Rzadki Elzewir : Stanisława Krzystanowicza "Respublica" (1627)

MISCELLANEA.

R Z A D K I E L Z E W I R .

Stanisława Krzystanowicza „Respublica“

( 1627).

N ie po raz p ie rw sz y , rozm iłow anem u w starych , a rzadkich dru­ kach, R a d c y S tan u S ta n isła w o w i R . udaje się w yło w ić z poza w itryn cudzoziem skich księg arń rzecz cen ną, d ziejó w n a sz y ch d o tyczącą.

N abytkiem n ajn ow szym je g o połow u stała się drobna, w sty lo w e j o p ra w ie z początku X V II-g o w ieku zam knięta, form atu 32-k i, pięknym elzew irem d ru ko w an a k siążeczka, której w y d an ie , w e d łu g

Bibliografii

E stre jc h e ra (T. X X , 3 36 ) p o sia d a ją je d y n ie : C z a rto ry sc y w K ra k o w ie , w form acie i2 -k i, B ib lio te k a A kad em ii zaś, w form ie 32-ki.

T o ostatnie, ja k k o lw ie k m n iejszego od pop rzed n ieg o form atu i, tegoż roku 16 2 7 , co i pierw sze, w yd ru k ow an e, je s t zupełn iejsze: za­ w ie ra bowiem k ilk a traktatów , k tó rych w pierw szem w yd an iu niem a.

Zanim o je g o au to rze nieco w spom nim y, w y ja śn ić n ależy, że B e n t­ k o w sk i

(Hist. lit.

II. 2 2 2 ) uw aża kró tki z a ry s P o lsk i tego ż autora, w y ­ d a n y w M oguncjo w r. 16 0 6 , pod tyt.

Sta tu s R eg n i Poloniae com­

pendiosa descriptio

i n astęp n ie do w j'd a n ia elzew irsk ieg o w łą cz o n y — za rzadki.

W iszn iew sk i, w T om ie V II na str. 5З9

H isto ryi literatury

, w sp o ­ mina o dw óch w j'd an ia ch elzew irsk ich o w e g o dzieła z r. 16 2 7 , z a w ie ­ ra jąc y ch , bądź w ięk szą ilo ść w y p isó w z ró żn ych autorów o P o lsc e pi­ szących , bądź też ilo ść fragm en tów m niejszą.

O dszukane przez p. R . w y d an ie je s t zupełne, w pięknym i

czy­

stym

zachow an e egzem plarzu. M ieszczą się w niem różn e pism a o P o l­ sc e i L itw ie : w y d a w c y i autora S ta n isła w a K rz y sta n o w icz a:

Sta tu s

R eg n i Poloniae compendiosa descriptio

, M arcin a K ro m e ra k się g a I

Poloniae,

w y c ią g h isto ryi T u a n u sa ;

Poloniae R eg ni descriptio,

k się g a L V I. T e g o ż : o W o ło szczj'źn ie ks. L V III; A le k sa n d ra G w agn in a:

De Li-

tuaniae gentis O rigine et m oribus

, M ichalona L itw in a

fragm enta ad

Lithuaniam pertinentia

, G w ag n in a

Ο Księstwie a m udzkiem

, Ja n a

Ła-

sick ie g o

O bożkach żmudzkich i sarmackich

, Je rz e g o C hod kiew icza:

artykuły wojskowe W . K. Litewskiego

, G w ag n in a

opisanie P rus, ich

prowincyj i miast.

W ykaz m istrzów Zakonu niemieckiego, opisanie

R Z A D K I E L Z E W I R . 1 0 9

Inflant

,

opisanie P o lsk i Jan a Botera.

H on oriusa:

O nowo wybrać sie

mającym królu polskim

, Ja n a B a rk la ju s a

S ą d o Polsce i o geniuszu

polskim,

A lsted iu sa

Poczet królów i książąt polskich

,

N eu geb au era

0 rzeczy menniczej w Polsce,

w reszc ie teg o ż

O podatkach w Polsce.

Z p o w y ż sze g o w y sz cz e g ó ln ie n ia z aw arto ści książeczki, w y d an e j w r. 16 2 7 pod o gó ln y m tytułem

Respublica,

widzim y, że stan o w iła o n a podręcznik e n c y k lo p e d y cz n y w iad o m o ści h isto ryc zn y c h , p o lityczn ych 1 etn ograficzn ych o ró ż n yc h dzieln icach R zp ltej, o sn u ty bądź n a o p ra­ cow aniu sam odziclnem je g o w y d a w c y , bądź też na w y c ią g a c h z k ro n i­ k arzy i h isto ry k ó w polskich i cudzoziem skich.

W y d a w cą je g o b ył n ie p o sp o licie w w ieku X V I u zd o ln ion y, zbyt w cześn ie dla nauki zm arły, p ra w o z n aw ca S ta n is ła w K rz y sta n o w ic z . U rodził się w r. 1 5 7 7 w e w si Ż u b rza pod L w o w e m . P o ukoń czen iu szkół lw ow skich kształcił się w akad em ii k ra k o w sk ie j i zdoln ościam i sw em i tak w otoczeniu u czon ych p raw n ik ó w ó w cze sn ych z a sły n ą ł, że go Z ygm u n t III p o w o łał w ch a rak te rze ju risco n su lta do sw e g o boku i, ja k o b ieg łego w ję z y k a c h gre ck im i łacińskim , do rozm aitych p o słu g dyplo m atyczn ych u żyw ał. S ta ro w o ls k i w dziele:

De claribus oratoribus

str. 92 w zm iankuje o nim, ja k o o m ów cy, celu jącym w dziękiem i w y - tw orn ością wj^m owy. B y ł K rz y sta n o w ic z przez czas n ie ja k i p ro re k to ­ rem szkół lw ow skich . W r, 15 9 7 odbył ze słyn n y m n astępn ie z r y c e r ­ skich czyn ów p rzy zdobyciu S m o le ń sk a w 1 6 1 1 r, Ja n e m B ełże ck im , podróż po obcych krajach: A n g lii, F ra n c y i i po W ło sze ch . W N id e r­ landach słuchał w yk ład ów s ła w n e g o Ju s tu sa L ip siu sa . W c z e śn ie ju ż w ziął się do p ió ra i, ja k tw ierd zi F . M. S o b ieszczań sk i, od k tó re g o za ­ pożyczam n in iejsze sz c z e g ó ły b io graficzn e, ro z p ra w y K rz y sta n o w ic z a , ja k o uczon ego p raw n ik a, n ie ty lk o w akadem iach n iem ieckich , lecz

i w P aryżu , w ielkiem c ie s z y ły się uznaniem .

P o w ró c iw sz y do kraju , z aw arł w K ra k o w ie ślu b y m ałżeńskie i żył, o dd an y nauce, w śró d liczn ych p rz y jac ió ł i w ielbicieli, g d j' n ad sp o d zie­ w an ie śm ierć z ask o cz y ła g o w m łodym w ieku, ja k o n iesp ełn a czter­ d ziestoletniego , w r. 1 6 1 7 . Z p rac je g o d ru k o w an ych , oprócz ro z p ra w y

Compendiosa descriptio R egn i Poloniae

, w y d an e j w M ogun cyi w r. 16 0 6 i p rzełożon ej w r. 16 9 7 n a j ? zy k niem iecki w L ip sk u pod tjńułem :

Kuriose Beschreibung des Königreichs Polen,

w y d a ł K rz y sta n o w icz w pom ienionym 16 0 6 r. ro z p ra w ę w obronie p raw i zasad K o ścio ła , p rz ec iw uchw ałom parlam entu a n g ielsk ieg o , w ła śn ie po dó w czas z ujmą dla katolicyzm u fero w an ym , (

Liber contra decretum Parlam enti an-

g lici adversus catholicos)

u ja w n ia ją c ą je g o gru n to w n ą sp ra w k ra jo w y ch znajom ość, nadto, w cze śn iejsz ą ro zp raw ę, w y d a n ą w r. 15 0 0 w W ü rz- burgu, pod ty t.:

Disputatio canonica de sponsalibus et matrimoniis.

O statnią p ra cą K rz y sta n o w ic z a b ył podręcznik o P o ls c e , wj^dany, w roku 16 2 7 w L e y d z ie , pod tytułem

Respublica,

k tó reg o egzem plarz, św ieżo o d n a lez io n y w W e n e c y i, dal mi w łaśn ie assum pt do n in iejszej notatki.

W y d ru k o w a n ie

Respubliki

p rzez sła w n ą w d ziejach d ru k arstw a i k sięg arstw a ro d zin ę E lz e w iró w , o siad łą w L e y d z ie , H adze i A m ster­ dam ie, k tó ra sw em i w yd an iam i od k oń ca X V I-g o do początku X V III-g o w ieku stan ęła w rzęd zie g o d n yc h n astęp có w , A ld ó w , M an u cyuszów i S tefan ó w (E tien n ó w ) — m istrzów w dziedzinie sztuki d ru k arsk iej, n a

-110

R Z A D K Ï E L Z E W I R .

daje w ła śn ie k siążeczce, o której tu m ow a, szcze gó ln ą w arto ść b ib lio ­ graficzną.

Z pom iędzy liczn ych czło n kó w szlach eckiej rodziny E lz ew iró w , k tó rzy, p rz y b y w szy z H iszpanii w w iek u X V I do N id erlan d ó w , p o św ięcili się zaw o do w i k sięgarsk iem u , zasłyn ęli w latach 1 6 1 7 do 16 5 2 b racia B o n a w e n tu ra i A brah am E lz e w iro w ie , w j^daw szy w czasie sw ej dzia­ łaln o ści ed y to rsk ie j w ię c e j dzieł, aniżeli ich p o p rz ed n icy z tegoż p o ­ ch o d zący rodu.

H isto ry ę w y d a w n ictw elzew iro w sk ich o p isał dokładn ie b elgijsk i uczony, K a ro l P ie te rs, w dziele, zn ajd ującem się pod sig n . X I, IV . 4. 66 B ib lio te k i U n iw ersy te ck ie j w W a rsza w ie, pod tyt.

Annales de 1’impre-

merie des E lzevirs, ou l’histoire de leur fa m ille et de leurs éditions

(G an d aw a 18 5 2 , w yd an ie dru gie p o p raw n e istn ieje z r. 18 5 8 , z dod at­ kiem z r. i8 6 0 ).

P o stan o w ili ow i dw aj E lz e w iro w ie w y d ać zbiór h isto ryi rozm ai­ tych n aro d ó w , pod tyt. m ałych

Republik (Respublicae Elzevirianaé),

na któr}»· w y je d n a li so bie w r. 16 2 6 p rz y w ilej od stan ó w h olen derskich. E d y c y e ich ce ch o w a ły się w y tw o rn o śc ią , czyteln em i czcionkam i i d o ­ s k o n a ło śc ią odbicia. S ą o n e isto tn em i arcyd ziełam i sztu ki drukarskiej i do tych czas p rzez b ib liografó w sk w a p liw ie poszu kiw an em i. K o m p letn y zbiór owjmh

Republik

zaw iera 59 dziel w 62 tom ikach, chociaż w ła ści­ w ych elz ew iro w sk ich je s t ty lk o 3 4 dzieła, w 36 tom ikach. M iędzy tem i w łaśn ie w ydaniam i m ieści się i w yd an ie

Republiki

S ta n isła w a K rz y sta - n o w icza.

P ra g n ą c tak cenn ą, a o calo n ą pam iątkę przekazać do użytku mi­ ło śn ikó w rzadkich d ru k ó w , w ła śc ic ie l je j i zn alazca p rzezn aczył ow ą k siążeczkę dla zb io ró w B ib lio te k i O rd y n a c y i hr. K ra siń sk ich , z z astrze­ żeniem , b y je j nie w łączono do o g ó ln eg o zbioru b ib lio teczn eg o, lecz by znalazła sch ro n ien ie w gab lo cie, w k tó rej p rzech o w u je się niem niej rzadki, choć o lat 16 od n iej p ó źn iejszy, egzem plarz

Gościńca

A dam a Ja rz ę b sk ie g o , z roku 16 4 3 .