1566 w sp raw ie uw o ln ien ia m istrz a J a n a W ilhelm a F ü rste n b e rg a (K art. 422/1, om yłkow o zaliczony do działu „ P re u sse n “). Część m a te ria ­ łów dotyczy ta k ż e ro k o w ań p rzed staw icieli niem ieckiej gałęzi Z akonu ze S tefan em B a to ry m w sp raw ie od zyskania In fla n t z la t 1578— 1581 (K art. 10, Bd. 15 o raz K a rt. 14, Bd. 19b). N a w y ró żn ienie zdaje się za­ sługiw ać tak że fa sc y k u ł z a w iera ją c y m. in. rela cję o sta n ie zam ków in ­ flan ck ich z około· 1560 r. (K art. 6, Bd. 8). O ile w iadom o, m a te ria ły po ­ wyższe nie b y ły d o tąd w pow ażniejszej m ierze w y k o rz y sty w an e przez badaczy zajm u jący ch się schyłkow ym o kresem In fla n t krzyżackich.

N ie przecen iając b y n a jm n ie j znaczenia i w arto ści m ateriałó w , zw łaszcza dotyczących dziejów P ru s, w zbiorach Centralnego· A rchiw u m Z akonu K rzyżackiego w W iedniu, stw ierdzić w ypada, że zasłu g u ją one bez w ą tp ie ­ n ia na żywsze i trw alsze zain tereso w an ie ze stro n y badaczy polskich.