P R A C E N A U K O W E A kadem ii im. Jana D ługosza w C zęstochow ie_____
Seria: Pedagogika .t. XVI. 2007
J o la n ta W IL S Z
K om unikow anie się interpersonalne
w procesie nauczania
W stęp
W spółczesne społeczeństw o określane jako i n f o r m a c y j n e i k o ni u n i k a c y j n e ..funkcjonuje w zasadzie jed yn ie dzięki kom unikacji to czą cej się na w szystkich płaszczyznach i we w szystkich jeg o kręgach” 1. W związku z tym do podstaw ow ych um iejętności człow ieka należy zaliczyć um iejętności operow ania inform acjam i oraz um iejętności kom unikacyjne. Uczeń pow inien nabyć te um iejętności w procesie kształcenia, by w przyszłości mógł skutecznie funkcjonow ać jako pracow nik i obywatel. U m iejętności te pow inien również posiadać nauczyciel aby m ógł praw idłow o realizow ać proces kształcenia, które go w arunkiem jest skuteczne kom unikow anie się jeg o uczestników. Dzięki um iejętnościom w zakresie kom unikow ania się nauczyciele będą w stanie efek tyw nie sterow ać procesem nauczania i w ychow ania.
Przebieg procesu kom unikow ania się zdeterm inow any jest w ielom a czynni kami, które przynależą do dw óch grup. Pierw sza grupa to czynniki sytuacyjne, drugą stanow ią czynniki osobow ościow e kom unikujących się osób.
B ariery pojaw iające się w procesie kom unikow ania się nauczyciela z ucz niem zaburzają praw idłow y przebieg procesu edukacyjnego. Bariery' te, podob nie jak czynniki determ inujące proces kom unikow ania się m ogą być spow odo wane uw arunkow aniam i sytuacyjnym i, m ogą też w ynikać z osobow ości uczest ników tego procesu, albo braku um iejętności w zakresie kom unikow ania się.
1 H. R e t t e r. Komunikacja codzienna w pedagogice, tłum. M. W o j d a k - P i ą l k o w - s k a. Gdańsk 2005, s. 11.
C e c h y k o m u n ik o w a n ia się w p r o c e s ie n a u c z a n ia
Spośród podstaw ow ych cech przypisyw anych procesow i kom unikow ania się ', do kom unikow ania się w procesie nauczania będzie odnosić się przede w szystkim to. że je st ono:
— specyficznym procesem społecznym (gdyż dotyczy co najmniej dwóch osób i odbyw a się w środow isku społecznym ) - zachodzi więc w okre ślonym kontekście społecznym (głów nie interpersonalnym albo grupo wym);
— procesem kreatyw nym , gdyż służy przysw ajaniu now ych pojęć i w ie dzy o otaczającym świecie;
— procesem sym bolicznym , gdyż posługuje się sym bolam i i znakam i; — procesem interakcyjnym , gdyż relacje zachodzące m iędzy jego uczest
nikam i m ogą m ieć różny charakter, np. partnerski, jeśli w ystępuje ko m unikow anie sym etryczne3, albo zdom inow any przez jednego uczest nika - najczęściej nauczyciela, gdy pojaw ia się kom unikow anie niesy m etryczne4;
— celow e i św iadom e, poniew aż każdym z uczestników kierują motywy własne;
— nieuchronne, gdyż porozum iew anie/kom unikow nie się je s t podstaw ą procesu nauczania;
— procesem złożonym , gdyż składa się na niego w iele elem entów (są ni mi m iędzy innymi: w arunki, w których przebiega, jego uczestnicy, ko munikaty, kanały zakłócenia) i przebiega w wielu fazach.
F u n k c je k o m u n ik o w a n ia się w p r o c e s ie n a u c z a n ia K om unikacja m oże spełniać funkcje:
— inform acyjno-organizatorską, której celem je st sam o przekazyw anie in formacji;
— inform acyjno-inspirującą, której celem je st zm iana przekonań lub za chow ań odbiorcy inform acji3.
Proces kom unikow ania się m oże spełniać w iele różnych funkcji, które są rów nież realizow ane w procesie nauczania. Najczęściej w ym ienia się funkcję:
— inform acyjną, która stanow i podstaw ę procesu nauczania;
“ Cechy te przedstaw iła B. D o b e k - O s t r o w s k a , Podstawy kom unikowania społecznego. W roclaw 2004, s. 14-15.
3 W relacjach symetrycznych aktywność nadawcy (najczęściej w tej roli jest nauczyciel) i odbior cy (przew ażnie w tej roli znajduje się uczeń) jest na zbliżonym poziomie.
4 W relacjach asym etrycznych występuje układ dom inujący-zdom inow any, zdominowanym jest najczęściej uczeń.
— m otyw acyjną, dzięki której przekazyw ane są oddziaływ ania pedago giczne zachęcające uczniów do działania i osiągania celów;
— kontrolną, dzięki której realizow ana je st kontrola i ocena procesu n a uczania;
— em otyw ną, która um ożliw ia w yrażania em ocji i uczuć;
— pom ocniczą, dzięki której w razie potrzeby nauczyciel naw iązuje kon takt z uczniem i stara się udzielić mu pomocy.
K om unikow anie w procesie nauczania, pow inno służyć w yw ieraniu wpływu przez uczniów na nauczycieli i odw rotnie, pow inno sprzyjać efektyw nem u funk cjonowaniu zarów no uczniów , jak i nauczycieli oraz przyczyniać się do ich roz woju, m oże rów nież być narzędziem kontroli uczniów przez nauczycieli.
P o zio m y k o m u n ik o w a n ia się w p ro ce sie n a u c z a n ia M ożna w yróżnić następujące poziom y kom unikow ania się:
— k o m u n i k o w a n i e i n 1 r a p e r s o n a 1 n e je st poza obszarem zainteresow ania nauki o kom unikow aniu poniew-aż je s t procesem bio- logiczno-psychologicznym w ew nątrz organizmu;
— k o m u n i k o w a n i e i n t e r p e r s o n a l n e w ystępuje m iędzy dw om a os ob and;
— k o m u n i k o w a n i e w e w n ą t r z g r u p o w e w ystępuje między jednostkam i, członkam i grupy; w ów czas pojaw iają się pierw sze inte
rakcje, w ykształcają się w zory oraz norm y ludzkich zachow ań, które zaczynają być obow iązujące;
— k o m u n i k o w a n i e m i ę d z y g r u p o w e odnosi się do dużych grup, w których nie w ystępują pow iązania m iędzy w szystkim i człon kami społeczności;
— k o m u n i k o w a n i e o r g a n i z a c y j n e (instytucjonalne) wy stępuje w ew nątrz organizacji i m iędzy organizacjam i; proces kom uni kacji jest tu sform alizow any, role nadaw cy i odbiorcy są tu jednoznacz nie określone; pierw szoplanow e staje się form ow anie norm i standar dów, kooperacja i zagadnienia interakcji;
— k o m u n i k o w a n i e p u b l i c z n e w ystępuje gdy nadaw ca ko m unikuje się z szeroką rzeszą odbiorców, słuchaczy;
— k o m u n i k o w a n i e m a s o w e jest to kom unikow anie się z od biorcam i za pom ocą m ediów ; jest to najszerszy proces kom unikow ania się w społeczeństw ie, poniew aż uczestniczy w nim najw iększa liczba ludzi;
— k o m u n i k o w a m e m i ę d z y k u 11 u r o w e jest to kom unikacja m iędzy ludźmi z różnych obszarów kulturow ych6.
W procesie nauczania kom unikow anie intrapersonalne dotyczy w szystkich jego uczestników, w ystępuje głów nie między uczniem i nauczycielem , m iędzy uczniam i oraz m iędzy nauczycielam i. K om unikow anie w ew nątrzgm pow e poja w ia się m iędzy uczniam i tej samej klasy. K om unikow anie m iędzygrupow e ma m iejsce m iędzy uczniam i różnych klas tej samej szkoły. K om unikow anie orga nizacyjne odnosi się do organizacyjnej strony procesu nauczania dotyczy jego norm i standardów. U czniow ie są rów nież odbiorcam i kom unikatów w procesie kom unikow ania publicznego i m asow ego a także coraz częściej uczestniczą w kom unikow aniu m iędzykulturow ym , najczęściej za pośrednictw em internetu.
W szystkie w ym ienione poziom y kom unikow ania się w pływ ają na osobo w ość uczn ia i nauczyciel znajdujący się w bezpośredniej relacji z nim, będąc tego św iadom y pow inien uw zględniać rów nież w pływ y pozaszkolne.
F o rm y i ty p y k o m u n ik o w a n ia się w p r o c e s ie n a u c z a n ia Podstaw ow e form y kom unikow ania się to:
— kom unikow anie werbalne; — kom unikow anie niewerbalne.
Podstaw ow ym środkiem kom unikow ania w erbalnego je st języ k zrozum iały przez w szystkich uczestników procesu kom unikow ania się, m ogą rów nież w yni kać z m ego w erbalne nieporozum ienia. W ykorzystyw any je s t w ów czas, gdy mówim y, czytamy, piszem y i słuchamy. Janina Stankiew icz szczególne znacze nie przypisuje słuchaniu, zw raca uwagę, że „celem kształtow ania um iejętności słuchania pow inno się rozw ijać następujące typy słuchania: inform acyjne, oce niające, em patyczne, nierefleksyjne i refleksyjne”7. Poniew aż w szystkie w ym ie nione ty p y słuchania odgryw ają bardzo w ażną rolę w procesie nauczania, uczniow ie w procesie tym pow inni uzyskać um iejętności w zakresie w ym ienio nych typów słuchania.
K om unikow anie niew erbalne stanow i uzupełnienie, sprecyzow anie, zilu strow anie i w zm ocnienie kom unikow ania w erbalnego.
K om unikow anie niew erbalne m oże pełnić następujące funkcje8:
— f u n k c j a z a s t ę p o w a n i a , w ów czas gdy sygnały niew erbalne m ogą być stosow ane zam iast słów i zdań;
6 E. K i e z i k - K o r d z i ń s k a. Szkoła dialogu. Ja k skutecznie porozum iewać się. Warszawa 2004. s. 6-7 oraz B. S o b k o w i a k, Interpersonalne i grupowe kom unikowanie się w organi
zacji. Poznań-W roclaw 2005, s. 19.
7 J. S l a n k i e w i c z, Komunikowanie się w organizacji, W roclaw 2006, s. 71.
8 Sygnały niew erbalne określane jako: „em blem aty", „ilustratory", „pozy", .regulatory" i „adaptery" scharakteryzow ała B. D o b e k - O s t r o w s k a , Podstawy kom unikowania społecznego, Wroclaw 2004, s. 28-29.
— f u n k c j a u z u p e ł n i e n i a , kiedy sygnały niew erbalne uzupeł niają i precyzują kom unikat werbalny;
— f u n k c j a e k s p o z y c j i , w ów czas gdy sygnały niew erbalne zw ane „pozam i” dem onstrują uczucia i em ocje w iększe albo m niejsze od rze czyw istych;
— f u n k c j a r e g u I a c y j n a, kiedy sygnały niew erbalne m ogą bvć użyte do kontroli i regulacji płynności rozmowy;
— f u n k c j a m o d e r u j ą c a, wówczas gdy sygnały niew erbalne przy czyniają się do redukow ania napięć.
— B iorąc pod uw agę cel, do którego dążą uczestnicy procesów kom uni kow ania oraz rodzaje m otyw acji nadaw cy inform acji m ożna wyróżnić trzy typy kom unikow ania:
— k o m u n i k o w a n i e i n f o r m a c y j n e pełni funkcję inform a cyjną, m a na celu dostarczanie nowej wiedzy, w yjaśnianie, instruow a nie i uzasadnianie służące w zajem nem u zrozum ieniu;
— k o m u n i k o w a n i e p e r s w a z y j n e m a na celu w płynięcie osoby' persw adującej na m ną osobę, aby zm ienić jej zachow ania po przez w yw ieranie w pływ u, przekonyw anie, nakłam anie, nam aw ianie, tłum aczenie itp.;
— k o m u n i k o w a n i e r e a k t y w n e, którym nadaw ca chce w pły nąć na sposób zachow ania odbiorcy informacji.
K om unikow anie inform acyjne aby było efektyw ne powinno opierać się na sześciu podstaw ow ych zasadach9, są to: kreatyw ność, w iarygodność, nowość inform acji, doniosłość inform acji, położenie nacisku na inform acje o wyższej randze oraz w ykorzystanie pom ocy wizualnych.
Do podstaw ow ych m etod stosow anych w procesie kom unikow ania inform a cyjnego zaliczane są: narracja, opis, dem onstracja i definiowanie. M etody te „są odpow iednio dobrane przez nadaw ców i zależą od specyfiki prezentow anej in form acji” 10, uważani, że pow inny być odpow iednio dobrane rów nież ze względu indyw idualne cechy odbiorców.
W procesie kom unikow ania persw azyjnego nadaw ca m a określone intencje, takie jak:
— osłabienie dotychczasow ej postawy; — um ocnienie dotychczasow ej postawy;
— ukształtow anie u odbiory' zupełnie nowej, nieznanej mu postawy'. K om unikow anie persw azyjne opierać się na siedm iu podstaw ow ych zasa d ac h 11, są to: sprecyzow anie celów, stosow anie logicznej argum entacji, rozpo znaw anie istniejących system ów postaw i w zorców zachow ań odbiorców, posłu giw anie się językiem m otyw ującym do działania, budowanie i rozw ijanie w iary
,9 Zasady te scharakteryzow ała B. D o b e k - O s t r o w s k a , dz. cyt., s. 32. 111 Tamże. s. 31.
godności, prezentacja kom unikatu w przekonujący sposób oraz obalenie prze ciw nych argumentów.
W kom unikow aniu reaktyw nym , którem u tow arzyszą zazwyczaj silne em o cje. w w iększym zakresie niż w pozostałych sposobach kom unikow ania się, w ykorzystuje się sym bole kom unikacyjne. Poza sym bolam i lingw istycznym i (na przykład, gdy intensyw nie dem onstrow any jest język ciała), szczególnie często stosow ane są sym bole osobow e i behaw ioralne, te ostatnie ,,w postaci św iado m ie przez nadaw cę m odelow anych ról odgryw anych przed odbiorcą, przyw ią zyw anie do czegoś nadm iernego znaczenia, to znowu dem onstrow anie przesad nej obojętności, stw arzanie sytuacji zm uszającej przeciw nika do zajęcia stano w iska w jakiejś spraw ie w okolicznościach bardzo dla niego n iew ygodnych"1".
W procesie nauczania może w ystępow ać zarów no kom unikow anie inform a cyjne, persw azyjne, jak i kom unikow anie reaktywne. K om unikow anie inform a cyjne je s t najw łaściw sze, gdyż cechuje je rzeczow ość, obiektyw ność i bezstron ność. K om unikow anie persw azyjne służy wpływaniu, nakłanianiu, sugerowaniu, zm ianie postaw i zachow ań, bez stosow ania przym usu. Poza persw azją przeko nującą, nakłaniającą i pobudzającą w procesie nauczania nastaw ionym na inno w acyjność i kreatyw ność celow e w ydaje się stosow anie persw azji stym ulują ce j1’, którą m ożna by zdefiniow ać, jako intensyw ne oddziaływ anie na ucznia w celu uruchom ienia w nim procesu tw órczego m yślenia. N auczyciel pragnący skutecznie stosow ać persw azję stym ulującą pow inien doskonale znać potrzeby w ew nętrzne i m otywy działania ucznia, jego zainteresow ania, zam iłow ania i preferencje. Przy kom unikow aniu persw azyjnym należy jednak liczyć się z in doktrynacją uczących się, nauczyciel indoktrynujący uczniów działa zazwyczaj w sw oim interesie, starając się w yw ołać ich posłuszeństw o i narzucić im własne poglądy, często stosuje selekcję inform acji rów nież groźby i zastraszanie n ega tyw nym i konsekw encjam i. K om unikow anie reaktyw ne należy stosow ać w pro cesie nauczania i w ychow ania z bardzo dużą ostrożnością, gdyż nauczyciel- nadaw ca prow okujący działania uczniów -odbiorców poprzez staw ianie ich na przykład w sytuacjach konfliktow ych m oże wywołać u nich nazbyt silne, wręcz niebezpieczne em ocje negatyw ne, w yw ołujące u uczniów gw ałtow ne, trudne do opanow ania reakcje.
Czynniki d eterm inujące praw idłow e kom unikow anie się w procesie nauczania
P raw idłow em u przebiegow i procesu kom unikacji sprzyja: — życzliw ość, uprzejm ość, kulturalne zachow anie: — w iarygodność, zaangażow anie;
— rzetelne i uczciw e inform ow anie;
12 Cz. S i k o r s k i. Język konfliktu. Kultura kom unikacji społecznej w organizacji. Warszawa 2005. s. 109.
13 Perswazja stymulująca, jest to zupełnie inny typ niż perswazja pobudzająca, która w literaturze przedm iotu jest definiow ana jako agitacja, a jej celem jest narzucenie odbiorcy pewnego modelu zachowań, za pomocą metod marketingowych, socjotechnicznych i świadomej manipulacji.
w zajem na aprobata, szacunek i zainteresow anie; — koncentrow anie się na „sednie” sprawy:
— potw ierdzanie praw idłow ego zrozum ienia w ypow iedzi nadaw cy np. przez parafrazow anie;
— form ułow anie wypowiedzi: jasne, zrozum iałe, poprawne, zw ięzłe, je d noznaczne, spójne;
— w łaściw e tem po i zakres w ypow iedzi - „aby nie była ani zbyt wolna i rozw lekła, ani też zbyt krótka i w yryw kow a” 14;
— logiczne pow iązanie kolejnych w ypow iedzi; — okazyw anie faktycznego stanu em ocjonalnego;
— w łaściw a autoprezentacja - pozytyw ny w izerunek własnej osoby. N a przebieg procesu kom unikacyjnego m a w pływ w iarygodność jego uczestników. W ym ieniane są następujące źródła wiarygodności:
— kom petencja, którą potw ierdza fachow ość i w iedza uczestników proce su kom unikacyjnego na określony tem at;
— um iejętność w zbudzania zaufania;
— upodabnianie się do drugiego uczestnika relacji, czyli usytuow anie się na poziom ie ich dośw iadczeń i zachowań;
— atrakcyjność uczestników procesu kom unikacyjnego, przejaw iająca się w odpow iednim w yglądzie oraz w w yrażaniu przez nich uznania dla drugiej strony, m.in. dla w ykształcenia, form ułow anych opinii;
— szczerość, otw artość i zaangażow anie o sob iste1’.
Jeśli chodzi o nauczanie w ym ienione wyżej czynniki w pływ ające na prze bieg tego procesu odnoszą się głów nie do nauczyciela, gdyż to przede w szyst kim on pow inien być życzliwy, uprzejmy, szczęty, otwarty, wiarygodny, zaanga żowany, pow inien w zbudzać zaufanie, rzetelnie i uczciw ie inform ow ać, logicz nie w iązać kolejne w ypow iedzi, w zbudzać zaufanie, być kom petentny, w ypo w iadać się jasno, popraw nie, zw ięźle, jednoznacznie, okazyw ać faktyczny stan em ocjonalny, w łaściw ie się prezentow ać itp.
B a r ie r y w p r o c e sie k o m u n ik o w a n ia się
Henryk Januszek i Jan Sikora za J.A.F. Stonerem i Ch. W ankelem 16 w skaza li. że ..najbardziej rozpow szechnionym i przeszkodam i w kom unikow aniu się są: szum , em ocje, niezgodność kom unikatów, nieufność” 17.
Bariery kom unikacyjne m ożna zaliczyć do pięciu grup: — bariery-' w ystępujące po stronie nadawcy;
14 T. R z e p a. Psychologia kom unikowania się dla m enedżerów , Szczecin 2003, s. 14.
13 Źródła wiarygodności uczestników procesu komunikacyjnego przedstaw iłam w oparciu o źró dła w iarygodności nadaw ców zaprezentowane w: B. S o b k o w i a k . dz. cyt., s. 123-124. 16 J.A.F. S t o n e r, Ch. W a n k e 1, Kierowanie, Warszawa 1997.
17 H. J a n u s z e k, J. S i k o r a, Komunikowanie się ludzi w organizacji, „Przewodnik dla Służb Pracow niczych”, z. 126, Bydgoszcz 1995, s. 61.
— bariery w ystępujące po stronie odbiorcy;
— bariery w jednakow ym stopniu odnoszące się do nadaw cy i odbiorcy; — bariery generow ane przez środow isko fizyczne i społeczne:
— bariery organizacyjne18.
W edług R oberta Boltona ..bariery kom unikacyjne są to reakcje o wysokim
stopniu ryzyka - ich wpływ na kom unikację jest często (choć me w sposób nie
unikniony) negatywny. W iększe praw dopodobieństw o, że te bariery okażą się destrukcyjne, pojaw ia się wtedy, gdy jedna lub więcej oddziałujących na siebie osób pozostaje pod wpływem stresu. [...] Z reguły obniżają one sam oocenę d ru giej osoby. Skłaniają do przyjm ow ania postawy' obronnej, budzą opór i resenty- ment. M ogą prow adzić do zależności, w ycofyw ania się, poczucia klęski i nie przystosow ania” 19.
Istnieje w iele czynników utrudniających proces kom unikow ania się. Do najw ażniejszych barier kom unikacyjnych określanych jako „brudna dw unastka” zaliczane jest: krytykow anie, przezyw anie, staw ianie diagnozy, chw alenie połą czone z oceną, rozkazyw anie, grożenie, m oralizow anie, staw ianie zbyt wielu niew łaściw ych pytań, odw racanie uw agi, logiczne argum entow anie i u spokaja nie20. K rytykow anie, przezyw anie, staw ianie diagnoz i chw alenie połączone z oceną - należące do kategorii osądzanie, stanow ią głów ną barierą kom unika cyjną. Do kolejnej kategorii zaliczane są: rozkazyw anie, grożenie, m oralizow a nie. staw ianie zbyt wielu niew łaściw ych pytań i doradzanie, a do kategorii okre ślanej jak o ..unikanie udziału w troskach drugiego człow ieka" przyporządkow a ne są: odw racanie uwagi, logiczne argum entow anie i uspokajanie. Dwanaście wy mieniony ch rodzajów reakcji uznaw ane są przez specjalistów za potencjalnie szkodliw e dla procesu porozum iew ania się, gdyż stw arzają ryzyko udarem nienia procesu kom unikacji.
Thom as G o rd o n '1 w ym ienia i szczegółow o om aw ia następujące blokady kom unikacji interpersonalnej nauczyciela z uczniem:
1. N akazyw anie, kom enderow anie, polecanie. 2. O strzeganie, groźba.
3. M oralizow anie, głoszenie kazań, „pow inieneś, pow innaś” . 4. D oradzanie, sugerow anie, proponow anie rozw iązań.
5. Pouczanie, robienie w ykładu, dostarczanie logicznych argumentów. 6. O sądzanie, krytykow anie, dezaprobata, potępianie.
7. Chw alenie, aprobow anie, w ydaw anie ocen pozytyw nych. 8. O brzucanie w yzw iskam i, w yśm iew anie, ośm ieszanie. 9. Interpretow anie, analizow anie, diagnozow anie.
18 B. S o b k o w i a k. dz. cyt., s. 13.
19 R. B u l l o n. Ii ariety na drodze komunikacji. | w: ) M osty zamiast murów. red. .1. S i e w a r t. tłum. zbiór., Warszawa 2000. s. 175.
20 W ymienione bariery kom unikacyjne zostały obszernie omówione przez w książce: T. R z e - p a, dz. cyt., s. 40-49.
J T. G o r d o u. Wychowanie bez porażek w szkole, tłum. D. S z a f r a ń s k a - P o n i e - w i e r s k a. Warszawa 1998, s. 93-101.
10.U spokajanie, okazyw anie w spółczucia, pocieszanie, podnoszenie na du chu.
11. W ypytyw anie, indagow anie, krzyżow y ogień pytań. 12. O dw racanie uwagi, sarkazm , dow cipkow anie, zabawianie.
M arek D ziew iecki w ym ierna siedem barier skutecznego porozum iew ania: — subiektyw ne spostrzeganie rzeczyw istości;
— błędna form a w ypow iedzi; — zaburzona koncentracja uwagi;
— negatyw ne oczekiw ania wobec rozm ów cy; — kom unikacja rów noległa:
— subiektyw ne przypisyw anie odpow iedzialności: — kom unikacja paradoksalna22.
Z kolei C arole Sutton, jak o bariery utrudniające skuteczne porozum iew anie, wyróżnia:
— ograniczenie zw iązane ze zdolnościam i odbiorcy: — rozproszenie:
— m ew yrażone założenie:
— postrzeganie rzeczy z w łasnego punktu widzenia: — w pływ częściow o uśw iadam ianych procesów; — używ anie żargonu;
— brak kanałów kom unikacyjnych23.
W szystkie w ym ienione bariery' w procesie kom unikow ania się m ogą w ystą pić w procesie edukacyjnym . M ogą one w ynikać z sytuacji, które stw arza ten proces i w których się on odbyw a oraz z cech kom unikujących się osób: u cz niów i nauczycieli, przejaw iających się w ich zachow aniach.
Z n a c z e n ie ce ch o s o b o w o ś c io w y c h n a u c z y c ie li i u c z n ió w w p ro ce sie k o m u n ik o w a n ia się
Przebieg procesu kom unikow ania się interpersonalnego zależy od wielu czynników, przede wszystkim od uw arunkow ań sytuacyjnych (w tym narzędzi i środków służących kom unikow aniu się) i czynników osobow ościow ych kom u nikujących się osób (ich indyw idualnych predyspozycji, m otyw acji, nastaw ień, postaw, wiedzy, um iejętności itd.). Proces ten zależy „nie tylko od osobow ości m ów iącego czy od jeg o w iedzy i m otyw acji, ale także od jeg o poprzednich do św iadczeń, od aktualnych okoliczności, od sam opoczucia fizycznego i psychicz nego, od sposobu patrzenia na siebie, na innych ludzi i na cały św iat zewnętrzny.
M. D z i e w i e c k i . dz. cyt., s. 9-28.
C. S u t i o n. Psychologia dla pracow ników socjalnych, iłum. E. J ó z e f o w i c z. Gdańsk 2004. s. 67-68.
Ponadto jakość i sposób kom unikow ania zależy od um iejętności i nastaw ienia w spółrozm ów cy”24.
Znajom ość i zrozum ienie ludzkiej psychiki i zachow ań jest niezbędna dla praw idłow ego przebiegu procesu kom unikacji interpersonalnej. Tym czasem b a dania M ichaela Argyle pokazują, że „poprzednie psychologiczne m odele czło w ieka były błędne lub niekom pletne, poniew aż nie uwzględniał}' interpersonal nej natur} czło w ieka'’25.
System autonom iczny26, będący system ow ym m odelem człow ieka, uwz ględnia w szystkie aspekty funkcjonow ania człow ieka, rów nież ten interperso nalny. O pracow ana przeze m nie, na bazie teorii system u autonom icznego, kon cepcja stałych indyw idualnych cech osobow ości27 człow ieka w yróżnia dwie grupy tych cech: stałe indyw idualne cechy osobow ości w dziedzinie funkcji intelektualnych (przetw arzalność, odtw arzalność, talent) oraz w dziedzinie sto sunków interpersonalnych (em isyjność, tolerancja, podatność). W ym ienione cech} pełnią funkcję stałych w łaściw ości sterow niczych, tzn. niezależnych od oddziaływ ań otoczenia.
Przebieg procesu kom unikow ania się w głównej m ierze zależy od w artości sześciu stałych indyw idualnych cech osobow ości uczestników tego procesu. W artości tych cech28 u nauczyciela i u ucznia determ inują przebieg kom uniko w ania się interpersonalnego w procesie nauczania, jak rów nież inne aspekty tego procesu. O rganizatorzy procesu nauczania me m ają wpływu na wartości tych cech u uczniów, gdyż na etapie szkoły podstaw ow ej i gim nazjum w szystkie dzieci m ają obow iązek się kształcić. Jeśli chodzi o nauczycieli, istnieje m ożli w ość zatrudniania w tym zaw odzie ludzi o w artościach stałych indyw idualnych cech osobow ości, które zagw arantują praw idłow y przebieg procesu nauczenia, we w szystkich jego aspektach.
"4 M. D z i e w i e c k i. P sychologia porozumiewania się, Kielce 2000, s. 10. M. A r g y I c. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1999, s. 327-328.
26 Teorię systemu autonom icznego opracował M arian M azur w: M. M a z u r , Cybernetyczna
teoria układów samodzielnych, W arszawa 1966.
27 K oncepcja ta została przedstaw iona między innym i w: J. W i 1 s z, Psychologizowana wersja
koncepcji stałych indywidualnych cech osobowości i je j w ykorzystanie p rzy wyborze zawodu, [ w: ] Kształcenie zawodowe: pedagogika i psychologia, nr DI, red. T. L e w o w i c k i, J. W i 1 s z,
ł. Z i a z i u n i N. N y c z k a ł o, C zęstochow a-K ijów 2001.
28 Zespół stałych indyw idualnych cech osobowości nauczyciela i ucznia szerzej om ówiłam w: J. W i 1 s z, Czynniki wpływające na proces kom unikowania się nauczyciela z uczniem, [w:] E du
kacja ju tra , t. 2, XIII Tatrzańskie Sem inarium Naukowe, red. K. Z a t o ń , ! K o s z c z y c,
