461
P l s z ą c o p ra cy J . J u n d z i ł ł a p o d n io słe m j e j a s p e k ty d y s k u s y j n e . N ie o z n a c z a t o jed n a k ,b y m poddawał w w ą tp liw o ś ć z n a c z e n ia i p o ż y t k i p ły n ą c e z n i e j d l a n a u k i. B ad an ia nad późnym a n ty k iem z y s k a ły d z i ę k i n i e j w i e l e I n t e r e s u j ą c y c h in f o r m a c j i źr ó d ło w y c h i u s t a l e ń , i na wet j e ś l i c z ę ś ć z t y c h u s t a l e ń s p o tk a s i ę z g ło s a m i k r y t y c z n y m i, t o jednak r ó w n o c z e ś n ie s k ł o n i do ponownego p r z e m y ś le n ia r o z p o w s z e c h n io nych w n auce p o g lą d ó w .
M a c ie j Salam on - Kraków
4 . K s. A u g u sty n Eckmann, D ia lo g ś w ię t e g o A u gu styn a z e św ia tem p ogańsk im w ś w i e t l e j e g o k o r e s p o n d e n c j i . L u b lin 1 9 8 7 , Re
d a k c ja Wydawnictw KUL, s . 4 5 0 . '
L ata 1986 i 1987 s ą s z c z e g ó l n i e p o b u d z a ją c e do s t u d ió w 1 do ponownego p r z e j r z e n i a pism w i e l k i e g o O jca K o ś c i o ł a , bo ś w i ę c i l i ś m y pod przewodem O jca św . J a n a P aw ła I I r o c z n ic ę n a w r ó c e n ia i c h r z t u św. A u g u sty n a . Oprócz w spom nień j u b ile u s z o w y c h o tr z y m a liśm y w tym c z a s ie r ó w n ie ż naukową h a b i l i t a c y j n ą m o n o g r a fię pod p rzy to c zo n y m w nagłówku r e c e n z j i t y tu łe m p ió r a k s . A u gu styn a Eckmanna. A u tor r o z prawy zajm ow ał s i ę ową p ro b le m a ty k ą j u ż w c z e ś n ie j w 6 s t u d i a c h , k t ó re w ykazały j e g o w z r a s t a j ą c e k o m p e te n c je 1 p o g łę b io n e b a d a n ia m y ś li Biskupa Hippony na wskazanym o d c in k u . Tym razem ła t w o zau w ażyć nowe p o d e j ś c ie A u tora do z a g a d n ie n ia dawno b u d zą c eg o j e g o z a i n t e r e s o w a n ie , a m ia n o w ic ie do d ia lo g u św . A u g u sty n a . N ie r o z p r a w ia on o p i s mach a n ty p o g a ń s k ic h c z y p o le m ic z n y c h , mimo ż e owe g a t u n k i naw iązyw a ły do r e t o r y k i s t a r o ż y t n e j , a l e d y s k u s j ę z poganam i c h a r a k t e r y z u j e jak o d i a l o g . B y lib y śm y b ard zo w d z i ę c z n i , gdyby A utor z a j ą ł s i ę d i a lo g iem ja k o ta k im w u j ę c i u sw ego w i e l k i e g o P a tr o n a , tym b a r d z i e j , ż e p ie r w s z e k r o k i na tym o d cin k u m y ś li u in n y c h Ojców K o ś c i o ł a j u ż po c z y n io n o , a l e n i e p rzeb a d a n o j e s z c z e pod tym w zględem D ok tora ł a s k i ; w ła ś n ie A utor om awianej m o n o g r a fii b y ł s z c z e g ó l n i e u praw niony do p o d j ę c ia s i ę t a k ie g o t e m a tu . Z a m ia st t e g o p o d a ł on w sw ej m o n o g r a fii t ł o d i a l o g u , p r z y b l i ż a j ą c nas do r z e c z y w i ś c i e p row ad zon ej d y s k u s j i . W t e n o t o sp o s ó b p r e z e n t u j e nam A fry k ę P ó łn o c n ą w e p o c e p u n i c k i e j , a co w a ż n ie j s z e p r z y b l i ż a nas do p r z e o b r a ż e ń r e l i g i j n y c h d ow od ząc, że e lem en ty r e l i g i j n e 1 m o ra ln e I s t n i e j ą c e w r e l i g i i p o g a ń s k ie j uwypu k l a ł y w a r t o ś c i c h r z e ś c i j a ń s t w a . P r z e c h o d z ą c n a s t ę p n ie do c e s a r s t w a
462
c h r z e ś c ij a ń s k ie g o .przypomina ustawy c e s a r s k ie /n p . z r . 3 9 2 / wymie rzon e w pogaństw o.
B a rd ziej in t e r e s u j ą c e d la c z y te ln ik a ,n ie z a w o d o w e g o h is to r y k a , s ą s y lw e t k i p ogań sk ich korespondentów Augustyna /Maksyma z Madaury, N e k ta r iu sz a z Kalamy, D io sk o ra , W oluzjana i L o n g in ia n a /. Ks. Eckmann za p o zn a je nas z nim i r z u c a ją c ic h p o s t a c ie na t ł o g e o g r a fic z n e i h i s to r y c z n e oraz podaje ic h dane p e r so n a ln e z w yjątkiem D io sk o ra . Po m in ię c ie owych danych przy omawianiu te g o o s t a t n ie g o j e s t s łu s z n e , bo p och od zi on z A fryk i p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j. Już samo przedstaw ienie osób wprowadza nas do o p is a n ia sto su n k u św . Augustyna do m y śli po g a ń s k ie j c z y l i do p rob lem atyk i f l l o z o f i c z n o - r e l i g i j n e j . Na konto A utora tr z e b a t e ż p o lic z y ó , że swe wywody i l u s t r u j e 1 dowodzi słu sz n o ś c i p r z e d s ta w ie n ia f i l o z o f i c z n e j m y śli p o g a ń sk ie j c ytatam i z listów, ja k na p rzy k ła d : Maksyma z Madaury / l i s t 16, 1 / . L on gin ian zaś zają^ s i ę r a c z e j f i l o z o f i c z n o - r e l i g i j n ą drogą w iodącą do Boga, "po której zd ą ża c z ło w ie k d ob ry, pobożny, c z y s t y i prawdomówny w swyoh słowach i uczynkach" / s . T l n . / . W reszcie w l i ś c i e do D iosk ora / l i s t 118/ św . Augustyn w skazuje na upadek f i l o z o f i i w samych gimnazjach greckich, choó 1 u c z e n i ła c iń s c y n ie z n a l i f i l o z o f i i g r e c k ie j /ta m ż e /. Biskup HŁppony,mlmo i ż z w y k s z ta łc e n ia 1 n au czan ia b ył retorem , n ie doce n i a ł pożytku s z t u k i r e to r y c z n e j w zw a lcza n iu błędów r e lig ij n y c h . Ten j e g o krytycyzm o d n o s ił s i ę z r e s z t ą do w sz y stk ic h nauk pogańskich, choó z d r u g ie j s tr o n y p o d z ie la ł zd a n ie f ilo z o f ó w s ta r o ż y tn y c h , że szczęścił j e s t celem f i l o z o f i i . Autor rzu ca n a stę p n ie s p o jr z e n ie na f i l o z o f i ę r e l l g l i , p r z e d k ła d a ją c poglądy różnych g r e o k lc h f ilo z o f ó w 1 prezen t u j ą c m yśl n ajzn ak om itszych m y ś l i c i e l i różnych o r i e n t a c j i f i l o z o f i c z nych; c z y n i t o jednak zawsze w u j ę c iu augustyńsklm , co m etodycznie j e s t z u p e łn ie s łu s z n e . Przy t e j o k a z ji poznajemy sto su n ek naszego Oj ca K o ś c io ła do owych f ilo z o f ó w , sp o śró d k tó ry ch c e n i o c z y w iśc ie naj wyżej P la to n a i p la to ń czy k ó w . K s. Eckmann p r z e d s ta w ił tak że augustyś- s k i e odpow iedzi na z a r z u ty pogan d o ty c z ą c e C hrystusa Pana, jak równiel s t a r a ł s i ę w y ja śn ió k u lt p ogań sk i oraz o f ia r y p o g a ń sk ie 1 c h r z e ś c i j a ń s k i e . N ie pom inął on p rzy tym ta k że t e o l o g i i h i s t o r i i omawiając sto su n e k B iskupa Hippony do państwa r zym sk iego. W o sta tn im w reszcie r o z d z ia le Autor wraca do Augustyna ja k o c z ło w ie k a d ia lo g u w przekro jowym badaniu swych partnerów zarówno młodych, ja k 1 s t a r y c h . Uwagi t e s ą p a r a le ln e do c h a r a k te r y s ty k i korespondentów p o g a ń sk ic h , umiesz c z o n e j w I r o z d z ia le k s i ą ż k i .
463
na j e j c a ł o ś ć . Jaka t o j e s t praca? J e s t ona f i l o l o g i c z n a zg o d n ie ze studiam i i sz e r e g ie m l a t p o g łę b ia n ia za gad n ień omawianych w t e j k s ią ż c e . P rzedm iot rozprawy j e s t ś c i ś l e zw iązany z antykiem i je g o powiązaniem z e starożytn ym c h r z e śc ija ń stw e m . Omawiane d z i e ł o ma cha ra k ter f i l o l o g i c z n y , op arty na dobrej zn ajom ości języków k la sy c z n y c h i k u ltu r y s t a r o ż y t n e j , a w s z c z e g ó ln o ś c i r e l i g l i i f i l o z o f i i s t a r o ż y tn e j. Autor omawiając sto su n e k pogan do m iste r ió w c h r z e ś c ij a ń s k ic h id z ie w ś la d y badaczy s t a r o ż y t n o ś c i , k tó r z y w łą c z y li w program swej pracy f i l o l o g i c z n e j ta k ż e e d y c je p is a r z y c h r z e ś c ij a ń s k ic h ś le d z ą c wzajemne ustosunkow an ie s i ę obu prądów do s i e b i e , t z n . p o gań sk iego i c h r z e ś c ij a ń s k ie g o . Warto rów n ież p o d k r e ś lić , że p o słu g iw a n ie s i ę f i l o z o f i ą a n ty czn ą p r z e z c h r z e ś c ij a n b y ło sprawą obiegow ą i k o r z y stn ą d la c h r z e ś c ija ń s tw a . Owo z a ś p r z e tr w a n ie k u ltu r y a n ty c z n o j w epoce c h r z e ś c ija ń s k ie j j u ż od d łu ż s z e g o c z a su zajm owało f ilo lo g ó w k la s y c z nych za g r a n ic ą 1 u n a s . W ystarczy tu wym ienić Tadeusza Z i e l i ń s k i e g o , Leona S tern b ach a, Jana Sajdaka i in n y c h . Możemy wobec te g o g r a tu lo w a ć Autorowi i ż y c z y ć mu pom yślnych wyników w d a ls z y c h badaniach nad św. Augustynem.
K s. Wacław Eborowicz - P e l p l i n
5 . B ib lio t h e c a h a g io g r a p h ic a l a t i n a a n tlg u a e e t m ediae a e t a t i s , Novum supplementum. S u b s id ia h a g io g r a p h ic a 7 0 , ed . H en ricu s P r o s, B r u z e lle s 1986, S o c ie t e des B o l l a n d i s t e s , s . XXI + 959, Z u lg ą i s a t y s f a k c j ą odnotowujemy u k azan ie s i ę zapow iadanego 1 d łu go oczekiwanego suplem entu do s ły n n e j b o lla n d ia ń s k ie j " B ib lio th e c a hagiograp h ica la t in a " /BH L/. Ponieważ j e j p ie r w sz e wydanie u k a za ło s i ę w 1901 r . 1 u zu p ełn io n o j e t y lk o raz w 1911 roku, brakowało ha giografom , historyk om t e o l o g i i i innym zainteresow anym naukowcom na r z ę d z ia pracy o sz c z ę d z a ją c e g o poszukiw ań wydań sta r o ż y tn y c h i ś r e d n io wiecznych te k stó w h a g io g r a fic z n y c h , sporządzonych w o s t a t n ic h o sie m - d z ie s ią c iu la t a c h . A p r z e c ie ż t o w ła ś n ie w tym o k r e s ie r o z r o s ła s i ę n ie s ły c h a n ie i l o ś ć wydawnictw i czasop ism z a in tereso w a n y ch p u b lik a c ją sta r o ż y tn y c h ręk o p isó w . Nowy "Suplement" przygotowany p rzez o jc a H. F rosa u z u p e łn ia t ę lu k ę; z y sk a liśm y w t e n sposób pomoc naukową p ierw szo rzęd n ej wagi ta k ż e d la p a tr o lo g ó w , z w ła sz c z a że najnow sze
