Iwona Psykała
Przekształcenia profilu
dydaktycznego Częstochowskiego
Gimnazjum Rządowego w latach
1885-1914
Prace Naukowe. Pedagogika 5, 143-155
1994
PRACE NAUKOWE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie
S e r ia : P E D A G O G I K A 1 9 9 4 z . V
Iwona Psykała
Przekształcenia profilu dydaktycznego
C zęstochow skiego Gim nazjum R ządow ego w latach 1885-19141
W XIX wieku Częstochowa byłajuż poważnym ośrodkiem miejskim. Szkoły dzia łające w Starej i Nowej Częstochowie nie zaspokajały jednak potrzeb rozwijającego się miasta. Dla podniesienia poziomu oświaty niezbędne było zorganizowanie szkoły wyższego szczebla niż elementarna. Z inicjatywą otwarcia szkoły średniej wystąpiły prawie jednocześnie dwa ośrodki: Mstów i Częstochowa.
W roku 1810 dziekan brzeźnicki, ks. Mikołaj Lefrànc zaproponował władzom założenie szkoły podwy działowej w budynku klasztoru we Mstowie, który miał zostać właśnie poddany sekularyzacji. Ten wartościowy, z punktu widzenia interesów całego regionu, projekt nie został jednak zrealizowany - głównie z powodów politycznych. W grę wchodziły zawiłości polityki Bonapartego wobec Kurii Rzymskiej.2
Nieco później, bo w roku 1814, mieszczanie Częstochowy wystąpili z projektem powołania do życia szkoły wydziałowej. Miasto obiecywało wzniesienie specjalnego budynku i przeznaczenie 20 tysięcy złotych na fundusz szkolny. Projekt ten również upadł, miasto nie potrafiło bowiem wyprocesować zapowiadanych fuduszy.3
Do sprawy otwarcia szkoły ponadelementarnej powracano z okazji pobytu w Częstochowie cara Aleksandra I w latach 1819 i 1822, składając "do tronu" petycję o założenie szkoły wydziałowej. Według późniejszych przekazów, w roku 1822 został już wstępnie zatwierdzony projekt organizacyjny.tej szkoły, ale od czasu, gdy na tronie
zasiadł car Mikołaj I o realizacji projektu nie mówiono już więcej.
Następne nieustępliwe prośby i petycje mieszkańców sprawiły, że KRzWRiOP wyraziła zgodę na otwarcie w roku 1839 szkoły podwy działowej, którą mieli pro wadzić ojcowie paulini. Mieszkańców Częstochowy spotkało więc rozczarowanie
1 R o z p r a w a n i n i e j s z a j e s t f r a g m e n t e m p r a c y m a g i s t e r s k i e j n a p i s a n e j n a s e m i n a r i u m h i s t o r i i w y c h o w a n i a p o d k i e r u n k i e m S. L i p c a . 2 · · J. L i p ie c , M a t e r i a ł y d o d z ie jó w s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y lu d o w e j w o k r ę g u c z ę s t o c h o w s k i m w w i e k u X IX , Z i e m ia C z ę s to c h o w s k a , T . V , K a to w ic e 1 9 6 5 , s. 74. з S t. S z y m a ń s k i, Z ro d o w o d u w a lk o s z k o łę ś r e d n i ą w C z ę s to c h o w ie , P r z e g lą d H i s t o r y c z n o - 0 ś w i a to w y , n r 1, 1963 s. 25.
o tyle, że mieli otrzymać szkołę typu niepopularnego i już stopniowo likwidowanego w Królestwie. Realizacji projektu przeszkodził wybuch powstania.4
Wielokrotnie wysyłane w latach czterdziestych petycje i delegacje, motywujące swój wniosek tym, że "...w odległości 20 mil brak szkoły (...), podczas gdy w rejonie Łódź - Konin - Sieradz odległość ta nie przekracza 5 mil (...)"5 uzyskały wreszcie poparcie Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych. Kolejni kuratorzy odmawiali jednak stanowczo.
Brak pełnoprawnej komisji szkoły średniej rekompensowała w pewnym stopniu otwarta w roku 1841 piywatna pięcioklasowa szkoła męska "Instytut Fiydeiyka de Lippa", prowadzący również klasę wstępną. Miał on program wzorowany na szkołach rządowych i służył młodzieży szlacheckiej z okolicy oraz grupie nieco bogatszego mieszczaństwa. Wysoki poziom dydaktyczny sprawił, że szkoła była zakładem cenio nym przez społeczeństwo i przez władze oświatowe. Szkoła de Lippa działała do śmierci właściciela w roku 1871,6
Dopiero reforma oświatowa Aleksandra Wielopolskiego dała miastu w roku 1862 szkołę rządową zbliżoną do średniej. Była nią Powiatowa Szkoła Specjalna o profilu technicznym, podobnym nieco do likwidowanych wówczas szkół realnych. Działa ona jednak krótko.
Zgodnie z nowymi zasadami polityki oświatowej opracowanymi przez władze car skie po powstaniu styczniowym, szkolnictwo, zwłaszcza szkoła średnia, wychowująca kadiy inteligencji, miała stać się narzędziem unifikacji Królestwa z całym Imperium. Realizując to założenie, zaczęto likwidować odrębność systemu oświatowego w Kró lestwie.
Wzorem innych miast również częstochowską Szkołę PowiatowąSpecjalnąprzek- ształcono w roku 1867 w Męskie Progimnazjum Mieszane o profilu klasycznym, z językiem wykładowym rosyjskim.7 Progimnazjum było szkołą rozwojową. W roku 1873 dodano w nim klasę V, a dopiero w roku 1883 klasę VI, natomiast od roku 1885 działało jako pełne ośmioklasowe gimnazjum klasyczne.8
Wzorem dla rosyjskich szkół średnich tego typu było gimnazjum pruskie, wyrosłe na podłożu neohumanizmu i formalizmu dydaktycznego. Rosjanie przejmując wzór pruski nie zdołali mu dorównać w sprężystości kierownictwa i konsekwencji progra
4 T a m ż e s. 30. 5 T a m ż e s. 43 . 6 .l. L ip ie c , O ś w ia ta C z ę s to c h o w y w X IX w ie k u , C z ę s to c h o w a i j e j m ie js c e w k u ltu r z e p o ls k ie j, C z ę s to c h o w a 1 9 9 0 , s. 1 0 3 -1 2 2 . 7 S z k o ły " m ie s z a n e " tw r z o n e b y ły w z a s a d z ie d la lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j. D o p u s z c z a n o d o n ic h ta k ż e m ło d z ie ż in n y c h w y z n a ń i n a u c z a n o w j ę z y k u " z ro z u m ia ły m d la w s z y s tk ic h " , to z n a c z y p o ro s y js k u . O P r o t o k ó ł p o s i e d z e n i a K o m i t e t u G o s p o d a r c z e g o n a 17 z 7 g r u d n ia 1 9 0 5 r. Z e s p ó ł A k t " C z e n - s to c h o w s k a ja M u ż s k a ja G im n a z ja " . G M C z , s y g n . 55 , A rc h iw u m P a ń s tw o w e w C z ę s to c h o w ie .
P rzek ształce n ia profilu d y d ak ty czn eg o 145
mowej, w wysokości poziomu i jakości podręczników. Z czasem więc wyraźniej się ujawniły ujemne cechy tego typu szkoły: przeładowanie programu językami klasycz nymi uczonymi dość mechanicznie i bez pogłębionej znajomości kultury starożytnej. Dominowały metody pamięciowe. Tych wad nie wyrównywało nadzwyczaj staranne nauczanie matematyki.
Nowe potrzeby życia i fala krytyki szkoły średniej typu klasycznego - zjawisko ogólnoeuropejskie - doprowadziły w latach siedemdziesiątych do podjęcia przez wła dze rosyjskie prób reform, które trwały praktycznie do roku 1914. Spowodowały one w konsekwencji przekształcenie szkoły średniej klasycznej w gimnazjum ogólno kształcące z zachowaną jednak dominacją przedmiotów filologicznych. Nastąpiły również poważne zmiany w metodyce nauczania. Przemiany dokonujące się w rosyj skich szkołach średnich można prześledzić analizując zakres i metody nauczania głów nych grup przedmiotowych w gimnazjum częstochowskim w latach 1886-1914.
Dużą rangę nadawano zawsze w gimnazjum nauczaniu religii. Model wychowania realizowany przez rosyjską szkołę średnią stawiał na jednym z pierwszych miejsc wpo jenie młodzieży ducha religijnego, uznającego moralną wartość istniejącego porządku rzeczy. Rola religii w nauczaniu rosła na przełomie XIX i XX wieku. Poniższe zesta wienie ilustruje zmiany w nauczaniu tego przedmiotu (Tablica l).9
T a b lic a 1. Ł ą c z n a lic z b a g o d z in n a u c z a n ia re lig ii w g im n a z ju m c zę s to c h o w s k im w la ta c h 1 8 8 6 -1 9 1 4 R o k s z k o ln y - ilo ś ć g o d z in R e lig ia 1886 1894 1900 1902 1906 1910 1913 1887 1895 1901 1903 1907 1911 1914 p ra w o s ła w n a 16 20 2 0 20 2 0 2 0 20 rz y m s k o k a to lic k a 17 19 18 17 17 20 20 ju d a is ty c z n a 17 9 9
. o z n a c z a , że p rz e d m io t b y l w y k ła d a n y , le c z b ra k d a n y c h , w ja k im w y m ia rz e cza su .
Z powodu mieszanego pod względem wyznaniowym składu uczniów umożliwia no każdemu uczestniczenie w lekcjach religii swego wyznania.
Religia prawosławna, jako wyznanie państwowe, cieszyła się szczególną opieką władz. W gimnazjum była kaplica prawosławna oraz kilka ołtarzy poświęconych pa tronom carskiej rodziny. Najwięcej czasu poświęcano na nauczanie religii w klasie wstępnej (4 godziny tygodniowo). W pozostałych klasach od roku 1894 prowadzono
^ T a b l i c e 1-8 o p r a c o w a n o n a p o d s ta w ie p la n ó w g o d z in d y d a k ty c z n y c h w g im n a z ju m c z ę s to c h o w s k im z la t 1 8 8 6 -8 7 , 1 8 9 4 -1 8 9 5 , 1 9 0 0 -1 9 0 1 , ( G M C z . s y g n . 3 8 ), 1 9 0 6 -1 9 0 7 (G M C z . s y g n . 3 5 ), 1 9 1 0 -1 9 1 1 (G M C z . s y g n . 3 6 ), 1 9 1 3 -1 9 1 4 ( G M C z . s y g n . 5).
po 2 lekcje w tygodniu. Był to przedmiot najbardziej stabilny pod względem ilości czasu ze wszystkich przedmiotów nauczanych w szkole.
W szkole częstochowskiej przeważała zawsze młodzież wyznania rzymsko-kato lickiego. Duża zmienność ilości czasu poświęcanego na nauczanie historii wynikała po części ze zmiennych stosunków panujących między władzami kościelnymi a oświa towymi. Znajdowało to również odzwierciedlenie w konfliktach między kolejnymi prefektami a dyrekcją gimnazjum. Jedną z przyczyn zadrażnień było to, że do 1880 roku religia rzymskokatolicka była wykładana po rosyjsku. Drogą przyczyną zadrażnień było utrudnianie prefektom swobodnego dostępu do katolickiej kaplicy gimnazjalnej. Mimo bardzo starannego doboru prefektów, ich lojalność wobec władz szkolnych bywała ograniczona.10
Mimo ograniczeń wyznaniowych przy przyjmowaniu do szkoły dość licznągrupę wyznaniową stanowili Żydzi. Początkowo równorzędna z innymi, religiajudaistyczna od roku 1894 znika z wykazów godzin. Nie znaczy to, że nie była przez ten czas wykła dana. Ponieważ nauczyciel tej religii (podobnie jak luterańskiej) był opłacany wyłącz nie z funduszy uczniów, w ofcjalnych wykazach nie umieszcza się go. Zwraca jednak uwagę wyraźna dysproporcja między czasem poświęcanym na nauczanie tej religii w porównaniu z innymi.
Gimnazjum rządowe, tak dbałe o "usposobienie religijne" wychowanków, w sto sunku do wyznania mojżeszowego przejawiało wyraźną niechęć. Najmniej wiado mości mamy o nauczaniu religii luterańskiej. Uczniów tego wyznania było w gim nazjum niewielu. Przez pewien czas zajęć tych zupełnie nie prowadzono.11 Po roku 1910 odbywały się one systematycznie, lecz nie w szkole a w zborze (domu modlitwy) przy ulicy Ogrodowej.
Łacina i greka stanowiące podstawę wykształcenia klasycznego zaczęły w drugiej połowie XIX wieku tracić znaczenie na rzecz języków nowożytnych i przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. Ilustruje to zjawisko poniższe zestawienie.
Rok 1886 odzwierciedla funkcjonowanie szkoły jako gimnazjum ściśle klasycz nego. Na język łaciński i grecki poświęcano około 32% całości czasu przeznaczonego na zajęcia dydaktyczne. Łaciny uczono od klasy I do VIII, najwięcej czasu poświęcając jej w dwóch pierwszych latach nauki (6-8 godzin tygodniowo). Od klasy III rozpoczy
nano nauczanie greki.
10K s. F . J u e tt n e r ( p r e f e k t g im n a z ju m w la ta c h 1 8 8 9 -1 8 9 6 ) n ie ty lk o w ie d z i a ł o d z ia ła ln o ś c i ta jn e g o k ó łk a s a m o k s z ta łc e n io w e g o w g im n a z ju m , a le i u c z e s tn ic z y ł w j e g o d z ia ła n ia c h .
11 P is m o E w a n g e lic k o -A u g sb u rsk ie j E p a rc h ii d o d y re k c ji g im n a z ju m c z ę s to c h o w s k ie g o z 19 II 1903 r., G M C z . s y g n . 38.
P rz ek ształce n ia p ro filu d y d ak ty czn eg o 147
T a b lic a 2
Ł ąc zn a liczb a g o d zin n a u cz an ia ję z y k ó w k lasy cz n y ch w gim n azju m często ch o w sk im
R o k i ilość g o d z in P r z e d m io t 1886 1894 1900 1902 1906 1910 1913 1887 1895 1901 1903 1907 1911 1914 J ę z y k łac iń sk i 4 9 42 4 2 29 3 0 3 0 3 0 J ę z y k g re c k i 35 33 33 22 12 12
-Głosy krytyczne mówiące o zacofaniu programowym rosyjskiej szkoły średniej spowodowały, że w 1894 roku została przeprowadzona pierwsza poważniejsza korekta programowa w gimnazjach. Wyraźnie zmniejszono ilość godzin nauczania języków klasycznych na rzecz języków nowożytnych.
Następne zmiany przyniósł projekt nowej organizacji szkolnictwa średniego w Ro sji, opracowany w pierwszych latach nowego stulecia. Zakładał on przekształcenie gimnazjów fi lologicznych na ogólnokształcące. Reforma ta miała być przeprowadzona wiatach 1900-1905.12
Rok szkolny 1902-1903 wyraźnie odzwierciedla charakter planowanych zmian. Znów, tym razem poważnie, zmniejszono ilość czasu poświęconego na języki klasycz ne. Nauczanie łaciny rozpoczynano od klasy III. Greka przestała być przedmiotem obowiązkowym a zajęcia kontynuowano na wyraźną prośbę rodziców i za ich opłatą, poczynając od klasy V.
Wyraźne zmniejszenie ilości godzin greki po 1906 roku jest spowodowane jej nadobowiązkowym charakterem. Na przykład w 1910 roku chęć uczenia się języka greckiego zgłosiło 16, a rok później tylko 6 uczniów. Dlatego kurs tego przedmiotu nie był prowadzony w klasie najstarszej.13 Zmniejszeniu ilości godzin towarzyszyły zmiany programowe, a zwłaszcza ograniczenie nauczanych treści. Program nauczania łaciny z 1910 roku przewidywał w klasie III i IV naukę gramatyki i przekłady tekstów zawarte w "Wypisach". W klasach V-VIII zapoznawano uczniów z historią literatury rzymskiej, twórczością Wergiliusza, Liwiusza, Cycerona, Horacego, a podczas analizy ich utworów ugruntowywano znajomość gramatyki. Podobny był schemat nauczania języka greckiego.
W miarę odchodzenia od klasycznego profilu nauczania w gimnazjum zyskiwały znaczenie języki nowożytne.
Język rosyjski był językiem wykładowym. Zmuszało to uczniów do jego dobrego opanowania, był to bowiem niezbędny warunek do pobierania nauki w gimnazjum. Najwięcej godzin (po 5-6 tygodniowo) poświęcano na nauczanie języka rosyjskiego
yy
" O k ó l n i k M in is te rs tw a O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o z 23 V I 1901 r. n r 1 6 2 6 3 , G M C z . sy g n . 38 . 1 O
w klasach: wstępnej, pierwszej i drugiej. Wyraźne zaostrzenie kursu rusyfikacyjnego za czasów kuratorii A. Apuchtina a później reforma programowa z 1894 roku wyraziło się między innymi w zwiększeniu czasu przewidzianego na nauczanie tego przedmio tu.14
T a b lic a 3
Ł ąc zn a liczb a g odzin n au czan ia ję z y k ó w n o w o ży tn y ch
P rz e d m io t R o k i ilo ść g o d z in 1886 1887 1894 1895 1900 1901 1902 1903 1906 1907 1910 1911 1913 1914 j ę z y k ro sy jsk i 31 34 34 36 4 0 42 4 0 j ę z y k n ie m ie c k i 20 19 19 27 25 25 25 j ę z y k fran c u sk i 18 19 19 21 25 25 24 j ę z y k p o lsk i 14 14 19 19 19 19 19
Plany nauczania z lat 1906 -1907 odzwierciedlajązmiany, jakie zaszły w profilu gimnazjum po gorących wystąpieniach 1905 roku. Wyraźnie widoczna jest troska władz o zachowanie rosyjskiego charakteru szkoły rządowej w Królestwie, zachwia nego przez strajk szkolny. Służyło temu zwiększenie zakresu programowego i czasu nauczania języka rosyjskiego.15
W późniejszych latach zmiany były nieznaczne i spowodowane były staraniami samego gimnazjum. Zachowały się liczne prośby nauczycieli języka rosyjskiego cza sowe zwiększenie liczby godzin "ponieważ przy obecnej liczbie, realizacja całości materiału jest niemożliwa". Kuratorium w takich wypadkach nigdy nie odmawiało.
Po roku 1907 zaszły wyraźne zmiany metodyczne. Ograniczono znacznie treść zakresu literatury cerkiewno-słowiańskiej na rzecz utworów dziewiętnastowiecznych. Szerzej stosowano dyskusję, własną interpretację utworów przez ucznia, samodzielne referaty.16
Do roku 1900 naukę obu języków zachodnioeuropejskich rozpoczynano w klasie drugiej. Było to dużym obciążeniem dla uczniów. Reforma programowa z 1901 roku zmieniła tę sytuację. Uczeń mógł się uczyć obu języków równocześnie, lub tylko jed nego wybranego. W gimnazjum częstochowskim większą popularnością cieszył się zawsze język niemiecki. Wynikało to z ciągle żywych kontaktów ze Śląskiem a także
14 P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia K o m is ji P r z e d m io to w e j J ę z y k ó w K la s y c z n y c h n r 18 z 2 9 I 1911 r. G M C z . s y g n . 37 . 15 P is m o D y re k c ji G im n a z ju m c z ę s to c h o w s k ie g o d o K u ra to ra O N W n r 4 8 z U V III 1888 r. G M C z . s y g n . 38. 16 P r o to k ó ł z p o s i e d z e n i a K o m is ji P r z e d m io to w e j J ę z y k a R o s y js k ie g o z 25 1 1 9 1 0 r. G M C z . s y g n . 37.
P rz ek ształce n ia profilu d y d ak ty czn eg o 149
- być może z chęci kontynuowania nauki w niemieckich uniwersytetach. Po roku 1901 języka niemieckiego uczono od klasy pierwszej, a język francuski wprowadzano w klasie drugiej.
Konwersatoria pozalekcyjne, opłacane ze specjalnych funduszy gimnazjum, świadcząo dużej popularności nauczania języków nowożytnych wśród uczniów.17
Wskazówki metodyczne z roku 1911 zalecały nauczycielowi języków prowadze nie zajęć "zgodnie z metodą poglądową, posługiwanie się obrazami i ilustracjami, prowadzenie lekcji tak, aby cała klasa była zajęta".18
Tak zwana "reforma tołstojowska" z 1872 roku wyłączyła język polski z przed miotów obowiązkowych, zmniejszając zarazem liczbę godzin tego przedmiotu do 14 godzin tygodniowo łącznie w klasach od wstępnej do szóstej. Mimo, iż wspomniana reforma przyniosła gruntownie opracowane programy nauczania dla wszystkich przed miotów, język polski do 1900 roku programu takiego nie miał. Jedynym podręcznikiem zatwierdzonym przez władze oświatowe były "Wypisy" Dubrowskiego. Ówczesny nauczyciel języka polskiego w gimnazjum częstochowskim Jan Wołyński wspomniał, że ze "względu na treści zamieszczanych uiywków, błędy językowe, stylistyczne i gra matyczne podręcznik ten nie nadawał się do użytku szkolnego".19 Nauczanie języka polskiego w ty m czasie ograniczano do tłumaczeniatekstów polskich na język rosyjski. Gramatyka nauczana była po rosyjsku i równolegle do treści poznawanych na lekcjach języka polskiego. Lekcje odbywały się przed lub po zajęciach obowiązkowych.
Według E. Staszyńskiego zwiększenie liczby godzin języka polskiego w gimnaz jach nastąpiło w roku 1888.20
Zachowane dokumenty wskazują na to, że w Częstochowie zwiększenie liczby godzin języka polskiego i wprowadzenie nauczania tego przedmiotu w klasie VII i VIII nastąpiło dopiero w roku szkolnym 1895-1896.21 Występuje więc w tych danych ponaddziesięcioletnia rozbieżność.
W roku 1897 urząd generał-gubernatora warszawskiego objął liberał - Gruzin - ks. A. Imeretyński. Efektem jego rządów w Królestwie - w zakresie oświaty - było od wołanie A. Apuchtina, którego metody budziły zbyt wielkie niezadowolenie. Opraco wano przy udziale polskich (mniej lub bardziej jawnych) współpracowników "Memoriał" poświęcony całości polityki rządu wobec Królestwa. W dziedzinie oświa
17 P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia R a d y P e d a g o g ic z n e j n r 11 z d n . 2 5 I 1905 G M C z . s y g n . 35. 18 P r o to k ó ł p o s i e d z e n i a K o m is ji P r z e d m io to w e j J ę z y k ó w N o w o ż y t n y c h z d n . 15 IX 1911 r., G M C z . s y g n . 37 . 19 J a n W o ły ń s k i , W s p o m n i e n ia z c z a s ó w s z k o ln i c tw a r o s y js k ie g o w b. K ró le s tw ie P o ls k im 1 8 6 8 -1 9 1 5 , W a r s z a w a 193 6 , p o r. E . S ta s z y ń s k i P o lity k a o ś w i a to w a c a ra tu w K ró le s tw ie P o ls k im , W a r s z a w a 196 8 , s. 51 . 90 ' E. S ta s z y ń s k i, o p . c it. s. 5 1. 21 P is m o K u ra to ra O N W z 2 1 IX 1895 r. n r 1 5 1 5 8 , G M C z . s y g n . 38.
ty dało to efekt w postaci opracowania programu nauczania w języku polskim. Wyco fano skompromitowane "Wypisy" Dubrowskiego. Od roku 1904 lekcje języka pol skiego mogły odbywać się po polsku i stawały się obowiązkowe dla uczniów, którzy zgłosili chęć ich pobierania.22
Kolejne zmiany w nauczaniu języka polskiego były następstwem strajku szkolne go. Nie zwiększono liczby godzin nauczania języka polskiego. W roku 1906 zniesiono natomiast zakaz porozumiewania się w szkole w języku ojczystym, ważny dla uczniów narodowości polskiej. Rok ten przyniósł także zmianę statusu nauczyciela języka pol skiego. Stał się on nauczycielem etatowym, opłacanym z funduszów państwowych.23 Taki stan rzeczy utrzymał się do pierwszej wojny światowej.
Zachowany program z roku 1911 wskazuje, że nie nastąpiły w nim większe zmiany wewnętrzne. Język polski nauczany był w klasach od wstępnej do ósmej w wymiarze dwóch godzin tygodniowo w każdej klasie (w klasie I-З godziny). Nauka gramatyki miała na celu uzupełnienie wiadomości uzyskanych na lekcjach języka rosyjskiego w zakresie specyfiki polskiej etymologii, składni, ortografii i fonetyki. Program klas młodszych uzupełniony był wykazami bajek i wierszy do nauczenia na pamięć. W kla sach starszych przewidywano czytanie i analizę utworów literackich. Literatura staro polska przeważła wyraźnie. W tematyce prac pisemnych pomijano zupełnie zagadnienia historyczno-literackie.24
Kanon nauczania w gimnazjum klasycznym dopełniło nauczanie propedeutyki fi lozofii oraz prawoznawstwa.
T a b lic a 4
Ł ąc zn a liczb a g o d zin prop ed eu ty k i filozofii i p raw o zn aw stw a
P rz e d m io t R o k i ilo ść g o d z in 1886 1887 1894 1895 1900 1901 1902 1903 1906 1907 1910 1911 1913 1914 lo g ik a 1 1 1 1 2 2 2 p s y c h o lo g ia - - - - 2 2 2 p r a w o z n a w s tw o - - - - 3 3 3
Na propedeutykę filozofii składała się logika i psychologia. Logika wykładana była w klasie VII, opierała się na podręczniku Czełpakowa i zawierała podstawowe pojęcia z tej dziedziny aż do "dedukcji i sylogizmów złożonych".25 Elementy psycho
~ P o r. J. L ip ie c , M a te ria ły d o d z ie jó w s z k o ln ic tw a ... s .1 0 7 -1 0 8 , H. S ta s z y ń s k i, o p . cit. s. 61 .
ъ P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia R a d y P e d a g o g ic z n e j z 8 V l i l 190 6 , G M C z . sy g n . 35.
24 P r o g ra m n a u c z a n ia j ę z y k a p o ls k ie g o n a r o k s z k o ln y 1 9 1 1 -1 9 1 2 G M C z . s y g n . 39 . 25
P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia K o m is ji P r z e d m io to w e j J ę z y k a R o s y js k ie g o n r 1 z d n . 25 I 1911 r. G M C z . s y g n . 37 .
P rz ek ształce n ia p ro filu dydak ty czn eg o 151
logii nauczane w klasie VII obejmowały "naukę o rzeczach i pojęciach, psychologię uczuć i woli".26 Najmniej mamy wiadomości na temat nauczania prawoznawstwa. Wiadomo jedynie, że nauczali tego przedmiotu w klasach VII i VIII znani prawnicy częstochowscy.
Wyraźne zwiększenie czasu poświęconego na logikę, wprowadzenie psychologii i prawoznawstwa po roku 1906 były kolejnymi krokami ku liberalizacji i unowo cześnieniu nauczania w szkole średniej.
Rosyjska szkoła średnia przypisywała historii i geografii duże znaczenie, także pozadydaktyczne-wychowawcze. Przedmioty te miały ułatwiać właściwe pod wzglę dem politycznym ukształtowanie poglądów przyszłych poddanych. Zajęcia z tych przedmiotów prowadzili zawsze nauczyciele języka rosyjskiego, z reguły Rosjanie. Miało to być gwarancją właściwego przedstawienia drażliwych zagadnień, zwłaszcza Kraju Przywiślańskiego.
T a b lic a 5
Ł ąc zn a liczba g odzin n a u cz an ia h istorii i g eografii
R ok i ilo ść g o d z in
P rz e d m io t 1886 1894 1900 1902 1906 1910 1913
1887 1895 1901 1903 1907 1911 1914
h is to ria 12 12 12 18 2 0 2 0 21
g e o g ra fia 10 8 8 8 12 10 10
Wspomniana już reforma z 1894 roku spowodowała, że w nauczaniu geografii zrezygnowano z powtarzania i rozszerzania materiału w klasach VII i VIII, kończąc kurs tego przedmiotu w klasie IV. Ilość godzin i zakres rzeczowy nauczania historii, stabilny do roku 1900 został również zmieniony. Od 1902 roku naukę historii rozpo czynano już w klasie I. Wyraźnie ograniczono wówczas treści dotyczące historii sta rożytnej na korzyść historii nowożytnej, zwłaszcza rosyjskiej.
Ponieważ historia i geografia były to przedmioty "wiodące" pod względem wy chowawczym, przeto ilość czasu poświęcanego na ich nauczanie zwiększyła się wy raźnie po strajku szkolnym. Nauczanie geografii przedłużyło się o 2 lata, zarazem zwiększając liczbę godzin historii w klasach IV, V,V1, do 3 tygodniowo.
W nauczaniu tych przedmiotów obowiązywał upoglądowiony wykład. Umożli wiało go dobre wyposażenie pracowni do nauczania historii i geografii.27
W gimnazjum częstochowskim przywiązywano zawsze duże znaczenie do nau czania matematyki. Było to związane z wciąż żywymi tradycjami formalizmu
dydak-26 T a m ż e .
•>7
tycznego, traktującego matematykę jako dobry ośrodek do wyrabiania pojęć i umie jętności przekształceń logicznych. Z biegiem czasu rosło również znaczenie nauk "rze czowych". Wynikało to z faktu ich bujnego rozwoju jako samodzielnych dziedzin wie dzy, z odkryć i wynalazków zwłaszcza w zakresie fizyki, chemii, biologii. Pozycję nauk matematyczno-przyrodniczych pokazuje następna tablica.
T a b lic a 6
Ł ą c z n a liczba g odzin n a u cz an ia p rzed m io tó w m a tem aty czn o -p rzy ro d n iczy ch
P rz e d m io t R ok i ilo ść g o d z in 1886 1887 1894 1895 1900 1901 1902 1903 1906 1907 1910 1911 1913 1914 m a te m a ty k a 3 6 3 4 37 37 37 37 37 fiz y k a 6 7 7 7 10 10 10 a s tr o n o m ia 1 1 1 1 1 1 1 n a u k a o p rz y ro d z ie - - - 5 6 6 6 h ig ie n a - - - - 2 2 2
Matematyka nauczana była przez 9 lat począwszy od klasy wstępnej, gdzie uczono jej 6 godzin tygodniowo. W następnych klasach liczba lekcji wahała się od 3 do 5 go
dzin tygodniowo. Zmiany w ilości godzin nauczania były nieznaczne. Natomiast na początku stulecia zaszły poważne zmiany dydaktyczne. Mówiąo tym wskazówki me todyczne z 1911 roku. Wymagano od nauczycieli, aby "zasad i prawideł uczyć na przykładach a nie w formie dogmatów, przestrzegać zasady przechodzenia od łatwego do trudnego, zwracać uwagę na zadania typowe, (...) i aktywność uczniów".28
Zwiększenie ilości godzin fizyki przyniosła reforma 1906 roku. Przedmiot ten nau czany był w trzech najstarszych klasach. Zajęcia prowadzono w formie wykładów i ćwiczeń praktycznych, do których przywiązywano dużą wagę, skoro gabinet fizyczny był jedną z najlepiej wyposażonych pracowni w szkole. Ponadto uczniowie mieli do dyspozycji laboratorium fizyczne w internacie szkolnym, w którym - pod okiem nau czyciela - mogli wykonywać doświadczenia.
Dopełnieniem nauk matematycznych była astronomia nauczana w najstarszej kla sie. W celu upoglądowienia lekcji z tego przedmiotu w 1911 roku w budynku szkoły zorganizowano małe obserwatorium.29
Swoistym przełomem w planach nauczania było wprowadzenie nauki o przyro dzie oraz - jako jej uzupełnienie w klasach VII i VIII - higieny. W uzasadnieniu mi
7g
_ P r o to k ó ł z p o s ie d z e n ia K o m is ji P r z e d m io to w e j N a u k M a te m a ty c z n y c h z d n . 15 IX 1911 r. G M C z . s y g n . 3 7 .
70
P rz ek ształce n ia profilu d y d aktycznego 153
nisterialnym z 1902 roku zwracano uwagę, że "zapoznanie uczniów z rzeczywistością która ich otacza, jest najbardziej wskazane w najmłodszych trzech klasach (...), dzieci bowiem sąw wieku, w któiym najpełniej występuje u nich potrzeba własnych poszu kiwań w otaczającym świecie".30
Program nauki o przyrodzie przewidywał zapoznanie uczniów z przyrodą nieoży wioną, światem roślinnym i zwierzęcym. Jako podstawowe metody zalecano: wy cieczki, doświadczenia, gromadzenie kolekcji, prowadzenie hodowli roślin itp.31 W Częstochowie dysponowano gabinetem do nauki przyrodoznawstwa oraz sadem i ogrodem warzywnym do prowadzenia zajęć praktycznych.
Higienę traktowano jako· uzupełnienie nauki o przyrodzie. Prowadzenie zajęć po wierzano lekarzowi szkolnemu.
Do przedmiotów uzupełniających zaliczane były zajęcia artystyczne - w szerokim rozumieniu.
T a b lic a 7
Ł ą c z n a lic z b a g o d zin n a u cz an ia p rz ed m io tó w a rty sty c zn y ch
P rz e d m io t R o k i ilo ś ć g o d z in 1886 1887 1894 1895 1900 1901 1902 1903 1906 1907 1910 1911 1913 1914 k a lig ra fia 10 9 9 6 6 6 6 ry s u n k i 18 7 7 8 7 7 7 m u z y k a i ś p ie w - 9 11 9 ta n ie c - - 13
W początkowym okresie istnienia szkoły iysunki prowadzono we wszystkich kla sach. Wynikało to z faktu, że klasy starsze zapoznawały się z podstawami rysunku technicznego. Jednak już od lat dziewięćdziesiątych ograniczono ilość czasu poświę canego na te zajęcia pozostawiając rysunki w trzech najmłodszych klasach. Celem tych zajęć było wyrobienie u ucznia biegłości ręki. Podstawową metodą było kopio wanie wzorów geometrycznych i odwzorowywanie kształtów.32
Kaligrafię początkowo prowadzono w klasach od wstępnej do trzeciej. Od roku 1906 ograniczono nauczanie tego przedmiotu tylko do klasy wstępnej i pierwszej.
Od roku 1894 rozpoczęto w gimnazjum częstochowskim nauczanie śpiewu ko ścielnego i świeckiego oraz muzyki. Zajęcia te prowadził organista kaplicy
gimnazjal-30 P is m o K u r a t o r a O N W z 5 X 19 0 2 r. n r 2 0 3 6 7 , G M C z . s y g n . 38. 31 P a trz p rz y p is 28 .
nej. Śpiew prowadzony był w klasach młodszych. Uczniowie klas starszych mieli za miast tego lekcje muzyki. Od roku 1894 działała w gimnazjum orkiestra uczniowska. Tańce były zajęciami obowiązkowymi dla uczniów klas młodszych. Starsi ucznio wie uczestniczyli w lekcjach tańców tylko dobrowolnie. Lekcje te prowadził znany ze swej prywatnej "szkoły tańców" T. Słowikowski.
Jednym z zarzutów stawianych rosyjskiej szkole średniej w drugiej połowie XIX wieku był brak zainteresowania rozwojem fizycznym uczniów. Pod wpływem tych głosów zaczęto w latach osiemdziesiątych wprowadzać gimnastykę jako przedmiot nauczania. Początkowo miała ona charakter paramilitarny. Zajęcia prowadzone były przez oficerów stacjonującego w mieście pułku dragonów i obejmowały oprócz musz try fechtunek oraz zapoznanie się z budową i obsługą broni palnej. Dla klas młodszych prowadzono giy i zabawy ruchowe. Zajęciate nie miały charakteru oddzielnych lekcji, lecz prowadzone były codziennie podczas długiej przerwy.
Reforma nauczania z 1900 roku unormowała sprawę zajęć ruchowych. Wprowa dzono regularne lekcje gimnastyki powierzając ich prowadzenie osobom kończącym specjalny kurs organizowany przez Kuratorium. Zajęcia prowadzono "przy ładnej po godzie" na dziedzińcu, a w pozostałe dni w auli z powodu braku w gimnazjum sali gimnastycznej.33
Zestawienie danych dotyczących nauczania głównych grup przedmiotowych w gimnazjum częstochowskim pokazuje, że preferowany model nauczania, tkwiący swymi korzeniami jeszcze w epoce neohumanizmu, w ciągu trzydziestu lat nie uległ radykalnym zmianom.
T a b lic a 8
Z estaw ien ie p ro c en to w e liczby godzin n au cz an ia głó w n y ch grup p rzed m io to w y c h w latach 1886- 1914 R o k s z k o ln y ilo ść g o d z in n a u c z a n ia G ru p a p rz e d m io tó w 1886 1887 1894 1895 1900 1901 1902 1903 1906 1907 1910 1911 1913 1914 j ę z y k łą c z n ie 6 4 .0 % 6 4 ,7 % 5 8 ,7 % 6 2 ,9 % 5 6 ,3 % 5 6 ,9 % 55 ,0 % w ty m ję z .k la s y c z n y 3 2 ,0 % 3 0 ,0 % 2 6 ,5 % 2 1 ,0 % 1 5 ,7 % 1 5 ,6 % 12,0% P rz e d m io t m a te m a t.- -p rz y ro d n . 16,5% 16,9% 16,0% 2 0 ,4 % 2 0 ,9 % 2 0 ,8 % 2 2 ,3 % P o z o s ta łe p rz e d m io ty 19,5% 1 8 ,4 % 2 5 ,3 % 1 6,7% 2 2 ,8 % 2 2 ,3 % 2 2 ,7 %
Przechodzenie od kształcenia klasycznego do ogólnego z przewagą przedmiotów fi lologicznych następowało pod wpływem różnych czynników. Po pieiwsze - były to zmia ny oświatowe w samej Rosji a zwłaszcza dwie korekty programowe z lat 1894i 1901.
P rz ek ształce n ia profilu dydak ty czn eg o 155
Rok 1894 przyniósł gimnazjum częstochowskiemu nia tylko zmiany w nauczaniu języków klasycznych, ale także języka polskiego, geografii, rysunków. Po raz pierwszy
zajęto się poważniej także rozwojem fizycznym uczniów.
Bardziej dalekosiężne cele stawiali sobie twórcy reformy z 1901 roku, planując całkowitą przebudowę systemu nauczania w szkołach średnich. Częste zmiany we wła dzach centralnych, trudności finansowe związane z wojną i rewolucją sprawiły, że projekt ten wprowadzono w życie tylko częściowo, ale i tak dokonano swoistego przełomu w nauczaniu niemal wszystkich przedmiotów.
W późniejszych latach zmiany dotyczyły już raczej dydaktyki i metod nauczania w ramach tego samego profilu kształcenia, który ukształtował się pod koniec 1907 roku. I te zmiany metodyczne nie potrafiły jednak zerwać do końca z kostniejącym już wówczas herbartyzmem.
Drugim ważnym czynnikiem, który miał decydujące znaczenie dla oblicza szkoły średniej w Królestwie Polskim była koniunktura polityczna. Sprawa nauczania języka polskiego oraz przypisywanie niektórym przedmiotom celów politycznych są tego do wodnym przykładem.
Mimo różnorakich ograniczeń częstochowska szkoła średnia mogła dawać swoim wychowankom dobre opanowanie wiedzy ówcześnie możliwej. Umożliwiała to dobra baza dydaktyczna: właściwie wyposażone pracownie, bogaty księgozbiór kwalifikacje nauczycieli.
Ukończenie gimnazjum rządowego otwierało drogę na uniwersytety dawało szan sę awansu zawodowego, społecznego, towarzyskiego. Było to sprawą niebagatelnej wagi dla młodzieży z miasta i regionu.
Iwona Psykała
Transformation o f the Didactic Profile
of Government Grammer School o f Częstochowa in the Years 1885-1914
Summary
C o m p a r is o n o f d a ta c o n c e r n i n g t e a c h in g m a in g ro u p s o f s u b je c ts in C z ę s to c h o w a G r a m m a r S c h o o l s h o w s th a t th e p re fe rr e d m o d e l o f t e a c h in g , d r a w in g its ro o ts fro m n e o h u m a n is m h a d n o t b e e n ra d ic a lly c h a n g e d fo r th ir ty y e a r s . T r a n s f o r m a t io n fro m c la s s ic a l to g e n e r a l e d u c a tio n , w ith m a jo r ity o f p h ilo lo g ic a l s u b je c ts , w a s b r o u g h t a b o u t by v a r io u s fa c to rs . F ir stly , th e r e w e re e d u c a tio n a l c h a n g e s in R u s s ia itse lf, e s p e c ia lly th e tw o c u rric u lu m c o rre c tio n s o f 1894 a n d 190 1 . In 1894, th e r e w e r e m o d if ic a tio n s in tro d u c e d in te a c h in g o f c la s s ic a l la n g u a g e s a s w e ll a s in P o lish , g e o g ra p h y a n d d r a w in g in C z ę s to c h o w a G ra m m a r S c h o o l. B e c a u s e o f s to rm y p o litic a l s itu a tio n , th e c h a n g e s o f te a c h in g s y s te m in g ra m m a r s c h o o ls th a t w e re in tr o d u c e d in 1901 w e re n o t c o m p le te d . L a te r o n , th e c h a n g e s w e re m a in ly c o n c e r n e d w ith d id a c tic s a n d m e th o d s o f te a c h in g w ith in th e s a m e f r a m e w o r k o f e d u c a tio n a l s y s te m th a t w a s f o r m e d a t th e e n d o f 1907. S e c o n d ly , th e r e w a s a fa v o u ra b le p o litic a l s itu a tio n in th e K in g d o m o f P o la n d w h ic h w a s re f le c te d in e x te n d e d te a c h in g o f P o lis h a n d c e r ta in s u b je c ts g e n e r a lly re g a rd e d as p o litic a l.
H ig h le v e l o f e d u c a tio n o f f e r e d b y th e G r a m m a r S c h o o l o f C z ę s to c h o w a w a s c e r ta in ly a id e d by w e ll f u r n is h e d la b o r a to r ie s , a b u n d a n t lib r a r y an d h ig h q u a lif ic a tio n s o f te a c h in g sta ff.
