Zarys historyi powstania Legii Naddunajskiej : (z niewydanych dokumentów)

Zarys historyi powstania Legii Naddunajskiej.

(Z niewydanych dokam entów).

(D o k o ń cz e n ie ).

F r a n c y a , p r z e z w i e k o w ą c e n t r a l i z a c y ę w ł a d z y p r z y z w y c z a j o n a p o ­ k ła d a ć w s z y s t k i e n a d z ie je w „ o p a t r z n o ś c i o w y m c z ł o w i e k u “ , j u ż od kilk u lat p r z y w y k ł a b y ła u w a ż a ć B o n a p a r t e g o z a o w e g o m ę ż a p r z e z n a ­ c z e n ia . K l a s y , p r a g n ą c e „ p o r z ą d k u “ , u w i e r z y ły w n i e g o tak, j a k w c z e ­ śniej lud w i e r z y ł w R o b e s p i e r r e ’a. C o do P o l a k ó w , to dla n ich p r z e j ­ ś c i e w ł a d z y w r ę c e w o j o w n i k a , p r z y t e m o b e z n a n e g o z d z ie ln o ś c ią i o d ­ w a g ą n a s z y c h ż o łn ie r z y , z d a w a ł o s ię r o k o w a ć j a k n a j l e p i e j. W s z a k p r z y j e g o to p o p a rc iu , g d y b y ł j e s z c z e p r o s t y m g e n e r a ł e m w e W ł o ­ s z e c h , u t w o r z o n e z o s t a ł y p i e r w s z e l e g ie p o ls k ie p o d w o d z ą D ą b r o w ­ s k ie g o . C z e g ó ż n ie m o ż n a się b y ł o s p o d z ie w a ć , s k o r o sta n ął n a c z e le r z ą d u F r a n c y i ? I teraz,· p r z y p i e r w s z e m s p o t k a n iu z K n i a z i e w i c z e m , n ie za n ie d b a ł za p yta ć: „ Q u e fait le b r a v e D ą b r o w s k i ? “ n a c o ó w m ó g ł o d p o w ie d z ie ć : „ V o u s v e r r e z , G é n é r a l , d a n s le d e r n i e r r a p p o r t q u ’il a ju s titié V o t r e c o n f i a n c e “ D o n o s z ą c o tej r o z m o w ie D ą b r o w s k ie m u , K n i a z i e w i c z p e ł e n j e s t ufn ości w p r z y c h y l n o ś ć r z ą d u dla s p r a w y le g io n ó w :

„ J e ż e l i b y G e n e r a l ż y c z y ł so b ie a u t o r y z a c y i d o fo r m o w a n ia d w ó c h le g ii ta k ich , j a k N a d d u n a js k a , — n ie c h mi o te m n a p is z e , a p e ­ w n y p r a w ie je ste m , ż e te ra z to G e n e r a ł o w i w y r o b i ć ła t w o b ę d z i e “ . T a k p is z e w ty m sa m ym liście (2 4 b ru m aire 8— 15 lis t o p a d a 1799), a n ie c o niżej d o d a je , ż e w F a ls b u r g u j e s t j u ż 2000 lu d zi dla u t w o r z e n ia L e g i i N ad d u n ajsk ie j i ż e d o s t ał 900 k o n i d la k a w a le r y i.

Ł ą c z n i e z K o ś c i u s z k ą p r z e d s t a w ia K n i a z i e w i c z (28 brumaire·— 1 fri­ m a ir e c z y l i 1 9 — 22 listop ada) m in is t ro w i B e r t h i e r listę o fic e r ó w , p r z e ­ z n a c z o n y c h do tej legii. S p o t y k a m y tu n a z w is k a : G a w r o ń s k i e g o , Chło- p ic k ie g o , T u r s k ie g o , S e y d l it z a , F is z e r a , S o k o l n i c k i e g o , D r z e w i e c k i e g o , L o n g e a n , W a s i l e w s k i e g o , S z c z y ż e w s k i e g o , S c h a l t z e r a , K o s z e c k i e g o , D z iu rb a sa, S t a r c z y ń s k i e g o , G o d e b s k i e g o , M ic h a le w s k ie g o , S ie r a w s k ie - g o i in n y c h . '). L i s t y K n i a z i e w i c z a d o D ą b r o w s k i e g o i K o ś c i u s z k i . S t r . Ib.

Z A R Y S H I S T O R Y I P O W ST A N IA L E G I I NA D D U N A JS K IE J. 2 1 3

T y m c z a s e m ż o ł n ie r z e p r z y s z ł e j le g ii c ie rp ie li w F a ls b u r g u w s z e l ­ k i e g o r o d z a ju p r y w a c y e : p o z b a w i e n i cie p łe j o d z i e ż y , źle o d ż y w ia n i, s k u ­ p ie ni w c i a s n o c i e , ' z a c z ę l i u l e g a ć c z ę s t y m c h o r o b o m . 20 lis to p a d a K n ia - z i e w i c z u s p a k a ja r a d ę a d m in is trac y jn ą le g ii o b i e t n i c ą p r ę d k i e g o p r z y ­ b y c ia . „ C o d n i a p r z e d s t a w ia m M in istrow i, p is z e on, o k r o p n y ich stan i n ę d z ę , w k t ó r e j s ą p o g r ą ż e n i “ 1); w liście z a ś z dnia 21 lis to p a d a p is z e d o F is z e r a , że p r z y c z y n ą c h o r o b y m u si b y ć „ s z c z u p ło ś ć m iejsca i b i e d a “ , sta r a się w i ę c o o k r y c i a i o b ie c u je p r z y s ł a ć c h i r u r g a 2).

Nie p r z e s t a j e w s z a k ż e K n i a z i e w i c z m y ś l e ć o z w i ę k s z e n i u le g ii. W w y o b r a ź n i j e g o r y s o w a ł się w c i ą ż p o t ę ż n y k o r p u s p o ls k i, taki, n a d k t ó r y m b y m ó g ł o b jąć d o w ó d z t w o K o ś c i u s z k o i p o p r o w a d z i ć g o do P o ls k i, j a k o te m pisał w m e m o r y a l e s w o im z dnia 22 s ie r p n ia . M ó ­ w ił w t e d y , ż e w ciąg u je d n e j kam p anii liczb a P o l a k ó w m o ż e u r o s n ą ć do 30.000, a n ie w ą t p ił o tem, c o m ów ił, bo w i e ś c i z k ra ju p r z y c h o d z i ły o c o r a z l i c z n i e j s z y c h z a c ią g a c h , c z y n i o n y c h p r z e z rząd r o s y js k i w P o l ­ s c e . W liś cie d o B o n a p a r t e g o z d. 28 b ru m a ire (19 listo p ad a ) d o n o s i K n i a z i e w i c z o 3-im za cią g u , z r o b io n y m w P o l s c e , o r a z o p o g ł o s k a c h , k t ó r e s z e r z y r z ąd r o s y j s k i (w c e lu o sła b ie n ia w p ł y w u f r a n c u s k ie g o ) j a k o b y p a l a t y n w ę g i e r s k i miał zo st ać , p o o ż e n i e n i u się z c ó r k ą c e s a r z a

r o s y j s k i e g o , k r ó le m po lskim .

S z ł o w i ę c j e d y n i e o to, a b y r e k r u t ó w p o ls k ic h w armii r o s y js k ie j z a w ia d o m i ć o tem, ż e j e s t ta k a o r g a n i z a c y a , w k t ó r e j b ę d ą m o g li w a l ­ c z y ć z a o j c z y z n ę , za m ia s t stać w s z e r e g a c h j e j w r o g ó w ; w s k a z a ć dro gi, d o niej p r o w a d z ą c e . W p a d a w ię c K n i a z i e w i c z n a m y ś l w y s ł a n i a do P o l s k i k ilk u o fi c e r ó w le g ii, j a k o e m i s a r y u s z ó w , k t ó r z y b y starali się w e j ś ć w p o r o z u m i e n i e z e ś w i e ż o z a c i ą g n i ę t y m i r e k ru ta m i i p r z y g o t o ­ w a li ich d o d e z e r c y i w ch w ili o d p o w i e d n i e j. W te n s p o s ó b o lb r z y m i pla n , p o w z i ę t y p r z e z K a z im ie rz a L a r o c h e ’ a i E lia s z a T r e m o , plan, k t ó ­ r e g o c z ę ś c i o w e m t y l k o u r z e c z y w is t n ie n ie m , a r a c z e j próbą, b y ł y l e g i e w ło s k ie , z o s t a ł b y u r z e c z y w i s t n i o n y w całej r o z l e g ł o ś c i . D z ię k i w o j n i e F r a n c y i z d w o m a m o c a r s tw a m i z a b o rc z y m i, a rm ia f r a n c u s k a s t a w a ła b y się p u n k tem z b o r n y m dla w y t w o r z e n i a w o j s k a p o ls k ie g o , d o k t ó r e g o g o t o w e g o i w y ć w i c z o n e g o j u ż ż o łn ie rz a d o s t a r c z a ł y b y s a m e r z ą d y z a ­ b o r c z e , d o p r o w a d z a j ą c g o p r z y t e m w ł a s n y m k o s z t e m do o w e g o punktu z b o r n e g o . P l a n g e n i a l n y w p r o s t o c ie s w o j e j , a o lb rz y m i w n a s t ę p ­ s t w a c h , g d y b y na c z e le rządu f r a n c u s k ie g o s ta n ę li b yli ludzie o s z e r ­ s z y c h p o m y s ła c h i o r o z l e g l e j s z y c h w id o k a c h . P l a n t e n z a p e w n i a ł r z ą d o w i f ran cu s k ie m u w ie r n o ś ć p o la k ó w , p r z e z w d z i ę c z n o ś ć i z a le ż n o ś ć od r z ą ­ du fr a n cu s k ie g o ; p o la k o m z a ś w i e r n o ś ć f r a n c u z ó w — p r z e z d o b rz e z r o z u ­ m ian y, w s p ó l n y i n t e r e s p o lit y c z n y . G d y b y p i e r w s z y k o n s u l b y ł c z ło w i e k ie m s a m o r z u tn y m , n ie za ś „ p r o w i d e n c y o n a l n y m “ , g d y b y był, j a k r z e c z y w i s t y g e n iu s z , p r o w a d z ił z a s o b ą n aró d , za m ia st b y ć p r z e z e ń i p r z e z o k o l i c z n o ś c i c o ra z dalej i w y ­ żej p o p y c h a n y , m ó g łb y ju ż w ó w c z a s d o k o n a ć te g o , na c o w a ż y ł się z a le d w ie p r z y s t ą p ić w 12 lat p ó ź n ie j. A m o g ło b y to b y ć s p e ł n i o n e sam em i n ie m al siłami polskiemi: siłami l e g i o n ó w , p r z y c h o d z ą c y c h z z e w ­

') „T ous le s jo u r s j e m ets d ev an t s e s y e u x l’état a ffre u x e t la m is è r e d ans la q u e lle ils so n t p lo n g é s “.

2 1 4 Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A LP:GII NAD DU N A JS K IE J.

n ą t r z i·— p o w sta n ia , w y b u c h a j ą c e g o w ch w ili ich w k r o c z e n i a w P o l s c e sa m e j, n a c o się d a re m n ie p o r y w a ł, j a k o c e sa rz, z 6 o o . o o o - n ą arm ią w r. 1 8 1 2 . W ty m d u chu p r a c o w a l i p a t r y o c i p o l s c y w P a r y ż u i w k ra ju od r. 1 7 9 5 . Nici s p is k ó w , u s t a w i c z n i ê z a w i ą z y w a n y c h w z a b o r z e ro s y js k im i w G a lic y i, b y ł y w ich r ę k u , a z a p ie r w s z e m h asłem rz ą d u fr a n c u s k ie g o , p o w s t a n i e g o t o w o b y ł o w y b u c h n ą ć .

A l e m ąż „ p r o w i d e n c y o n a l n y “ n ie o d w a ż y ł s ię o d p is a ć n a list K n i a z i e w i c z a do n i e g o a d r e s o w a n y w d. 15 listop ad a, w k t ó r } Tm g e n e ­ r a ł p o ls k i p rosił j e d y n i e o p o z w o l e n i e w y s ł a n i a kilku o f i c e r ó w dla z a ­ w i a d o m ie n ia r e k r u t ó w o fo r m u ją c e j się leg ii. L is t ten, p r z e s ł a n y p r z e z r a d ę k o n s u l ó w do m i n is t e r y u m s p r a w z a g r a n i c z n y c h , w y w o ł a ł b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n ą d la s z c z e r o ś c i z a m ia r ó w ó w c z e s n e g o rząd u francuz- k i e g o o d p o w i e d ź m inistra s p r a w z a g r a n i c z n y c h , R e in h a rd a , k t ó r y j e s z ­ c z e w r o li r e f e r e n t a k i e r o w a ł b y ł p o l i t y k ą f r a n c u s k ą w z g l ę d e m P o ls k i w r. 1 7 9 4 , a c ia s n o t ą p o g l ą d ó w s w o ic h p r z y c z y n i ł się n ie m ało do te g o , ż e F r a n c y a r e w o l u c y j n a d o p u ściła do upadku r e w o l u c y i p o ls k ie j. O d p o w ie d ź t a ł ą c z y w s z a k ż e ż ą d a n ie K n i a z i e w i c z a z inn y m ż ą d a n ie m K o ś c i u s z k i , w y g ł o s z o n y m w chw ili, g d y z a w i ą z y w a ł się d o p ie ro p i e r w s z y p o m ysł n o w e j le g ii. A b y j ą z r o z u m i e ć i o c e n i ć n a l e ż y c i e , m u sim y c o fn ą ć się o k ilk a m ie s ię c y w s t e c z .

P o p r z y b y c i u d o P a r y ż a , r o z g l ą d a j ą c się w s p r a w a c h p o ls k ic h , K o ś c i u s z k o m usiał z o s t a ć n ie m ile d o k n i ę t y n ie ja s n o ś c ią sto s u n k u z a ­ ł o ż o n y c h p r z e z D ą b r o w s k i e g o l e g ii w ł o s k i c h do rz ą d u fr a n c u s k ie g o . K o n w e n c y a form aln a z o s t a ł a w p r a w d z i e z a w a r t a z a d m in is tr a c y ą L o m ­ b a r d y ! a le u m o w a ta d o t y c z y ł a j e d y n i e s z c z e g ó ł ó w t e c h n i c z n y c h or- g a u i z a c y i . J e d y n y m p u n k tem , w p r o w a d z o n y m dla z a s t r z e ż e n i a so b ie w i ­ d o k ó w p o li t y c z n y c h , j e s t te n , w k t ó r y m m ó w i się, ż e l e g io n i ś c i n a b y ­ w a j ą p r a w a o b y w a t e l s t w a lo m b a r d z k ie g o , „ c o j e d n a k n ie p o w i n n o p r z e ­ s z k a d z a ć im u dać się d o w ł a s n y c h o g n i s k , g d y b y w y p a d k i t e g o w y ­ m a g a ł y “ . N ie b y ł o to w s z a k ż e p r z y r z e c z e n i e , t y l k o p o z w o l e n i e , i to s t o ­ s u ją ce się do j e d n o s t e k , n ie z a ś do leg ii, j a k o cało śc i.

T y l k o w o d p o w i e d z i m in is t ra w o j e n n e g o fr a n c u s k i e g o , k t ó r y m b y ł w ó w c z a s P e t ie t , z n a j d u j e się z d a n ie , u p o w a ż n i a j ą c e d o m y ś le n ia , ż e r z ą d fr a n c u z k i z g o d z ił się n a c e l e d a ls z e , j a k i e w y t y k a ł D ą b r o w s k i w s w o im m e m o r y a l e . M o w a tam, że D y r e k t o r y a t d o s t r z e g ł w nim m yśli, „ k t ó r e b y m o g ł y is t o t n ie u łat w ić p a tr io to m p o ls kim ś r o d k i p o ­ ś r e d n i e w p r a c y n a d o d r o d z e n i e m o j c z y z n y “ 2).

M o ż liw ą j e s t r z e c z ą , ż e N a c z e ln ik zrobił w. tym w z g l ę d z i e j a k i e ­ k o l w i e k u w a g i i ż e o n e to s t a ły się p o w o d e m o z ię b ło ś c i, k t ó r a się w y ­ t w o r z y ł a m ię d z y nim a D ą b r o w s k im , ż e aż K n i a z i e w i c z w id z ia ł się z m u ­

■) L . C hodźko. Les Léyions Polonaises en Ita lie, gd zie op u szczo n e są punkta 7, 8 і 9. O dpis t e j k o n w e n cy i z n a jd u je s ię tak że w C o rr e s p . P o lo n a ise w iMinist. sp r. zagr. w P ary żu (t. 323, fo l. 368). Z e s ta w ie n ie obu te k stó w w y­ k a z a ło ich zu p ełn ą zgod ność.

’ ) Chodźko. 1. c. T . I, str. 186: „il lui a p a ru p r é s e n te r d es id é e s qui p e u v e n t e n e ffe t fa c ilite r au x p atrio te s P o lo n a is des m o y en s in d ire c ts de tra­ v a ille r à la ré g é n é ra tio n de le u r p a tr ie “.

Z A R Y S H I S T Q R Y I P OW ST AN IA L E G I I N A D D U N A JS K IE J. 2 1 5

s z o n y m n a p o m in a ć D ą b r o w s k i e g o , a b y p i s y w a ł do K o ś c i u s z k i i z a p e ­ w n ia ć go , ż e t e n ż e ż y w i dla n ie g o j a k n a j l e p s z e uczucia.

J a k k o lw ie k b ą d ź , p o s t a n o w i ł K o ś c i u s z k o s k o r z y s t a ć z e s p o s o b n o ś ci, j a k ą n a s t r ę c z a ł a f o r m a c y a n o w e j le g ii, a b y j a ś n ie j o k r e ś li ć t e sto su nki. W p o ło w i e w r z e ś n ia r. 17 9 8 w y s t o s o w a ł w i ę c n a s t ę p u j ą c y list d o D y - r e k t o r y a t u Ł): „ O b y w a t e ł e D y r e k t o r o w i e , P i e r w s z a f o r m a c y a L e g i j P o ls k ic h , p o s i ł k o w y c h R z p t e j C y z a lp iń - skiej, m iała z a p o d s t a w ę , ż e p o la c y , w t e n s p o s ó b p o łą c z e n i, będą p r a ­ c o w a l i p o ś re d n io n a d p r z y w r ó c e n i e m n ie p o d l e g ł o ś c i s w e g o kraju; że, w razie g d y b y u d a li s ię do P o ls k i, b ę d ą m o g li w z ią ć z s o b ą broń, p o d w a ru n kie m , iż j ą p ó ź n ie j opłacą; g d y b y za ś o k o l i c z n o ś c i b y ł y z b y t n i e ­ p r z y ja z n e , a b y m o g li w r ó c i ć do kraju, b ę d ą k o r z y s t a l i z p r a w o b y w a ­ t e ls t w a R z p t e j C y z a lp iń s k ie j; r a n n y m zaś, n ie b ę d ą c y m w stan ie s łu ż y ć, i in w a lid o m , u d z i e l o n y bę d zie p r z y t u łe k .

„ K o r z y ś c i te, a w i ę c e j j e s z c z e n a d z ie ja , ż e b ę d ą m o g li k i e d y ś u w o ln ić o j c z y z n ę o d s t r a s z li w e g o d e s p o ty z m u , p o d k t ó r y m j ę c z y dotąd, ob u d z iły w p o la k a c h g o r ą c e p r a g n ie n ie w a lk i z n ie p r z y ja c ió łm i s w y m i, b ę d ą c y m i j e d n o c z e ś n i e n ie p r z y ja c ió łm i w o l n o ś c i. K a d r y w i ę c w k r ó t c e z o s t a ły z a p e łn io n e w s p o s ó b bardziej z a d o w a l n i a j ą c y , i le g io n iś c i n ie o m ie s zka li z ł o ż y ć n ie d w u z n a c z n y c h d o w o d ó w s w o j e j g o r l i w o ś c i , o d w a g i i s z c z e g ó l n e j p r z y ja ź n i dla w s p a n i a ł o m y ś l n y c h f r a n c u z ó w , ich p r o t e ­

k t o r ó w .

„ T r a k t a t w C a m p o F o r m io 2) z b u r z y ł r a p t o w n i e n a j d r o ż s z e ich n a ­ d zieje; j e d n a k ż e n a d z ie ja , ż e p r z y z a w a r c i u p o k o ju o g ó l n e g o kraj ich nie b,ędzie z a p o m n ia n y , u tr z y m a ła ich w j e d n o ś c i , a w d w ó c h w o jn a c h , p o s o b ie n a s t ę p u ją c y c h , rzym sk iej i n e a p o lita ń s k ie j, sta rali się u s p r a w i e d li ­ w ić zaufanie, k t ó r e im o k a z y w a l i francuzi, k i e d y n o w a w a lk a , r o z p o c z y ­ n a j ą c a śię z p r z y r o d z o n y m i ich n ie p r z y ja ció łm i, b u d z i n a n o w o ich n a ­ d z ie je i o ż y w i a ich o d w a g ę .

„ N o w a j e d n a k f o r m a c y a le g ii p o ls k ie j, u s t a n o w i o n a p r z e z C ia ło P r a w o d a w c z e , n ie p r z e d s t a w ia p o la k o m ż a d n e j z tych k o r z y ś c i , ja k ie z a w ie r a ła p ie r w s z a . B ę d ą c ż y w o p r z e j ę t y in t e r e s e m F r a n c y i , j a k o też i m e g o kraju, o b a w ia m się, ż e j e ś l i rząd n ie z a p o b i e g n i e temu p r z y p o ­ m o c y j a k i c h k o lw i e k b ą d ź ob ietn ic p o c i e s z a j ą c y c h , a b y lu d zie złej w o li, o p ła ­ c e n i p r z e z w r o g i e p o t ę g i, n ie u siło w ali p r z y g a s i ć za p a łu p o l a k ó w do w a lk i p o d s z ta n d a ram i W o l n o ś c i , p o d s u w a j ą c im m yśl, ż e z u p e łn ie b e z u ż y ­ t e c z n ą j e s t d la n ic h w a lk a z a c u d z ą s p ra w ę , s k o r o n o w a fo r m a c y a p o ­ m ija z u p e ł n i e t e n punkt, a w i ę c n ie p o z w a l a im u w a ż a ć sie b ie z a c o ś in n e g o , j a k t y l k o z a o d d ział n a j e m n i k ó w ( „ u n C o r p s fran c de m e r c e ­ n a i r e s “ ). M o ż n a o b a w ia ć się, ż e w s k u t e k t e g o n i e k t ó r z y z o f i c e r ó w p o ­ l a k ó w , z n a j d u j ą c y c h s ię tu o b e c n i e i g o t o w y c h p r z y j ą ć słu żb ę w tym n o w y m oddziale , n ie w r ó c ili do k ra ju i n ie p o w s t r z y m a l i s w y c h b ra ci po orężu, k t ó r z y b e z t e g o n ie o m ie s z k a lib y z a p e w n e p o łą c z y ć się z le g ią . N a l e ż y b o w ie m z a z n a c z y ć , O b y w a t e l e D y r e k t o r o w i e , ż e n ie w s k u t e k

*) Corresp. Polonaise w A rc h . sp r. z ag r. w P a ry ż u ; t. 323, fol. 487, c a łv w ła sn o rę cz n y .

2 1 6 Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A L E G II NA D D U N A JS K IE J.

j a k i e g o k o l w i e k b ą d ź i n t e r e s u o s o b is t e g o , le c z j e d y n i e p r z e z g o r l i w o ś ć pa- t r y o t y c z n ą p r z y c z y n i e n i a się do w y z w o l e n i a s w e g o k ra ju , p r z e d s ię b io r ą o n i p o d r ó ż do F r a n c y i , p o r z u c a j ą c s w o j e r o d z i n y i m ają tki.

„ R o z t r z ą s a n i e to, r ó w n i e ż j a k c h ę ć w i d z e n ia sił r o s y a n i a u strya - k ó w z m n ie js z o n e m i p r z e z d e z e r c y ą p o la k ó w , k t ó r z y w b r e w s w o je j w o li t w o r z ą c z w a r t ą c z ę ś ć ich arm ii, z m u s z a ją m nie p r o s ić w a s , O b y w a t e l e D y r e k t o r o w i e , a b y ś c i e z e c h c i e l i dać im ja k iś b la s k n a d z i e i o d z y s k a ­ n ia n ie p o d l e g ł o ś c i n a s z e g o k ra ju , c o m o ż e stać się, o ile s ą d z ę , b e z n a jm n ie js z e j k o m p r o m it a c y i rządu f r a n c u z k i e g o p r z y o b e c n y c h o k o l i c z ­ n o ś c ia c h . „ P r z y t e m s e r c a n a s z e s ą n a jb a r d z ie j z r a n i o n e w s t o s u n k u do ... a u s t r y a k ó w , k u nim n a j w i ę c e j o b ja w ia s ię n ie n a w i ś ć n a ­ sz a i o d n ic h p r a g n ę l i b y ś m y o d e b r a ć n a j w i ę k s z ą i n a j p i ę k n i e j s z ą cz ę ś ć n a s z e g o kraju, k t ó r ą o w ł a d n ę l i z n a j w i ę k s z ą n i e s p r a w i e d l i w o ś c i ą i naj- n ik c z e m n ie js z e m w i a r o ł o m s t w e m . C o z a ś się t y c z y k r ó la p r u s k i e g o , to p o n i e w a ż i n t e r e s n a s z j e s t n a j c z ę ś c i e j z w i ą z a n y z i n t e r e s e m F r a n c y i , n i g d y w i ę c nie w c h o d z i ł o w w i d o k i n a s z e p r z e d s i ę b r a ć c o ś k o l w i e k p r z e ­ c i w k o niem u, c h y b a , j e ś l i b y to b y ł o m o żliw e m , u s k u t e c z n ić z nim w y ­ m ia n ę kilk u c z ę ś c i k ra ju , z a w s z e j e d n a k z a g w a r a n c y ą R z p t e j F r a n ­ c u s k ie j. P o z d r o w i e n i e i s z a c u n e k

T. Kościuszko.

L i s t te n o d s y ł a n y b y ł d la rap o rtu do m in is t e ry u m s p r a w z a g r a ­ n i c z n y c h . B ru lio n ra p o rt u t e g o z n a le ź li ś m y w a r c h i w a c h minist, sp r. z a g r 1). P r z y t o c z y w s z y t r e ś ć listu K o ś c iu s z k i, o r a z o d p o w i e d n i e u s t ę p y z listu P e t i e t a i z u m o w y , r e f e r e n t ta k k o n k lu d u je : „ N ie m a w ą t p li w o ś c i , ż e u t w o r z e n i e le g ii p o ls k ie j s p r o w a d z i d o ­ s k o n a ł e sk u tk i, d e z o r g a n i z u ją c a rm ie n ie p r z y ja c ie ls k ie . L e c z g e n e r a ł K o ś c i u s z k o p r z e d s t a w i a [ z a p e w n i e n i e 2)] p r z y r z e c z e n i e j a k i e k o l w i e k , d o ­ t y c z ą c e p r z y s z ł e g o lo su P o ls k i, j a k o w a r u n e k n i e z b ę d n y w p r o w a d z e n i a t e g o śro d k a. N ie ż ą d a o n d e k l a r a c y i form aln e j lub p u b liczn e j; c h c i a łb y t y l k o m ieć m o ż n o ś ć p r z e k o n a n i a p o la k ó w , że, w a l c z ą c z a R z p t ę fr a n ­ c u sk ą, w a lc z ą j e d n o c z e ś n i e o w y z w o l e n i e s w o j e j o j c z y z n y . „ J e d y n ą t r u d n o ś cią , k t ó r a z d a je się s t a w a ć n a p r z e s z k o d z i e ż ą ­ d aniu g e n . K o ś c i u s z k i , są w z g l ę d y (des m é n a g e m e n ts ) , k t ó r e p o w in n i- b y ś m y z a c h o w y w a ć w s t o s u n k u do R o s y i 3). „ P o l a c y w e d ł u g t e g o ra p o rt u g o t o w i są p o d d a ć w s z y s t k i e s w o j e m y ś li k ie r o w n ic t w u rz ą d u f r a n c u s k i e g o “ . „M in is t e r yu m s t o s u n k ó w z e w n ę t r z n y c h p r o p o n u j e D y r e k t o r y a t o w i u p o w a ż n i ć m inistra w o j n y , a b y n a p is a ł d o [ G e n e r a ła K o ś c iu s z k i] n a c z e ln ik a

>) Corresp. poi. V o l. 223 fo l. 481; d atow any je s t v e n d e m ia ire an 7 (1 p aź­ d ziern ik a 1798).

2) W y ra z y , z a w a rte w n aw iasie kw ad rato w y m [ ] są w y k re ślo n e w b ru lio n ie . N iek tóre z ty ch w y k re ś le ń zro b io n o p rzy ra p o r c ie w D y re k - to ry a c ie .

3) J e s t to b ard zo często w y stę p u ją ca c e c h a dyplom acyi fra n c u s k ie j, zaw sze b o ja ź liw e j i n ie s z c z e re j; .W z g lę d y “ dla R o s y i w ch w ili, gd y a rm ia te g o p ań ­ stw a b y ła pod b ro n ią p rz e c iw k o F ra n c y i i w m o m e n cie , gdy d oznaw ała p o ­ rażk i pod Z ü rich ern , w y d ają się c o n a jm n ie j z b y teczn e.

Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A L E G I I N A D D U N A JS K IE J. 2 1 7

le g ii p o ls k ie j, że D y r e k t o r y a t , p o z n a w s z y się z utnow ą, z a w a r t ą p o m ię ­ d z y G e n . D ą b r o w s k im a a d m in is tr a c y ą g e n e r a l n ą L o m b a r d y i , i n ie tra­ cąc z o ka, że p o l a c y n ie p r z e s t a ją z w r a c a ć w z r o k u k u [ich] o j c z y ź n i e [uciśnionej], k t ó r ą p o r z u c ili, z g a d z a się n a to, iż b y l e g i a p o ls k a , w s t ę p u ­ j ą c do s łu ż b y R z p t e j , z a c h o w a ł a so b ie m o ż n o ś ć (la faculté ) p o w r o t u [do o j c z y z n y , g d y b y w y p a d k i t e g o w y m a g a ły ] .

N a m a r g in e s i e z n a j d u j e m y d e c y z j ę D y r e k t o r y a t u : „ N a p i s a ć w m y ś l k o n k l u z y i . O b r a li ś m y n a c z e l n i k a le g ii, g d y ż to b ę d z i e b ard ziej e w e n t u ­ a ln e i mniej o f i c y a l n e “ ( O n a p r é f é r é le C h e f d e la L é g i o n p a r c e q u e c e la s e r a plus e v e n t u e l e t m o in s officiel). N a d e c y z y ę tę p o w o ł a ł się o b e c n ie R e in h a r d , g d y o t r z y m a ł list K n i a z i e w i c z a d o r a p o r t u . O p o w i e d z i a w s z y w k r ó t k o ś c i p r z e b i e g k o r e s - p o n d e n c y i i o d p o w i e d ź , d a n ą n a c z e l n i k o w i le g ii, r e f e r e n t d o d a je : „ J e d n o c z e ś n i e z d e c y d o w a n o , że o tem p o s t a n o w i e n i u D y r e k t o r y a t u d o n ie s ie się n a c z e l n i k o w i n a r o d u p o ls k i e g o (ah c h e f d e la n a t i o n p o ­ lo n a is e , t. j. K o ś c i u s z c e ) p rzez m in is t ra w o j e n n e g o , n ie za ś p r z e z m in istra s p r a w z e w n ę t r z n y c h , k t ó r y r o b ił ra p o rt , a ż e b y n ie z a l e ż n o ś ć t e g o w y d z ia ł u n ie z o s t a ł a s k b m p r o m it o w a n a p r z e z d e k l a r a c y ę , k tó r e j k i e d y k o l w i e k z a p r z e c z y ć b y m óg ł r e z u lt a t o s t a t e c z n y o g ó l n y c h k o m b i­ n a c j i n a s z e g o s y s t e m a t u p o l i t y c z n e g o (p o u r q u e l’i n d é p e n d a n c e d e c e d e r n i e r d e p a r t a m e n t n e fut p a s c o m p r o m i s e p a r u n e d é c la r a t io n que le r é s u lta t final d e s c o m b i n a i s o n s g é n é r a l e s d e n o t r e s y s t è m e p o lit iq u e p o u rr a it un j o u r d e m e n tir .)

„ T e s a m e p o w o d y s k ła n ia ją m nie dziś do z a p r o p o n o w a n i a k o n ­ sulom R zp te j, a b y p o z o s t a w i l i b e z n a s t ę p s t w r e k l a m a c y ę G e n e r a ł a K n i a ­ z ie w i c z a (de n e p a s d o n n e r de su ite à la r e c la m a t io n du G é n é r a l K n i a ­ z ie w ic z ) . J e ś li o fic e r t e n p r z e d s i ę w e ź m i e ś r o d k i ku p e w n ie js z e m u i s k u ­ t e c z n ie js z e m u z r e k r u t ó w a n i u s w e g o oddziału, trzeb a, a b y sam się p o d ­ j ą ł ich i n i c y a t y w y i o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a nie. Jeśli n ie o d w a ż y się w z ią ć n a Wiasną o d p o w i e d z i a l n o ś ć ś r o d k a , k t ó r y p r o p o n u je , n a l e ż y p r z y p u s z c z a ć , ż e r o z g ł o s w ie ś c i o f o r m o w a n iu le g ii, k t ó r ą d o w o d z i, o r a z sp osób, w j a k i się o n a b ę d z ie z a c h o w y w a ł a w armii, w y s t a r c z ą , a by p r z y c i ą g n ą ć z a p a ł i o b u d zić n a d z ie je p o l a k ó w , r o z r z u c o n y c h w E u ro p ie , lub u ja r z m io n y c h w w i ę z a c h k a r n o ś c i a u s tr y a c k ie j, k t ó r y c h z e r w a n i e p o ­ w in n o o d p o w i a d a ć ich ż y c z e n i o m i u c z u c i o m “ 1). N ie p o t r z e b u j e m y tłu m a c z y ć , ż e K n i a z i e w i c z d o p o m in a ł s ię o u p o ­ w a ż n i e n i e n ie d la t e g o , i ż b y o b a w ia ł się w z i ą ć k r o k ta ki n a s w o j ą o d ­ p o w ie d z ia ln o ś ć , a le p r z e z p r o s t ą d e lik a t n o ś ć i tę s z c z e r o ś ć w p o s t ę p o ­ w a n iu , k tó r a c e c h u j e c a ł y j e g o z a w ó d p o li t y c z n o - w o j s k o w y , a k t ó r a m u sia ła o b o w i ą z y w a ć w z g l ę d e m l o j a l n e g o w s p ó ln ik a , za j a k i e g o u w a ż a ł F r a n c y ę r e p u b lik a ń s k ą . L e g i o n y p o ls k i ź n ie b y ł y b o w i e m g a r ś c i ą w o l o n t a r y u s z ó w o b c e g o n aro d u , p r z y c h o d z ą c ą w p o m o c F r a n c y i . Nie, b y ł to p r a w d z i w y so ju sz d w ó c h n a r o d ó w , z k t ó r y c h j e d e n miał w s z a k ż e tę o g r o m n ą p r z e w a g ę , ż e p o s iad a ł w ł a s n e t e r y t o r y u m , w ł a s n y rząd i o r g a n i z a c y ę militarną, k i e d y drugi, r o z d z i e l o n y , p o z b a w i o n y w ł a s n e g o rz ą d u i m o ż n o ś c i z o r ­

') R a p p o rt au x C on su ls w Corresp. Polonaise A rc h . sp r. zagr. V o l. 323. fol. 493.

2 1 8 Z A R Y S H I S T O R Y I P O W ST A N IA L E G II N AD DU N AJSK 1EJ.

g a n i z o w a n i a się n a w ł a s n e j ziem i, d o m a g a ł się, j a k o j e d y n e g o p r z y w i ­ l e ju z a p o m o c, k t ó r ą s p r a w i e F r a n c y i i w o l n o ś c i p r z y n o s ił, m o ż n o ś c i z o r g a n i z o w a n i a się n a j e j t e r y t o r y u m i p r z y j e j p o m o c y . W o b e c p r z y ­ musu, j a k i s k u w a ł w i ę k s z o ś ć n a r o d u n a s z e g o , k t ó r y sp rawił, że t y lk o j e d n o s t k i o n i e z w y k ł e j o d w a d z e , p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i i ofiarności, lub d z ię k i s z c z ę ś li w e m u z b i e g o w i o k o lic z n o ś c i d o s t a j ą c e s ię do l e g io n ó w , m o g ły w z ią ć udział w w a l c e o n ie p o d l e g ł o ś ć ; ż e p o z o s t a ła m asa n a ­ ro d u m o g ła t y l k o t a jn ie i w g ł ę b i s e r c s w o i c h w y r a ż a ć z g o d ę i u z n a ­ n ie d la t y c h j e d n o s t e k , a n ie z a w o d n i e to c z y n iła ,— p o w i n n iś m y u w a ż a ć l e g i o n y z a p r a w d z i w e p r z e d s t a w i c i e l s t w o n a r o d u p o ls k i e g o . B y ł to fak ­ t y c z n i e n a r ó d p o ls ki, z o r g a n i z o w a n y m ilitarn ie i w a lc z ą c y ; ga rść, w c i e ­ la j ą c a w so b ie p r a g n ie n i e i i d e a ł y całości. D l a t e g o te ż K o ś c i u s z k o , j a k o N a c z e l n i k N a r o d u , s k o r o t y l k o w ie ś ć o tr z y m a ł o z a s a d a c h , na k t ó ­ r y c h l e g i o n y m ia ły się f o r m o w a ć , p o cz u ł się w o b o w i ą z k u l e c i e ć do P a r y ż a , a b y s ta n ą ć n a c z e l e t e g o w a l c z ą c e g o n a o b c e j ziem i n aro d u p o ls k i e g o . D l a t e g o te ż z o s t a ł ich k i e r o w n i k i e m , a j a k w id z ie liś m y z m e - m o r y a łu K n i a z i e w i c z a , o c z e k i w a ł t y l k o c z a s u s t o s o w n e g o , k ie d y , p o do- s t a t e c z n e m r o z w i n i ę c i u się o r g a n i z a c y i , m ó g łb y s t a n ą ć fa k t y c z n ie n a icli c z e l e 1). Z t a k ie g o te ż p o jm o w a n i a roli tej p i e r w s z e j e m i g r a c y i p o ls k ie j w y n i k a ł plan, p o p i e r a n y e n e r g i c z n i e p r z e z B o n n e a u ( e x s e k r e t a r z a p o ­ s e ls t w a f r a n c u s k i e g o w W a r s z a w i e ) , z w o ł a n i a w M e d y o la n ie sejm u z m ie s z k a ją c y c h z a g r a n i c ą p o s ł ó w do sejm u c z t e r o l e t n i e g o , sejm u o d r o ­ c z o n e g o , ale n i e r o z w i ą z a n e g o , ta k iż m a n d a t y p o s e l s k i e z a c h o w y w a ł y s w o j ą siłę.

O takie m w r e s z c i e z n a c z e n i u l e g i o n ó w ś w i a d c z y c a ła h is to rj'a s t o ­ s u n k ó w d y p l o m a t y c z n y c h p o m ię d z y P o l s k ą a F r a n c y ą o d chw ili, g d y o statn i p o s e ł fr a n c u s k i, D e s c o r c h e s , z o stał u s u n ię t y z W a r s z a w y p r z e z

') W zw iązku z tym z a m ia re m z o s ta je z a p e w n e p e n s y a 18.000 fr,, k tó rą D y re k to ry a t w y z n a cz y ł m u t y m c z a s o w o (a w ię c z a p e w n e d opóki n ie zo­ sta n ie fak ty czn y m w od zem arm ii p o ls k ie j) o czem św iad czy zn alezio n y p rzez autora w A rc h iw a ch N aro d o w y ch fran cu zk ich , d o ku m en t n a s tę p u ją c e j tre ści:

P a ry ż 29 v en tô se ro k V II ,

R z e c z y p o s p o lite j F r a n c u s k ie j J e d n e j i N iep od zieln ej. (19 m a r c a 1799). P o sta n o w io n o : D y re k to ry a t w y k o n a w cz y p o stan o w ił:

A rt. 1. G e n e r a ł K o ściu sz k o p o b ie ra ć b ę d z ie p ro w iz o ry cz n ie p en sy ę ro c z n ą w sum ie 18000 fra n k ó w .

A rt. 2. S u m a ta b ęd zie m u w y p ła ca n a , z a c z y n a ją c od 1 g erm in ala n a j­ b liższeg o po 1500 fr. m ie się c z n ie , z funduszów n ad zw y czajn y ch , o d d an y ch do ro zp o rząd zen ia m in istra w o jn y na w y d atk i n a d z w y cz a jn e .

A rt. 3. O trzy m a on p e n sy ę tę także za r o k u b ie g ły , k o ń cz ą c y się w dniu w y żej p o m ien io n y m 1 g e rm in a la r. b.

M inistrow i w o jn y p o le c a się w y k o n an ie te g o p o sta n o w ie n ia , k tó re nie b ę d z ie o g ło sz o n e d ru k iem .

L a R e v e ille r e L ep a u x T re ilh a rd

M oulin.

A rch iv e s N atio n ales w P a ry ż u (sectio n m o d e rn e , C ô té A, T . I II 588 Ms.). P o fran cu sk u o g ło sz o n y w R e v u e d es R e v u e s 1899, 1 m ais (K o ściu sz k o e t le s le g io n s p o lo n aises., str. 250).

Z A R Y S H I S T O R Y I P O W ST A N IA L E G I I NA D DUN AJSKIEJ. _{2 1 9}

t a r g o w i c z a n , d z i a ł a j ą c y c h w e d ł u g n a k a z u R o s s y i . W y j e ż d ż a j ą c z W a r ­ s z a w y i z a w ie s z a ją c sto s u n k i u r z ę d o w e d o chwili, g d y P o l s k a b ę d z ie w m o ż n o ś c i w y p o w i a d a ć n ie z a l e ż n i e o p in ie s w o j e , D e s c o r c h e s ju ż w D r e ź n ie n a w i ą z a ł sto s u n k i z tymi, k t ó r y c h s łu s z n ie u w a ż a ł z a p r a w ­ n y c h p r z e d s t a w i c i e l i n a r o d u — z posłam i do se jm u , ministrami, w o d z a m i — o b e c n i e w y g n a ń c a m i . I o d tą d s t o s u n e k z e m i g r a c y ą u tr z y m u je r z ą d fr a n c u s k i p r z e z P a r e n d ie r a , j a k o z r e p r e z e n t a c y ą n a r o d u p o l s k i e g o 1). G d y K o ś c i u s z k o z o s t a j e o b r a n y n a N a c z e l n i k a sił z b r o j n y c h n a r o d o ­ w y c h , w y s y ł a o n B a r s s a , j a k o u p r a w n i o n e g o a g e n t a d y p l o m a t j 'c z n e g o , do P a r y ż a , a K o m i t e t O c a l e n i a u z n a je j e g o p e ł n o m o c n i c t w o . P o u p a d k u p o w s t a n i a B a r s s u tr z y m u je j e s z c z e s w o j e p ó ł - u r z ę d o w e s t a n o w is k o , c h o ­ ciaż g ł ó w n i e r e p r e z e n t u j e P o l s k ę z a D y r e k t o r y a t u D e p u t a c y a , z ło ­ ż o n a z k ilk u p r z e d s t a w ic ie li, w y b r a n y c h p r z e z e m i g r a c y ę . I d e ę l e g i o n ó w p o d n o s i p i e r w s z y k o m i t e t e m i g r a c y j n y w W e n e c y i 2), p o p i e r a j ą j ą w s z y s t ­ k ie o d ł a m y e m i g r a c y i , a c h o c ia ż D e p u t a c y a n ie s y m p a t y z u j e z w y b o ­ rem D ą b r o w s k i e g o n a j e j w y k o n a w c ę , n ie mniej m y ś l sam ą le g ij p o ­ p ie ra g o r ą c o .

U t w o r z e n i e w i ę c l e g i i p o ls k ic h p r z y armii fr a n c u s k ie j nie b y ł o ni- c z e m in n em , t y l k o z a w a r c i e m p r z y m ie rz a z a c z e p n o - o d p o r n e g o p o m ię d z y P o l s k ą a F r a n c y ą , p r z y m ie r z a , m a ją c e g o s w o j ą s t r o n ę d y p l o m a t y c z n ą . B y ł y w p r a w d z i e p o w a ż n e c e c h } ’, w y r ó ż n i a j ą c e to p r z y m ie r z e zpo- ś r ó d i n n y c h z w i ą z k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h , n a d r o d z e d y p l o m a t y c z n e j z a w a r t y c h . P r z e d e w s z y s t k i e m , n ie sam t y l k o i n t e r e s p o l i t y c z n y łą c z y ł P o l s k ę z F r a n c y ą , n ie sa m a w s p ó l n o ś ć w r o g ó w ; F r a n c y a p o d n io s ła n a z a c h o h z ie E u r o p y w a lk ę o te ż s a m e z a s a d y , j a k i e P o l s k a r e p r e z e n t o w a ł a n a w s c h o ­ d z i e — -o z a s a d ę w o l n o ś c i p o lit y c z n e j i r ó w n o u p r a w n i e n i a w s z y s t k i c h k la s n a r o d u — a n ad a ła im w y r a z tak s k o ń c z o n y , tak o g ó l n o - l u d z k i , iż is to t­ nie, n ie j e d n e g o n aro d u , a le całej lu d z k o ś c i i n t e r e s r e p r e z e n t o w a ł a . I P o l s k a w p o w s t a n i u r. 17 9 4 p r z y j ę ł a to s z c z e r s z e p o jm o w a n i e zasad , k t ó r e w k o n s t y t u c y i 3 m a ja b y ł o j e s z c z e s k r ę p o w a n e , p o c z ę ś c i c h ę c ią w c i ś n i ę c i a ich w s z r a n k i m o n a r c h ii k o n s t y t u c y j n e j w s t y lu a n g ie lskim , p o c z ę ś c i z a ś — k o n i e c z n o ś c i ą l i c z e n ia się z o p o z y c y ą ż y w i o ł ó w k o n s e r w a ­ t y w n y c h i z o s o b ą k ró la , j e s z c z e p o p u l a r n e g o . K r ó t k o m ó w ią c, opinia, p r z e ­ w o d n i c z ą c a w P o l s c e , m o n a r c h i c z n a do w o j n y r. 17 9 2 , sta je się r e p u ­ b lik a ń s k ą p o p r z y s t ą p ie n iu k r ó l a d o k o n f e d e r a c y i t a r g o w i c k i e j. Z w i ą z e k w ię c , k t ó r y t e r a z ł ą c z y ł P o l s k ę z F r a n c y ą , b y ł p r z e d e w Ts z y s tk ie m ide- j o w y ; h a słe m j e g o b y ła w a lk a o w o l n o ś ć l u d ó w ;· z a s a d ą p r z e w o d n i ą — r e p u b lik a n iz m d e m o k r a t y c z n y . D r u g ą ce c h ą, w y r ó ż n i a j ą c ą s o ju s z f r a n c u s k o -p o ls k i t e g o o k r e s u od in n y c h z w i ą z k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h , b y ł a ta, ż e z e s t r o n y p o l a k ó w b y ł o n z a w a r t y p rz e z lu d zi idei i c z y n u , p r z e z p a t r y o t ó w , p o ś w i ę c a j ą c y c h się dla o j c z y z n y , lub w o j o w n i k ó w , s p r a g n i o n y c h w a lk i z a nią, p r z e j ę ­ ty c h w z n io s łe m i z a s a d a m i, w y g ł a s z a n e m i p r z e z K o n w e n c y ę N a r o d o w ą

Ł) O b. M i s y a K o ś c i u s z k i d o P a r y ż a w 1793 r., L w ó w 1899 o raz N o w y p r z y c z y n e k d o w y j a ś n i e n i a M i s y i K o ś c i u s z k i (P rz e w o d n ik nau ko w y i lite ra c k i 1905).

2 2 0 Z A R Y S H I S T O R Y I P O W ST A N IA L E G I I N A D D U N A JS K IE J.

i b io r ą c y c h na s e r y o h a sła b r a t e r s t w a lu d ó w , z n ie s i e n i a g r a n i c p o li ­ t y c z n y c h i w s p ó ln e j w a lk i p r z e c i w k o t y r a n ii— s z c z e r z e z r e s z t ą w y g ł o ­ s z o n e p r z e z ż y r o n d y s t ó w , a s p a c z o n e p r z e z D a n t o n a . Z e s t r o n y f r a n c u ­ skiej b yli to — p r z e c i w n i e — d y p lo m a c i f a ch o w i, z t r a d y c y a m i d a w n e g o p o r z ą d k u , d yp lom aci, k t ó r y c h z a s a d ę ta k trafnie s fo r m u ło w a ł n ie c o p ó ź ­ nie j j e d e n z ich g r o n a 1), m ó w ią c , ż e j ę z y k d a n y j e s t dla u k r y c i a s w y c h m y śli i k t ó r z y n ig d y nie m o g li się w z n i e ś ć do tej p r o s t e j z a s a d y , że u c z c i w o ś ć j e s t n a j l e p s z ą p o li t y k ą .

J e ś li taki b y ł w y b ó r o r g a n ó w , p r z e z k tó r e s o j u s z ó w z o s t a ł z a w a r t y , je ś l i n a d m ia r s z c z e r o ś c i z j e d n e j s t r o n y , a o g l ę d n o ś c i z d ru g ie j, n a r a ż a ł p o ­ l a k ó w na n i e b e z p i e c z e ń s t w o ł a t w e g o z a w o d u , to b y ł a i i n n a j e s z c z e o k o l i c z ­ n o ś ć , z m u s z a ją c a ich do ł a t w y c h ustę p stw . O k o l i c z n o ś c i ą tą b y ła n i e r ó w ­ n o ś ć p o ło ż e n ia w m o m e n c i e z a w a r c i a s o ju s z u . T o , c o p o l a c y m o g li ofia- w a ć fran cu zo m , p r z e d s t a w i a ło się w p r a w d z i e w e d ł u g w s z e l k i c h o b li c z e ń i p r a w d o p o d o b i e ń s t w j a k o k o r z y ś ć b ard zo p o z y t y w n a , a le b ą d ź c o b ą d ź z a ­ l e ż n a o d r o z m a ity c h o k o l i c z n o ś c i — j a k o coś, c o m iało b y ć d o p ie r o u t w o ­ r z o n e . Z drugiej s t r o n y r z ą d fr a n cu s k i d a w a ł to, bez c z e g o n ie m o ­ ż n a b y ło nic p r z e d s i ę w z ią ć : m ie js c e i ś r o d k i d la o r g a n i z a c y i w o j s k o ­ w e j . F r a n c u z i m o g li się b e z p o la k ó w obejść; p o l a c y nic n ie m o g li p r z e d ­ s i ę w z i ą ć b e z F r a n c y i . M y ś l tę w p r o s t w y p o w i e d z i a ł m in iste r fran cu s ki d e la C r o ix , g d y M ichał O g iń s k i, p r z y z w y c z a j o n y do z w y k ł y c h form d y p l o m a t y c z n y c h , d o m a g a ł się w s p o s ó b z b y t n a t a r c z y w y ja k i c h k o lw i e k - bąd ź p o z y t y w n y c h g w a r a n c y i 2). P o z o s t a w a ł o w i ę c j e d n o z d w o jg a : zaufać F r a n c y i i p r a c o w a ć w n ad z ie i, że c o ś da się z r o b ić , alb o n ie ufać jej i z a ło ż y ć r ę c e . R z e c z prosta, ż e lu d z ie c z y n u i g o r ą c y p a t r y o c i m o g li w y b r a ć t y l k o p i e r w s z ą z ty c h a lt e r n a t y w . P o s t ę p o w a n i e rząd u f r a n c u s k i e g o w z g lę d e m P o l a k ó w u le g a ło n i e ­ z a w o d n i e p e w n y m w a h a n io m , w z a le ż n o ś c i od osób, w c h o d z ą c y c h w skład j e g o . I n n e b y ło z a o n o d y r e k t o r y a t u , in n e z a k o n s u la tu . G d y j e d n a k z a j r z y m y do t y c h d o k u m e n t ó w p o u fn y c h , k t ó r e z d r a d z a ją j e g o m yśl u tajoną, g d y p o r ó w n a m y r a p o r t y m inisteryu m s p r a w z a g r a n i c z n y c h , k t ó r e tem p o s t ę p o w a n ie m k ie ru je , w id z im y w s z ę d z i e j e d n ę m y ś l p r z e w o d n ią , m yśl, k tórej w y r a z d o s a d n y dają p o d k r e ś l o n e p r z e z n a s w ostatnim z p r z y t o c z o n y c h d o k u m e n t ó w w y r a z y , m y ś l z r e s z t ą r u t y n i c z n i e p r z e ­ j ę t ą o d d y p l o m a c y i z c z a s ó w m o n arch ii, t. j. a ż e b y j a k n a jś c iś le j z w i ą ­ z a ć u m o w a m i in n y c h , j a k n a jm n ie j z o b o w i ą z u ją c się samemu, a j e ś l i to n ie m o ż liw e , — a b y b r a ć ta k ie ty lk o z o b o w ią z a n ia , k t ó r e ła t w o p r z y j ­ d zie c o fa ć w raz ie p o trz e b y .

P o m im o c z ę s t o s p o t y k a n e g o w listach ó w c z e s n y c h z a p e w n ie n ia o „ s z c z e r o ś c i r e p u b l i k a ń s k i e j “ , d y p lo m a c i f r a n c u s c y nic a nic się nie p r z y s t o s o w a l i do n o w y c h za s a d , p o ło ż o n y c h j a k o p o d w a l i n a n o w e g o p o ­ rząd ku . Z m i e n i ły się s y s t e m y r z ą d o w e , ale p o l i t y k a m in is t ró w n ie u le ­ g ł a zm ian ie. Z a r ó w n o L e B ru n 3), j a k R e in h a r d , j a k D e la C r o ix , ja k

■) T a lle y ra n d , k tó ry w y łą cz n ie m iał n ie b a w e m z o sta ć k ie ro w n ik ie m p o ­ lityki z a g r a n ic z n e j.

2) M. O g iń sk i. M em o ires.

3) P o r . d oku m enty, o g ło szo n e p rzez au to ra w K w a rta ln ik u H isto ry czn y m za ro k 1898, z e sz y t IV ( K o ś c i u s z k o , K o ł ł ą t a j i r e w o l u c y a f r a n ­ c a z к a, str. 827).

Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A L E G I I N A D D U N A J S K I E J . _{2 2 1}

tem bardziej T a l l e y r a n d , p o s t ę p o w a li sta le w e d ł u g tej sa m ej z a s a d y w z g l ę d e m P o ls k i, a z a s a d ą tą b y ło ja k n a jm n ie j p r z y j m o w a ć z o b o w ią z a ń . K n i a z i e w i c z w i ę c d a re m n ie o c z e k i w a ł o d p o w i e d z i n a s w ó j list. P o w t ó ­ r z y ł to ż ą d a n ie j e s z c z e p a r o k ro t n ie , j a k w id z im y z listu j e g o , z a łą c z o ­ n e g o d o b ru lio n u o d p o w ie d z i, w k tó re j T a l l e y r a n d o d s y ł a K n i a z i e w i c z a do m inistra w o j e n n e g o ; o b ie raze m z b ru lio n e m listu T a l l e y r a n d ’a do m inistra p r z e c h o w a ł y się w arch iw u m s p r a w z a g r a n i c z n y c h w P a ­ ryżu N o w y m in is t e r p o w o ł u j e się n a o p in ię s w e g o p o p r z e d n ik a , j a k ta m te n p o w o ł y w a ł się n a s w e g o . „ S t o s o w n i e do i n t e n c y i k o n s u ló w , k tó r y m , w e d ł u g ich r o z k a z u , p rz e d s t a w iłe m r a p o r t o żą d an iu G e n . K n i a ­ z i e w i c z a , o d p o w i e d ź m o ja p o w i n n a b y ć z r e d a g o w a n a w tym sa m ym duchu, j a k i list m e g o p o p rz e d n ik a . P o ż y t e c z n e m j e s t , a b y P o l a c y , p r z y s t ę p u j ą c y d o s łu ż b y r z e c z y p o s p o lit e j, mieli p e r s p e k t y w ę m o ż l i w e g o p o le p s z e n ia s y t u a c y i p o lit y c z n e j s w e g o kraju, a rząd r z e c z y p o s p o lit e j n ie c h c e p r z e s z k a d z a ć ich n a d z ie jo m w ty m k ie ru n k u ; nie m o ż e w s z a k ż e r ó w n i e ż z o b o w i ą z y w a ć się, d ając im j a k i e k o l w i e k b ą d ź u p o w a ż n ie n ia , a ła t w o z r o z u m ie ć , ż e w y d z i a ł s t o s u n k ó w z e w n ę t r z n y c h s z c z e g ó l n i e j n ie p o w i ­ n ie n n a r a ż a ć się n a to, a b y się n a ń p o w o ł y w a n o , j a k o n a k o g o ś u p o w a ­ ż n ia ją c e g o , lub p o p i e r a j ą c e g o w k o r e s p o n d e n c y i s w o j e j w id o k i, k t ó r e w o j ­ s k o w i p o l s c y m o g ą m ie ć c o do p o w r o t u n i e g d y ś do p r a w s w o ic h w e w ła s n e j o j c z y ź n i e 2).

W s z y s t k i e te k o m b in a c y e w y t a c z a j ą s i ę z p o w o d u te g o , ż e K n i a ­ z i e w i c z c h c e w y s ł a ć kilku o f ic e r ó w d la u ł a t w i e n i a w P o l s c e tej sam ej s p ra w y , k t ó r ą z a p r o b a t ą r z ą d u f r a n c u s k ie g o w y k o n y w a n a t e r y t o r y u m fran cu s kiem lub o b c e m , w o j n ą o b jęte m . N i e z r a ż o n y tem m ilcze niem K n i a z i e w i c z , k t ó r y ty m c z a s e m o tr z y m a ł b y ł n o m i n a c y ę n a k o m e n d a n t a le g ii N a d d u n a js k ie j (o j e j o tr z y m a n iu za w ia d a m ia m inistra w o j n y d. 10 grudnia), w y s t ę p u j e z n o w y m p r o je k te m . 24 g r u d n ia 18 9 9 (3 n i v o s e an V II) p r z e d s t a w ił o n m in is t ro w i s p r a w z a g r a n i c z n y c h m e m o r y a ł t r e ś c i n astę p u ją ce j: „ P o l a c y , c h o c ia ż o b c ią ż e n i ty lu n ie p o w o d z e n ia m i, n ie p r z e s t a li ani n a c h w ilę k o c h a ć o j c z y z n y s w o je j i po o statn ich p o d z ia łac h ich kraju z a ło ż y li t o w a r z y s t w a p a t r y o t y c z n e i k o r e s p o n d e n c y ę , a ż e b y m ieć m o ż ­ n o ś ć p o r o z u m i e w a n i a się n a całym o b s z a r z e k ra ju , a b y w s p ie r a ć p i e ­ n ię d zm i m ło d z ie ż , k t ó r a u d a je się do l e g i o n ó w . T o w a r z y s t w a te s z e rz ą w i a d o m o ś c i o p o w o d z e n i a c h F r a n c u z ó w , o ż y w i a j ą u m y s ły, o b ie c u ją c im z m ia n ę . K r a j te n , t y r a n i z o w a n y i r z ą d z o n y p r z e z n ie p r z y j a c i ó ł F r a n c y i, g o t ó w j e s t w s z y s t k o p r z e d s ię w z ią ć n a p i e r w s z e hasło, d a n e p r z e z F r a n ­ c u z ó w , k t ó r e m o ż e b y ć fataln em d la ich n ie p r z y ja c ió ł, o s z c z ę d z a ją c t y c h z n ic h i tę c z ę ś ć , k t ó r ą p o li t y k a n a k a z u je z a c h o w a ć .

„ O g n i s k i e m t y c h t o w a r z y s t w j e s t L w ó w , w z r o k ich s k i e r o w a n y j e s t ku le g io m po lskim .

*) C o rr e sp . p o lo n aise , t. 323, fol. bOb —Ь09. L is t T a lle y r a n d a do B e r th ie r a , d atow any je s t lb frim a ire an 8 (6 grud nia 1799).

2) Q ue le D e p a rte m e n t d es re la tio n s e x té r ie u r e s su rto u t n e doit p a s s ’e x p o s e r à ê tr e c ité p o u r av o ir au to risé ou s eco n d é dans sa c o rre sp o n d a n c e le s v ues q u e les m ilita ire s P o lo n ais p eu v en t c o n s e r v e r de r e n t r e r un jo u r e n p o ssessio n de le u rs d roits das le s e in de le u r p a trie “ .

2 2 2 Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T Ą N I A L E G I I N A D D U N A J S K I E J .

„ G d y r o z p o c z ę ł a się ich f o r m a c y a w e W ł o s z e c h , s t a r a n o się z a ­ w ia d o m ić r e k r u t ó w p o ls kic h , k t ó r y c h g w a ł t e m z a c i ą g a n o do w o j s k a au- s t r y a c k i e g o , o fo r m o w a n iu się t y c h legii, d o d a ją c, ż e fr a n cu z i b ęd ą d a ­ w a ć p a r d o n p o lak o m ; s p o w o d o w a ł o to takie n a s t ę p s t w a , ż e c a łe b a ta ­ l i o n y s k ł a d a ł y b ro ń .

„ O b e c n i e , g d y R o s y a j e s t w w o j n i e z F r a n c y ą , p o t r z e b a użyć t e g o s a m e g o fo r te lu w s to s u n k u do P o l a k ó w , j a k i e g o u ż y t o p r z e c i w k o A u - stryi, z la s z c z a zaś o b e c n i e , g d y r e k r u c i s k u p ie n i w są g ł ó w n y c h m ias tach kraju .

„E m is s a r y u s z , w y s ł a n y do ty c h t o w a r z y s t w , p o d n ió s ł b y ich d u c h a i o ż y w i ł n a d z ie je , a t o w a r z y s t w a te z e sw e j s t r o n y u d z ie liły b y ich r e ­ kru to m , g w a ł t o w n i e p o b i e r a n y m p r z e z R o s y a n i A u s t r y a k ó w , i p o d d a ły b y im m yśl, a b y p o r z u c a li s z e r e g i n i e p r z y j a c i ó ł z a z b liż e n ie m się ich do F r a n c y i , g d z ie b ę d ą d o b r z e p r z y ję c i . M is y a ta j e s t tem d o n io ś le js z ą , że c e s a r z b ie rz e w G a li c y i 30.000 r e k r u t ó w , R o s y a za ś 60.000, i że rząd (fran cu s ki) b ę d zie miał (p rze z nich) n a jd o k ła d n ie js z e w i a d o m o ś c i o r u ­ c h a c h armii ( n ie p r z y ja c ie ls k ic h ) . „ P o l a c y n ie in a c z e j o d z y s k a ć m o g ą o j c z y z n ę , j a k t y l k o osła bia ­ j ą c n ie p r z y ja ció ł: m is y a ta w i ę c m o ż e o k a z a ć w i e l k i e u słu g i w i d o k o m m ilit a r n y m F ra n c y i. „Je ste m p r z e k o n a n y , ż e n ie m o g ę m ie ć m i n i s t e r y a l n e g o u p o w a ­ ż n i e n i a do tej misyi, żą d am w i ę c t y l k o u p o w a ż n ie n ia do u ż y c i a w s z e l ­ k ic h ś r o d k ó w , j a k i e mi się w y d a d z ą p o trz e b n e m i dla niej. M o g ę Cię z a p e w n i ć , O b y w a t e l u M in istrze, ż e oficer, w y b r a n y do t e g o , j e s t c z ło ­ w i e k i e m p e łn y m u c z c iw o ś c i, r o z t r o p n o ś c i i g o d n y tej zasługi; o d z n a ­ c z y ł się w kam p anii o b e c n e j, a r a n y j e g o , k t ó r e k a ż ą u w a ż a ć g o za n ie z d o l n e g o do słu żb y w o j s k o w e j , o d d a lą od n i e g o w s z e l k i e p o d e j r z e ­ nia, c h o c ia ż s łu ż b a ta, d o k t ó r e j sam się ofiaruje, n a r a ż a g o na w'ielkie n ie b e z p i e c z e ń s t w a ; m iło ść o j c z y z n y b ie rz e w nim j e d n a k p r z e w a g ę i c h ę tn ie się je j o d d a je 1).

K niaziew icz.“

P r a w d o p o d o b n i e i ta n o w a p r ó b a nie o d n io s ła l e p s z y c h s k u t k ó w n iż p o p r z e d n ie . M in is tr o w ie R e w o l u c y i b o w ie m , tak j a k i m in istro w ie m o n arc h ii, b y li zd a nia , j a k i e w y r a z i ł z p o w o d u t e g o lis tu T a ll e y r a n d : „ p r o j e k t K n i a z i e w i c z a , j a k o z w i ą z a n y z t o w a r z y s t w a m i ta jnem i, k o m ­ p r o m i t o w a ł b y w y d z ia ł s t o s u n k ó w z e w n ę t r z n y c h “ .

K i e d y w te n s p o s ó b łamał się d a re m n ie K n i a z i e w i c z z c ia s n o tą p o g l ą d ó w m in is t e ry u m fr a n c u s k ie g o , o g r a n i c z a ją c ą j e g o s z e r o k i e p la n y , le g ia s z y b k o fo rm o w a ła się w F a ls b u r g u p o d j e g o t w ó r c z y m tchnie niem , p r z y w s p ó łu d z ia le n a m ie jsc u p r a c u j ą c y c h p o m o c n ik ó w .

O r g a n i z a c y a leg ii p o w i e r z o n a zo s t a ła F is z e r o w i . D r z e w i e c k i , k t ó r y b y ł j e g o t o w a r z y s z e m w tej p r a c y , p isze o ż y ciu o f i c e r ó w l e g ii w P a- m i ę t n i k u swoim: „ Ż y l i ś m y o d tą d j a k c z ło n k o w i e j e d n e j r o d zin y ; n asz

Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A L E G I I N A D D U N A J S K I E J . 2 2 3

g r o s z , bielizna, stó ł i s k r o m n e p o t r z e b y z j e d n e g o o d b y w a ł y się w o r k a “ . Ć w i c z e n i a b ro n ią w y p e ł n i a ł y dzień c a ły , w i e c z o r y p o ś w i ę c a n o t e o ry i. U c z o n o l e g i o n i s t ó w re g u la m in u fr a n cu s k ie g o .

Z w y c i ę s t w o M a s s e n y p o d Z u r y c h e m (26 i 27 w r z e ś n ia ) d o s t a r ­ c z y ł o le g ii s p o r e g o za s tę p u u k r a i ń c ó w z k o r p u s u K o r s a k o w a , k t ó r z y c h ę t ­ n ie z a c ią g a li się d o l e g i o n ó w . B y ł o j u ż z g ó r ą d w a t y s i ą c e ż o łn ie rza , a le n ie m iano dla n ic h odzienia! M ie s z k a ń c y F a l s b u r g a da w a li im sta rą od zież i b ie l iz n ę . C h o r o b y s k ó r n e g r a s o w a ł y w ś r ó d l e g io n i s t ó w , a w y ­ c h o d z ą c z k o s z a r , w b ra k u o d zie ży , otu la li się k ołd ram i.

O p i e s z a ł o ś ć i n t e n d e n t u r y fr a n cu s k ie j, w c i e l a j ą c e j z a s a d y centra- lizacyi, k t ó r a tak p i ę k n e p r z y n i o s ła o w o c e p o d M e tzem i S e d a n e m w r. 1870, d a w a ła s ię b a r d z o b o le ś n ie o d c z u w a ć j e ń c o m po lskim , p o ­ z b a w i o n y m o d z ie n ia i z n o ś n y c h k o s z a r . „ D o t ą d L e g i a N ad d u n a js k a , lu bo j u ż do p o ł o w y k o m p le t n a , n ie j e s t j e s z c z e u b rana, a le w k r ó t c e u m u n d u r o w a n a z o s t a n i e “ , p isze K n i a z i e w i c z do D ą b r o w s k i e g o 6 g r u ­ dnia. O w o „ w k r ó t c e “ n ie p r ę d k o j e s z c z e miało nastąp ić; d o p ie r o T4 s t y c z n i a 1800 r. (24 N i v ô s e r. VII), d o n o s i K n i a z i e w i c z F is z e r o w i , ż e w y s y ł a tran s p o rt p ł a s z c z y i t r z e w i k ó w w p r o s t do Metzu, d o k ą d l e g ia z o s t a ła p r z e n ie s io n a w e d ł u g ro zk azu , p r z e s ł a n e g o F i s z e r o w i 10 s t y c z n ia .

M ró z s i a r c z y s t y c h w y c i ł w d z ie ń w y m a r s z u . L e g i o n i ś c i , b osi i zziębli w zb raniali się iść, p o k a z u ją c o b r z ę k łe z m ro z u n o g i . D r z e w i e c k i z r z u ­ cił buty, o d d a ją c j e p ie r w s z e m u b o s e m u s z e r e g o w c o w i i sam b o s o p o p r o w a d z ił le g ię . P r z y k ła d te n p o s k u t k o w a ł: c h o c ia ż b o s a i n a g a , le c z z m u z y k ą w y r u s z y ł a w i a r a do Metzu.

T u w d a lszy m ciągu p r a c o w a n o nad ć w i c z e n i e m i k s z t a łc e n ie m ż o łn ie rz y .

P o m im o c i ę ż k i e g o p o ło ż e n ia , w ja k ie m z n a j d o w a li się ż o łn ie rz e p rz y s z łe j legii, z a c h o w a n i e się ich b yło bez za rzu tu , j a k ś w i a d c z y o tem n a s t ę p u j ą c y list K n i a z i e w i c z a do S u c h o d o l s k ie g o , p o ru c z n ik a k a w a l e n ň , z d. 28 frim aire r. 8 ( 1 9 g r u d n ia 1 7 9 9 r.).

„ Z u k o n t e n t o w a n i e m c z y t a łe m e x c e p t a d m in is t r a c y i m u n ic y p a l­ nej, o ś w ia d cz a ją c e j s w ą w d z i ę c z n o ś ć moim w s p ó ł r o d a k o m z a o k a z a n e d o w o d y lu d z k o ś c i p o d tw o je m . O b y w a t e lu , p r z e w o d n i c t w e m . W r ó ż ę ju ż j a sobie, ile się m o g ę s p o d z ie w a ć po takim ż o łn ie rzu : p r z e k o n a n y b o w ie m j e s te m , iż serca, p e łn e lu d zko ści, są z a w s z e i o d w a ż n e . P r o s z ę , O b y w a t e lu , w y r a ź s w o i m p o d k o m e n d n y m m o je u k o n t e n t o w a n i e , p o w ie d z im, że a k c y a ta k p ię k n a i t y le zd o b iąca ż o ł n ie r z y , n ie z o s t a n ie z a p o ­ m niana. S am p rzy jm ij O b y w a t e lu , p o z d r o w i e n i e b r a t e r s k i e “ .

W c z e ś n ie j je s z c z e , b o 6 lis to p a d a 1 7 9 9 (5 frim a ire a n V I I I ) p r z e ­ s ła ł K n ia z ie w ic z o d e z w ę d o o fic e r ó w f o r m u ją c e j s ię le g ii, n a s t ę p u ją c e j t r e ś c i:

„ O b y w a t e l e ,

„ G d y c h ę ć z e m s t y n a d n a s z y m i T y r a n a m i z g r o m a d z a n a s n a w o l n ą F r a n c y i ziem ię, n ie w ą tp ię , iż k a ż d y z n as, z o s t a ją c w n a d z ie i p o w r o t u i słu żen ia o j c z y ź n i e , sta rać się b ę d z ie tak s w e g o c z a s u u ż y ć , b y j e j m ó g ł sta ć się n a ju ż y t e c z n ie js z y m .

„ K i e d y t e r a z j e s z c z e , O b y w a t e l e , c z a s w a s z ta k służbą n ie j e s t z a ję ty , s p o d z ie w a m się, iż g o u ż y j e c ie na s p o s o b ie n ie się w s ztu ce w o j s k o w e j , na tłu m a c z e n ie p r z e p is ó w p o t r z e b n y c h , t y c z ą c y c h się służby i re g u la m in u f r a n c u s k ie g o , k t ó r y ściśle z a c h o w a m y , i na d o s k o n a l e n i e

2 2 4 Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A L E G I I N A D D U N A J S K I E J .

się w j ę z y k u fran cu s kim , z k t ó r e g o n a j w i ę k s z y u ż y t e k k a ż d y m ie ć m oże p r z e z o b c o w a n i e z ludźm i w o ln y m i, z k t ó r y m i d o tą d m a m y h o n o r b r o ­ nić w o ln o ś c i, o d którjrch s p o d z i e w a m y się p o w r o t u o j c z y z n y .

„ R o z u m ie m także, iż O b y w a t e le O f f i c y e r o w i e n ie z a n ie d b u ją c z ę ­ s t e g o o b c o w a n i a z ż o łn ie rz a m i dla w p o je n ia w nich p r in c ip ió w r e p u b li­ k a ń s k i c h “ . T y m c z a s e m , z a k o ń c z y w s z y fo rm aln e s p r a w y w P a r y ż u , K n i a z i e ­ w i c z w y j e c h a ł d o M etzu — n o w e g o p u n k tu z b o r n e g o (d ép ô t) legii; 1 5 p lu ­ v i ô s e (4 lu te g o ) p is z e d o F i s z e r a z N a n c y , g d z i e z a t r z y m a ł się, a by w id z ie ć się z g e n e r a ł e m d y w i z y i s w o je j, z a w ia d a m ia j ą c g o o r y c h łe m p r z y b y c i u . O g l ę d z i n y p r z e k o n a t y g o n a o c z n i e o o k r o p n y c h brakach, na j a k i e c ierp ieli ż o łn ie r z e . P o d d a tą 6 g e r m i n a l (20 m a rc a 1800 r.), p is z e d o m in istra w o j n y : „ L e g i a N ad d u n ajsk a, s t o ją c a g a r n iz o n e m w Metzu, z n a jd u je się w takim stanie o g o ł o c e n i a ze w s z y s t k i e g o p o ­ t r z e b n e g o , ż e p r z e d s t a w i a o b r a z n a jw ię k s z e j n ę d z y ( „ s e t r o u v e dans un tel d é n u e m e n t d e to u t e s ch o s e s , qu’e lle p r é s e n t e le ta ble au d e la p lus g r a n d e m i s è r e “ ). P r a g n ą c z m ie r z y ć się w boju, j a k n a j r y c h l e j prosi o je j z a o p a t r z e n ie . 9 g e r m i n a l a (3 m a rc a) p o w t a r z a tę sam ą p ro ś b ę , d o ­ n o s z ą c , ż e l e g i a l i c z y j u ż 3300 ż o łn ie rz y , p r a g n ą c y c h w a lc z y ć .

P o m im o za siłk ó w , p r z y s ł a n y c h z kraju, n ę d z a b y ł a tak w ie lk a , że s p o w o d o w a ł a d e z e r c y ę . K n ia z ie w ic z , k t ó r e m u d o n i e s i o n o o tem, pisał 15 N i v ô s e (5 s t y c z n i a ) do F is z e r a , z a w ia d a m ia ją c g o , iż o f ic e r o w ie b ęd ą p o b ie ra li p o ło w ic z n ą p e n s y ę aż do s f o r m o w a n ia legii; p o le c a też zbadać, c z y d e z e r c y a o d b y w a się do n ie p rz yja ció ł; radzi o fic e ro m z b liż y ć się d o ż o łn ie r z y . D o m y ś l a się, ż e p r z y c z y n ą j e j j e s t b ra k o d z ie n ia i o b i e ­ c u je p r ę d k o mu z a p o b ie d z . W c z e ś n i e j j e s z c z e w o d e z w i e do o fi c e r ó w z a c h ę c a ł ich d o te g o , a b y użyli c z a s u w o l n e g o n a s t u d y a w o j s k o w e , na p o ­ z n a n i e r e g u la m in u słu ż b y fran cu skiej, o r a z n a d o s k o n a l e n i e się w j ę z y k u fran cu s kim , „ z k t ó r e g o n a j w i ę k s z y u ż y t e k k a ż d y m ieć m o ż e p rz e z obco- w'anie z ludźm i w o ln y m i, z k t ó r y m i d o tą d m a m y h o n o r b ro n ić w o l n o ­ ści i od k t ó r y c h s p o d z i e w a m y się p o w ro t u o j c z y z n y “ .

. R o z u m ie m także, d od aw ał, iż O b y w a t e l e O f i c e r o w ie n ie z a n i e ­ d bu ją o b c o w a n ia c z ę s t e g o z ż o łn ie rza m i, d la w p o je n i a w n ic h p r in c i­ p i ó w r e p u b l i k a ń s k i c h “ . D o ż o ł n ie r z y za ś ta k ą w y d a ł o d e z w ę : (Ib sty czn ia 1800). „ O b y w a t e l e żo łn ie rze ! „ P r z e m o c , c o w a s w y d a r ł a z łon R o d z i c ó w W a s z y c h , ż o n i k o c h a ­ n e k , p r o w a d z iła w a s n a r z e ź z o b o p ó l n ą p r z e c i w p r z y ja c io ło m w a s z y m , j a k im i są F ra n cu z i, k t ó r z y w a lc z ą za w o l n o ś ć k ra ju s w o j e g o p r z e c iw n ie p r z y j a c i o ło m s w o im i w a s z y m T y r a n o m . „ K ie d } ' lo s s z c z ę ś l i w y o d d a ł tu w a s im w o p i e k ę , mimo u k o n t e n ­ to w a n ia , k t ó r e k a ż d y z n as c z u je w n ad ziei w a lc z e n i a p r z e c i w uciem ię- ż y c i e lo m n asze j o j c z y z n y , m a cie j e s z c z e i to w z y s k u , że n ie u r o d z e ­ nie, j a k u A u s t r y a k a i M o ska la, ale z a s łu g i i z d a t n o ś ć w a m i d o w o d z ić b ęd ą. D l a k a ż d e g o z w a s j e s t m i e j s c e o t w a r t e do a w a n s u n a n a j w y ż ­ s z y sto p ień w o j s k o w y , a le trzeba, a b y z d a t n o ś ć w c z y t a n iu i pisaniu o d p o w ia d a ła z a s łu g o m . P r z e t o s ta r a jc ie się, O b y w a t e l e Ż o łn i e r z e , k t ó ­

Z A R Y S H I S T O R Y I P O W S T A N I A L E G I I N A D D U N A J S K I E J .

223

rem u j e s z c z e w i e k p o z w a la , u c z y ć się c z y t a ć i pisać, a r a n g i officer- skiej p r z y d o b re j k o n d u ic ie k a ż d y m o ż e b y ć p e w n y m .

„ B ą d ź c i e j e s z c z e m o m e n t c ie rp liw y m i, O b y w a t e l e Ż o łn i e r z e , z n a m j a w a s z n i e d o s t a t e k i o d d a le n ie m o je n a c z a s k r ó t k i - nie j e s t j a k t y l k o

w celu u k o ń c z e n i a t e g o n i e d o s t a t k u “ .

D e z e r c y a w s z a k ż e n ie u sta w a ła , j a k n ie u s t a w a ła bieda; 28 g e r m i ­ n al (1 8 k w ie t n ia ) p isze K n i a z i e w i c z d o C a r n o t a , m inistra w o j e n n e g o , o d e m o r a liz a c y i, s p o w o d o w a n e j p o g ł o s k ą , k t ó r ą s z e r z ą a u s t r y a c y , iż p o ­ w r a c a j ą c y u w o l n ie n i z o s t a n ą o d s ł u ż b y i b ę d ą m og li w r ó c i ć do domu.

„ N ę d z a ż o ł n ie r z y , d o d a je on, m o ż e p o b u d z ić ich do p r z e c h y le n ia się ku tym p o n ę t o m “ . W s z y s t k o j e d n a k ż e o k a z y w a ł o się b e z s k u t e c z n e m . M in isteryum p o s ł u g i w a ło s ię j u ż le g ią , a le n ie m y ś la ło je j ubierać. K n i a z i e w i c z o t r z y m a ł r o z k a z w y r u s z e n i a do S t r a s b u r g a . P r o s ił o j e g o o d w o ła n ie z p o w o d u b raku o d z ie n ia i k oszul; z a m ia s t t e g o o t r z y m u je 2 flo r é a l (22 k w i e t n i a ) n o w y r o z k a z n a t y c h m i a s t o w e g o w y r u s z e n ia . 10 flo réa l (30 k w ie t n ia ) p isze K n i a z i e w i c z ju ż z e S tr a s d u r g a d o g e n . G i g o t , iż le g ia p r z y b y ł a n a g a i musi o b o z o w a ć na w y s p i e R e n u ; p o le c a mu w s p ó l n i e z B a r s s e m i K o ś c i u s z k ą p o r u s z y ć w s z y s t k ic h , a ż e b y j ą z a ­ o p a t rz y ć Ł). 28 flo r é a la ( т о m aja) p o w t a r z a tę sa m ą p r o ś b ę do M o re au ,

*) K o ściu szk o , ja k w iem y , p o śre d n ic z y ł w e w szystkich w a ż n ie jsz y ch stosu n kach, ja k ie m iały le g ie z rząd em „dla szacu nku p o w s z e c h n e g o ,ja k i m iał u osób rz ą d o w y ch “, ja k p isa ł K n iaziew icz do B a r s s ’a. P rz e z n ieg o też p ro sił K n iaziew icz o o d ro cz e n ie ro zk azu w y ru sz e n ia do S tra sb u rg a . L is t je g o i od po­ w iedź C arn o ta, dotąd po polsku nie o g ło sz o n e , załączam y tutaj w p rz e k ła d z ie:

Kościuszko do C arnota:

5 f lo r é a l (25 k w ietn ia 1800)

„ O b y w a te lu M inistrze,

„ G e n era ł K n iaziew icz d onosi mi dziś listo w n ie , iż otrzym ał od g łó w n e g o d ow ód cy, M oreau, ro zk az do w ym arszu z L e g ią P o ls k ą do S tra sb u rg a W ie sz , O b y w a te lu M in istrze, iż ż o łn ie rz e są w stan ie z u p ełn eg o o g o ło ce n ia , b ez o d zie­ nia, b e z koszul, b e z trz e w ik ó w ; o fic e ro w ie n ie o trzym ali g raty fik acy i na w y p ra w ę w o jsk o w ą . Nie m o g ę u k ry ć p rzed T o b ą o b aw y, o z łe n a stę p stw a , k tó re sp o w o d o w ać m oże to p o w tó rn e p rz e n ie s ie n ie leg ii. Ż o łn ierz e, z b liż a ją c się do g ra n icy , zam iast spow odow ać d e z e rcy ę sw o ich w sp ó łro d a k ó w od au- s try a k o w , sam i d e z e r te r o w a ć b ęd ą, n ie m o g ąc d łu żej z n ie ść n ęd zy i nag ości, k tó re j d o św iad czają od kilku m ie się c y . O fic e ro w ie n ie b ęd ą m ieli śro d k ó w usunąć te g o n ie sz c z ę śc ia , n ie m a ją c m o żn ości zap ob ied z cie rp ie n io m sw oich p o d k o m e n d n y ch . I tak je d e n z u b o czn y ch c e ló w le g ii— d ezo rg an izacy a w o js k n ie p rz y ja c ie ls k ic h , zo stan ie c h y b io n y A b y zap o b ied z w szystkim tym n ie d o g o ­ d nościom , b ąd ź ta k łask aw , O b y w ate lu M in istrze, alb o u zy sk ać c o fn ię c ie ro z ­ kazu, albo w y d ać nakaz, n a jb a rd z ie j n a g lą c y o p rz y sp ie s z e n ie w szy stk ich do­ staw L e g io n o m P o lsk im , a b ęd ziesz m ó g ł sp o d ziew ać się po ich odw adze usług d la s p ra w y w o ln o ści.

„ Z e c h c e s z tak że, O byw atelu M inistrze, p rz e d sta w ić P ie rw sz e m u K o n su ­ low i p o ło ż en ie m oich w sp ó łro d a k ó w i zako m u n ik ow ać mu uw agi, k tó re ci przed staw iam .

„ O b y w a te l K ra le w sk i u m ieszczo n y je s t p rzy L eg ii (à la suite de la Lé­ gion), ja k o g e n e r a ł b ry g ad y ; p ro si on o d ec y z y ę T w o ją w ed łu g ja k ie j ran g i m a p o b ie ra ć p e n sy ę .

„ P rz y jm ij w y razy m eg o zu p ełn e g o p o w ażania.

P o z d ro w ie n ie i szacu n ek

P ary ż b flo ré a l Г. 9 (!8). T. Kościuszko.

Q uai de V o lta ir e № 1“.