Z O F I A W A R T O Ł O W S K A
Ś R E D N I O W I E C Z N A W A R O W N I A W P S Z C Z Y N I E I R E K O N S T R U K C J E G R O D Ó W W C Z E S N O D Z I E J O W Y C H
(LE BOURG FORTIFIÉ DE FSZCZYNA ET LA RECONSTRUCTION DES BOURGS MÉDIÉVAUX EN BOIS)
W historii rozwoju kultury ogromną rolę odgrywa tworzywo, materiał z którego człowiek korzysta, realizując swoje zamierzenia. W dziedzinie budownictwa obronnego, fortyfikacji, wprowadzenie jako tworzywa, zamiast ziemi, kamieni i drzewa, cegły czy kamienia
spajanego zaprawą murarską dokonało zasadniczego przeobrażenia form fortyfikacji. Tak zasadniczego, że w chwili obecnej próby re-konstruowania fortyfikacyj drewniano-ziemnych i drewniano-kamien-nych napotykają na wielkie trudności. Nie zachowały się one bowiem do naszych czasów, a badania wykopaliskowe pozwalają poznać jedynie tylko fundamenty i dolne ρ artie tych konstrukcyj. Wzmianki historyczne natomiast są późne, z X V , X V I i X V I I w., i dotyczą fortyfikacyj już niszczejących, już jako form reliktowych, są fragmentaryczne i nie-pełne. Czy i w jakiej mierze można korzystać z opisów elementów konstrukcyjnych warowni drewnianych z X V , czy X V I w. przy rekonstruowaniu fortyfikacyj wcześniejszych? Jest to niezwykle doniosłe zagadnienie dla badaczy grodzisk przed- i wczesnohistorycznych. Konstrukcja fortyfikacji jest uwarunkowana z jednej strony metodą i techniką ówczesnej walki, z drugiej — techniką budowania i materia-łem budowlanym, będącym do dyspozycji. Walka, czy to w czasach przed- czy wczesnohistorycznych, do czasu wprowadzenia broni palnej, toczyła się jako wałka wręcz przy pomocy mieczy i toporów, a jako walka na odległość przy użyciu strzał z luku a później kusz i innych wyrzutni pocisków. Na ziemiach Polski można przyjąć, że okres ten trwał do X V w. W tym okresie konstrukcje obronne miały przede wszystkim na celu uniknięcie zaskoczenia i walki wręcz, która wobec niemal z reguły występującej liczebnej przewagi atakujących, była prze-sądzoną jako przegrana dla atakowanych. Dalej, wznoszenie forty-fikacyj miało na celu, w walce na odległość, stworzyć takie warunki dla obrońców, które by im dały większe szanse zwycięstwa. Cel pierwszy uzyskiwano przez wykorzystywanie naturalnych przeszkód terenowych,
346 ZOFIA WARTOŁOWSKA
trudnych do pokonania, takich jak strome zbocza wzgórz i cypli gór-skich, bagna i wody, oraz przez stwarzanie analogicznych trudności w postaci ustramiania zboczy, kopania fos, sypania wzniesień i wałów oraz wznoszenia konstrukcyj, czyli przez grodzenie stanowiska obroń-ców. System fortyfikacyj musiał być zamknięty. Atakujący oblegali gród. Obrońcy więc musieli stworzyć warunki niedostępności ze wszystkich stron..
Cel drugi wznoszenia fortyfikacji, uzyskanie dogodnej pozycji strategicznej w walce na odległość, osiągali obrońcy przez wykorzy-stywanie lub stwarzanie różnicy wysokości między stanowiskiem swoim a nieprzyjaciela. Wszelki rzut, czy strzał z góry w dół większy ma zasiąg i większą siłę, niż ten sam rzut czy strzał z dołu do góry. Dlatego też do budowy fortyfikacyj były wybierane wzgórza, lub były sypane wzniesienia tak, aby konstrukcje obronne dominowały nad otaczają-cym terenem. Konstrukcje obronne nie tylko utrudniały dostęp do stanowiska obrońców i dawały dogodniejszą pozycję strategiczną w walce, ale również dawały osłonę obrońców przed pociskami ataku-jących, którzy osłony takiej nie posiadali.
Takimi były postulaty obrony, wynikające z charakteru walki, a determinujące formy fortyfikacyj.
Drugim czynnikiem warunkującym był materiał budowlany • i technika budowy. Wykorzystywanie naturalnych, dogodnych dla
obrony warunków i ich naśladowanie, narzucało jako materiał do bu-dowy konstrukcyj warownych ziemię, kamień i drzewo. Niemniej przez wznoszenie nasypó\v ziemnych dla podwyższenia stanowiska obrońców przez sypanie wałów z ziemi i kamieni nie można było osiągnąć tych efektów, jakie ,mogła niekiedy ofiarować przyroda.
Ziemia nasypowa inne ma właściwości niż ziemia nieporuszana. Jest ona szybciej rozmywali® powoli osiada, a jej sypkość nie pozwala na uzyskanie większej stromizny niż pod kątem 45°, czyli że podstawa nasypu musi być dwa razy więk, za niż jego wysokość. W nasypie z ka-mieni również trudno jest osiągnąć większe nachylenie stoku. Jedynie duże bloki kamienia nadają się do spiętrzenia, ale wielką trudnością było uzyskanie ich, a dalej transport i spiętrzenie. Dla wypełnienia postulatów obrony koniecznością było stworzenie jak najbardziej stro-mej ściany, a więc koniecznością było wprowadzenie elementu wiążą-cego zarówno ziemię j a k i kamień. Takim elementem było drzewo. Zasadnicza zmiana form budownictwa obronnego była spowodowana wprowadzeniem jako elementu wiążącego zamiast drzewa zaprawy murarskiej w odniesieniu do kamienia i cegły. Drzewo, użyte jako szkielet konstrukcji ziemnej czy kamiennej w formie rusztu czy r a m
3 4 8 ZOFIA WARTOŁOWSKA
izbicowych, dawało oparcie ziemi nasypowej, i to pozwalało na uzyska-nie pionowości ścian oraz na dźwigauzyska-nie ich wzwyż na wysokość równą i większą niż szerokość podstawy konstrukcji. Do dziś konstrukcje izbicowe są stosowane jako ramy nasypu ziemnego lub kamiennego przy osłanianiu mostów przed powodzią. (Fig. 1).
Konstrukcje obronne drewniano-ziemne czy drewniano-kamienne mogą mieć układ drzewa wiążącego różny, ale rola drzewa jest taka sama i użycie jego jest zawsze wyrazem dążenia do uzyskania wyso-kich ścian pionowych fortyfikacyj o stosunkowo niewielkiej szerokości podstawy. Technika walki, jak i właściwości materiałów budowlanych zdecydowały o formie konstrukcji, którą określa się często jako „ m u r drewniano-ziemny", cży „ m u r drewniano-kamienny". Nie jest to okreś-lenie ścisłe, gdyż pojęciem muru określa się konstrukcję kamienną lub ceglaną, spajaną gliną lub zaprawą murarską. Niemniej treść zawarta w nim odpowiada treści konstrukcji drewniano-ziemnej. W pojęciu m u r u bowiem tkwi czynność wiązania, spajania materiału budowlanego dla uzyskania ścian pionowych. Czynność ta, dla tegoż samego celu była wykonywana również przy wznoszeniu konstrukcyj drewniano-ziemnych, tylko wiązanie materiału budowlanego odbywało się przy pomocy drzewa, a nie zaprawy murarskiej.
Konstrukcje murów drewniano-ziemnych spełniały rolę czynnych fortyfikacyj i w X V w. na ziemiach Polski. Technika walki powszech-nie będąca w użyciu powszech-nie uległa w tym czasie zasadniczym zmianom. 0 zwycięstwie w walce wręcz, na tzw. broń białą, mogła decydować przewaga liczebna którejś ze stron walczących, oraz wykorzystanie momentu zaskoczenia. W walce na odległość różnica wysokości między stanowiskami walczących odgrywała analogiczną rolę jak w czasach wcześniejszych, gdyż w technice walki na odległość jedynie ta zmiana nastąpiła, że używano z większą siłą i na większą odległość wyi'zuca-nych pocisków przy pomocy kusz, balist i inwyi'zuca-nych machin-wyrzutni. Skoro zaś technika walki nie uległa zasadniczym zmianom, a do kon-strukcyj obronnych używano tego samego materiału, można przyjąć, że w konstrukcjach murów drewniano-ziemnych czy drewniano-ka-miennych w X V w., lub w wiekach wcześniejszych nie powinno być różnic zasadniczych. Jest to bardzo ważne stwierdzenie, gdyż upoważnia do transponowania późnych danych historycznych na czasy wcześniejsze 1 vice versa, pozwala na uzupełnianie wiadomości źródeł pisanych o fortyfikacjach drewnianych późnohistorycznych danymi o kon-strukcjach drewniano-ziemnych z wcześniejszych epok, uzyskanymi drogą wykopalisk. O b a źródła wiedzy o konstrukcjach obronnych drewniano-ziemnych, zarówno piśmiennicze jak i wykopaliskowe
uzu-Ś R E D N I O W I E C Z N A WAKOWNIA W P S Z C Z Y N I E 3 4 9
pełniają się wzajemnie. O ile bowiem wykopaliska odsłaniają funda-menty i dolne partie masywu konstrukcyj drewniano-ziemnych, o tyle dane piśmiennicze dotyczą tych partyj fortyfikacyj, które przede wszystkim wymagały konserwacji, a więc lżejszych, wieńczących masyw m u r u drewniano-ziemnego. Przykładem w tym zakresie mogą być zapiski protokólarza radzieckiego miasta Pszczyny, z lat 1466·—1480. Jest to bardzo cenne źródło, gdyż pozwala na poznanie elementów konstrukcyjnych fortyfikacji drewniano-ziemnej, sposobów konserwowa-nia ich i kosztów z tym związanych. Z tegoż protokólarza można rów-nież poznać technikę ówczesnej wałki. Samo to źródło w chwili obecnej nie jest już dostępne •—• zostało zniszczone podczas ostatniej wojny. Zachował się jedynie artykuł L. Musioła Drewniana warownia średnio-wieczna na Górnym Śląsku na przykładzie miasta Pszczyny1, bogato
ko-rzystający z danych z protokólarza miasta Pszczyny. N a tymże samym źródle opierał się L. Musioł w monografii historycznej miasta Pszczyny 2. Gród w Pszczynie został zbudowany wśród bagien, w widłach wy-pływającej z jeziora rzeki Pszczynki. Stał on na wzniesieniu być może nadsypanym, miał więc dominujące położenie w całej dolinie i wy-korzystywał dla celów obrony niedostępności bagien, jeziora i rzeki. Najstarsza wzmianka o grodzie w Pszczynie pochodzi z 1303 r. W tym czasie istniało ju ż ufortyfikowane nowe miasto Pszczyna, położone tuż pod grodem, również w widłach rzeki Pszczynki (Fig. 2). Gród posiadał własne fortyfikacje, które go wyodrębniały z fortyfikacyj miej-skich 8. Niezwykle interesujący jest taki układ fortyfikacji, gdyż wiele grodów wczesnohistorycznych, które się zachowały w formie grodzisk posiadały analogiczne rozplanowanie. Niekoniecznie więc dwudzielność grodzisk należy tłumaczyć rozrostem jednej z tych części grodu lub jego zwężeniem, ale raczej należałoby j e traktować jako sobie współczesne, pełniące jednak, różne funkcje.
L. Musioł usiłował na podstawie protokólarza miasta Pszczyny zrekonstruować fortyfikacje tego miasta. Nie znając jednak materiałów archeologicznych, których dostarczyły wykopaliska grodzisk
wczesno-1 , , Z a r a n i e Ś l ą s k i e " r. V I I I , zesz. 2, C i e s z y n 30 c z e r w c a 1932 r.
2 L . M u s i o ł , Pszczyna, monografia historyczna, K a t o w i c e 1936. T w o P r z y -j a c i ó ł n a Ś l ą s k u (książka t a -j e s t w y c z e r p a n a i -j e d y n i e dzięki u p r z e -j m o ś c i R a d y N a r o d o w e j M i a s t a P s z c z y n y z o s t a ł a m i u d o s t ę p n i o n a ) . 3 N a j s t a r s z y p l a n m i a s t a P s z c z y n y , j a k i się z a c h o w a ł d o c z a s u d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j p o c h o d z i ł z r. 1749. M i m o , ż e p r z e d s t a w i a o n r z u t p o z i o m y m i a s t a p o p o ż a r z e , o d c w a r z a o n j e d n a k u k ł a d ś r e d n i o w i e c z n y m i a s t a z z a m k i e m o d r ę b n i e p o ł o ż o n y m , t a k j a k t o m i a ł o m i e j s c e w w. X V . M o ż n a t e d y p r z y p u s z c z a ć , ż e P s z c z y n a o d b u d o w a ł a się w X V I I I w . w e d l e s t a r e g o p l a n u ( F i g . 3 ) .
350 ΖΟΡΙΑ WARTOŁOWSKA
dziejowych, zdaje się, że popełnił kilka omyłek. Oto, jak wyglądały fortyfikacje Pszczyny według rekonstrukcji L. Musioła.
„ . . . M i a s t o Pszczyna otoczone było nie m u r e m , a tylko wałami ziemnymi i rowami. N a wałach zaś wznosiło się potężne ogrodzenie z ostrokołów, tu zwane powszechnie p a r k a n e m . Ponieważ szczególniejsze opisy drewnianych grodów miejskich i tak są rzadkie, a z naszych stron takowych w ogóle nie posiadamy, warto zaznajomić się nieco bliżej z tego rodzaju obwarowaniem miasta „ o drew-nianych m u r a c h " ; (parkan) . . . wznosił się na wale ziemnym, zbudowany z po-tężnych bełek dębowych i tarcic, szczelnie powylepianych gliną. Szczyt p a r k a n u stanowił daszek szędzielny (gontowy). Wokoło całego p a r k a n u , w pewnej wy-sokości, biegł ganek, gdzie stali obrońcy podczas odparcia szturmu. W pewnych odległościach prowadziły n a p a r k a n schody (gradus, scale ad p a r c a n u m ) . . . " .
Fig. 2. Plan rekonstrukcyjny starej wsi Pszczyny (podgrodzia), grodu pszczyń-skiego z zaznaczeniem miejsca, gdzie w połowie X I I I w. powstało nowe miasto
Pszczyna. — Ludwik Musioł. Pszczyna. Katowice 1936, str. 80.
Jeżeli w protokólarzu występują terminy „drewniane m u r y " i „parkan'''', kryty daszkiem gontowym, to nie wydaje się słuszną rzeczą rekonstruowanie fortyfikacji miasta jako wału ziemnego, zwieńczo-nego ostrokołem, krytym daszkiem. Ganek obiegający ostrokół na pew-nej wysokości również trudny jest do przyjęcia, gdyż na nasypie ziem-n y m możziem-na by go jedyziem-nie rekoziem-nstruować jako lekką koziem-nstrukcję ziem-n a której trudno wyobrazić sobie ustawione bombardy i inne machiny-\vyrzutnie, o czym wspomina dalej L. Musioł (str. 86). „Drewniane m u r y " , zgodnie z tym, co zostało już powiedziane w niniejszym artykule, należałoby rozumieć jako konstrukcję drewniano-zicmną, o pionowych
ŚREDNIOWIECZNA WAROWNIA W PSZCZYNIE 351
ścianach. Nasyp ziemny bez konstrukcji wiążącej na terenie bagnistym nie spełniałby postulatów obrony. „ P a r k a n " zaś nie może być rozu-miany jako ostrokół, choćby dlatego, że nie mógł być kryty dachem,
Fig. 3. P l a n miasta Pszczyny, w y k o n a n y w r. 1749 — p o pożarze. — L u d w i k Musioł. Pszczyna. K a t o w i c e 1936, str. 70. A — zamek, I — b r a m a krakowska.
gdyż wówczas ostro zakończone koły nie odgrywałyby żadnej roli w akcji obrony. „ P a r k a n " można by rozumieć albo jako całość kon-strukcji obronnej „ o g r a d z a j ą c e j " miasto, albo jako jedynie górną
352 ΖΟΡΙΑ WARTOŁOWSKA
partię tej konstrukcji, a więc przedpiersie, wieńczące „drewniane m u r y " i ganek, kryte jako całość konstrukcyjna dachem. Tak więc otrzymalibyśmy jako rekonstrukcję fortyfikacji miasta Pszczyny m u r drewniano-ziemny z przedpiersiem i gankiem, biegnącym na mocnej konstrukcji drewniano-ziemnej. Całość była kryta dachem gontowym' dla zabezpieczenia całej konstrukcji przed opadami atmosferycznymi, które powodowały butwienie drzewa i rozmywanie ziemi. Utrzymywanie w dobrym stanie fortyfikacyj miejskich, jak pisze L. Musioł, kosztowało wiele trudu i pieniędzy obywateli miasta.
„ O b y w a t e l Goły z a t y k a ł i zalepiał g l i n ą o t w o r y w p a r k a n i e , j a k i e z czasem p o w s t a ł y . Daszek n a p a r k a n i e n a p r a w i a ł s t a r y Niez. P o z a t y m p r o w a d z i l i w t y m okresie p r a c e wokoło p a r k a n u i i n n i o b y w a t e l e , j a k Białek, Piotr Cieśla, S t a n i s z ; p e w n i e p o z a w y m i e n i o n y m i zajęci byli p r z y t y c h p r a c a c h jeszcze i n n i r o b o t n i c y i p r a c o w n i c y , gdyż zawsze p r z y tego r o d z a j u p r a c a c h m i a s t o częstuje ich p i w e m ( p r o cerevisia l a b o r a n t i b u s in p a r c a n o ) " .
Oprócz murów drewniano-ziemnych broniły miasto wieże. „ . . . T u ż p r z y p a r k a n i e . . . stoją d w i e o s o b n e wieże o b s e r w a c y j n e , a za-r a z e m o b za-r o n n e , z w a n e „ g ó za-r n ą " i „ d o l n ą " (za-raz d o d a n o , p za-r z y j e d n e j , że z n a j d u j e się „ z a s t o d o ł ą " ) . W z a p i s k a c h naszych z w a n e są różnie. Zwykle z n a j d u j e się określenie „ b a s z t y " czasem z w a n e są w i e ż a m i (turris) l u b też w a r t o w n i a m i ( f o r t a l i c i u m , p r o p u g n a c u l u m ) . W r o k u 1476 z b u d o w a n o n o w ą wieżę, a p r z y t y m dla szeregu miejscowych rzemieślników był z a r o b e k niezły. C z y n n i t u b y l i „ c i e ś l e " , „ ś r o t a r z e " , u ż y t o r ó ż n e g o r o d z a j u „ g w o ź d z i " , „ s p e r n a l i " , „ ł a t n y c h " , „ s z ę d z i e l n y c h " , d a l e j „ ś r u b y " , „ ś r u b r z y k i " , „ s k o b l e " , „ b a n t y " . Baszty te oczy-wiście były r ó w n i e ż s t a r a n n i e p o w y l e p i a n e gliną, k r y t e były d r e w n i a n y m i g o n t a m i i s n o p k a m i s ł o m i a n y m i , c h o ć z n a n o t u wówczas i ceglane d a c h ó w k i , z w a n e „ ł a t n e " (tegula alias l a t n e — 1468 г.). Z a w y l e p i e n i e g l i n ą baszty d a n o m . in. w r o k u 1466 — 3 g r o s z e4. W i e ż e te stały p r a w d o p o d o b n i e jeszcze w o b r ę b i e
r o w ó w n a w o d n i o n y c h , g d y ż od k a ż d e j p r o w a d z i ł most p r z e z wodę, most z w o d z o n y ; ł a ń c u c h a m i i p o w r o z a m i m o ż n a było ich p o d n o s i ć . Ł a ń c u c h y d o t y c h m o s t ó w d o s t a r c z a ł n p . w r o k u 1469 miejscowy kowal, J a k u b D y b a l i c z . Ł a ń c u c h y z w a n e t u są s t a r y m j ę z y k i e m „ c i e p y " . . . " .
Na podstawie tych danych trudno odtworzyć konstrukcję wież. Prawdopodobnie były to drewniane, izbicowe konstrukcje, w zasadzie wolno stojące, dostawione jedynie do zewnętrznej ściany murów drew-niano-ziemnych, kryte dachami, wylepiane gliną. Zewnętrzny wygląd tych „wież" można by wyobrażać sobie jako analogiczny do fotografii fortyfikacyj drewnianych z X V I I w. z Tobolska i Jakucka. (Fig. 4 i 5).
4 W a r t o ś ć p i e n i ę d z y była wówczas oczywiście bez p o r ó w n a n i a większa,,
k i e d y za p a r ę b u t ó w płaciło się grosz, a c h t e l p i w a żorskiego kosztował 30 g r , a d o m w mieście n a b y ć m o ż n a było za cenę 3 — 1 0 złotych (w d r u g i e j p o ł o w i e X V w i e k u ) .
ŚREDNIOWIECZNA WAROWNIA W PSZCZYNIE 3 5 3
Ponieważ nazwy „wartownia", „baszta", „wieża" były używane w odnie-sieniu do dwóch tego rodzaju konstrukcyj w fortyfikacji miasta Pszczyny, należy przypuszczać, że pełniły one funkcje wszystkich tych form fortyfikacji, a więc strażnicze, obronne i w zasadzie były one niezwiązane
z konstrukcją murów drewniano-ziemnych. Badania wykopaliskowe n a grodzisku we wsi Sąsiadka ujawniły również konstrukcję wieżową dostawioną do linii murów drewniano-ziemnych, z X I w. Zasada więc fortyfikcwania grodu czy miasta w X V czy X I w. była ta sama.
Fig. 4. Tobolsk (Syberia). Klisza Z a k ł a d u A r c h i t e k t u r y Pol. P. W . N r . 5 4 6 5 .
Do wnętrza miasta Pszczyny prowadziły dwie bramy według opisu L. Musioła:
„ . . . j e d n ą , od wschodu, z w a n o „ b r a m ą d o l n ą " ; czasem pisze się o n i e j j a k o o b r a m i e , którędy idzie się do Oświęcimia (tak w r. 1444); później z w a n o j ą też „ b r a m ą p o l s k ą " . D r u g a , b r a m a górna, o p o d a l g r o d u , z w a n a jest p ó ź n i e j też „ b r a m ą n i e m i e c k ą " , gdyż tędy doszło się niby —• z czasem do Niemiec — . B r a m y te n a z w a n e są w czasie, o k t ó r y m się pisze, „ b r a m a m i " . Z b u d o w a n e są z p o t ę ż n y c h belek d ę b o w y c h i g r u b y c h tarcic, wylepionych s t a r a n n i e gliną, j a k zresztą cały p a r k a n . U góry n a d b r a m ą jest „ i z b a " dla „ b r a n n i k ó w " . W izbie jest piec, gliną wylepiony i p o t r z e b n e „ n a c z y n i e " . Strażnicy t u są p ł a t n i p r z e z miasto, często b o w i e m pisarz n o t u j e w księdze należytość, p ł a c o n ą t y m „ c o stali na b r a m i e " . C z y t a się też o ł a ń c u c h a c h d o b r a m . Całość k r y t a jest g o n t o w y m daszkiem. N a p r a w ą b r a m miejskich zajęci byli rzemieślnicy p r a w i e c i ą g l e " .
ZOFIA WARTOŁOWSKA ŚREDNIOWIECZNA WAROWNIA W PSZCZYNIE 3 5 5
Dla prehistoryka, usiłującego zrekonstruować bramę fortyfikacji drewniano-ziemnej każda wzmianka, dotycząca konstrukcji b r a m jest •cenna, gdyż bramy, jako że były najsilniej atakowane, są odsłaniane przez badania wykopaliskowe w formie tak zniszczonej, nieczytelnej, że trudno j e odtworzyć. Konstrukcja bramy w zasadzie jest wypełnie-niem celowo opuszczonego jednego członu fortyfikacji o konstrukcji drewniano-ziemnej. O ile jednak mur drewniano-ziemny pełnił zawsze swe funkcje, utrudniające dostęp do wnętrza grodu czy miasta, o tyle brama pełniła te funkcje tylko w okresach zagrożenia. Kon-strukcja bramy jest ściśle związana z konstrukcją murów, a często
F i g . 6. R e k o n s t r u k c j a b r a m y i m u r ó w d r e w n i a n o - z i e m n y c h wedle opisu
Proto-kólarza m . P s z c z y n y w X V w. R y s o w a ł a W a n d a K a s i ń s k a .
1 wież. Na podstawie przytoczonych wyżej danych o bramach miasta Pszczyny można by odtworzyć j e jako konstrukcje komorowe, piętrowe; każda z nich bowiem posiadała nad bramą izbę dla „ b r a n n i k ó w " nie były one jednak konstrukcjami wież bramowych. (Fig. 6).
Walkę n a odległość z drewniano-ziemnych murów· miasta Pszczyny toczono w X V w. nie tyle przy pomocy broni palnej, choć była ona j u ż w użyciu, ile strzałami z kusz i machin-wyrzutni. L. Musioł zanotował
ciekawe szczegóły, dotyczące produkcji i rodzaju broni:
, , . . .zwykle u ż y w a się j e d n a k w t y m czasie b r o n i d o t y c h c z a s o w e j , więc 2 kuszy strzela .się s t r z a ł a m i . W naszej księdze strzały te n a z y w a n e są d a w n y m j ę z y k i e m szypy, l u b twirzniki. W y r a b i a ł j e w mieście J a k u b D y b a l i c z w t y m czasie. Z a 5 k o p t y c h s z y p ó w p ł a c o n o t u wówczas p ó ł g r z y w n y i grosze. J e d n a
356 ZOFIA WARTOŁOWSKA
k o p a t y c h n i e o s a d z o n y c h s t r z a ł ó w kosztowała 6 i pół d o 8 groszy. D r e w n i a n e s t r z a ł y t r z e b a było w p i e r w o p r a w i ć w ż e l a z n e kolce. Z a t a k i e „ o s a d z e n i e " 5-ciu k o p s z y p ó w d o s t a ł k o w a l Białek 21 groszy i 4 h a l e r z e z a p ł a t y . O w e s t r z a ł y szybko się w y c z e r p a ł y w t y c h n i e s p o k o j n y c h c z a s a c h , a z a p o t r z e b o w a n i e było wielkie. T o t e ż c o r o c z n i e p o w t a r z a j ą się częste w y d a t k i n a s p o r z ą d z e n i e n o w y c h , k t ó r e z a m a w i a n o od r a z u p o kilka k o p " . . . . „ N a p e w n y c h m i e j s c a c h p a r k a n u u s t a w i o n e były b o m b a r d y l u b m a c h i n y , p r z y r z ą d y do ciskania k a m i e n i i i n n y c h pocisków. W r o k u 1470 s p r o w a d z o n o b o m b a r d ę z O ś w i ę c i m i a . S p o r z ą -d z a ł też w s a m y m mieście Pszczynie t a k i e m a c h i n y cieśla W ą ż w t y m s a m y m r o k u ; n a p r a w ą ich był z a j ę t y J u r e k K o w a l . O b o k b o m b a r d a z n a j d u j e się t u też określenie balista. O b y w a t e l o w i Siekierce d a n o w r o k u 1466 za t a k ą balistę
F i g . 7. G r ó d - H o r o d y s z c z e z d r z e w a z b u d o w a n e n a wyspie, rys. z r. 1659. „ B u d o w n i c t w o W o j s k o w e " , W a r s z a w a 1 9 1 8 — 1 9 3 5 . T . I , stir. 22. R y e . I I .5
1 złoty. V/ r o k u 1470 w y d a n o 1 grosz n a p i w o cieślom, p r a c u j ą c y m koło b o m b a r d i m a c h i n n a p a r k a n i e . Były t u r ó w n i e ż t a r a n y czyli k a f a r y , z w a n e w księdze d a w n y m j ę z y k i e m szlagi. Szlagi te p o r u s z a n o n a ł a ń c u c h a c h , n p . w r o k u 1476: p r o c a t h e n i s k u s l a g u m " „ . . . w z d ł u ż całego p a r k a n u z b u d o w a n e były p i e c e g l i n ą w y l e p i a n e . M o ż e służyć m i a ł y d o g o t o w a n i a s m o ł y . . . " .
Jak wynika z niemal w całości przytoczonego i przeanalizowanego artykułu L. Musioła, konstrukcje drewniano-ziemne w czasach wczesno-i późnohwczesno-istorycznych mwczesno-iały analogwczesno-iczną formę, były uwarunkowane analogiczną techniką walki, i wznoszone były w analogicznych warun-kach terenowych i z identycznego materiału. W odniesieniu do czasów,
6 T e g o r y s u n k u w r ę k o p i ś m i e n n y m dziele J ó z e f a N a r o n o w i c z a - N a r o ń s k i e g o O perspektywie w budownictwie z r. 1659 (rkp. w Bibliotece P A U ) , nie m o g l i ś m y
s t w i e r d z i ć .
Ś R E D N I O W I E C Z N A WAROWNIA "W PSZCZYNIE 3 5 7
dla których nie. ma źródeł piśmienniczych, możność transponowania form konstrukcyjnych fortyfikacyj z X V w. i późniejszych, jest niezwykle ważną.
Wobec podjętych z okazji millenium prac wykopaliskowych na grodziskach wczesnohistorycznych może warto by było odszukać i udo-stępnić te źródła, które by tak, jak protokólarz miasta Pszczyny, rzuciły więcej światła na konstrukcje drewniano-ziemne.
Z Z a k ł a d u Archeologii P r z e d h i s t o r y c z n e ;i W c z e s n o d z i e j o w e j U n i w e r s y -t e -t u W a r s z a w s k i e g o .
P i g . 8. Ś r e d n i o w i e c z n a p i e c z ę ć polska z w i z e r u n k i e m b r a m y m i a s t a S a n d o -m i e r z a . „ B u d o w n i c t w o W o j s k o w e " , W a r s z a w a 1918—1935. T . I , str. 86, ryc. 119.
RÉSUMÉ
Le livre de protocoles de la ville de Pszczyna, pour les années 1466—1180, périt pendant la seconde guerre mondiale. Seule la publi-cation de Mr. L. Musioł nous est restée, où, tout en se basant sur les citations du livre de protocoles, l'auteur donne des reconstructions des fortifications en bois et en terre de la ville de Pszczyna. Ces cita-tions contiennent des détails très intéressants sur les procédés de con-servation des fortifications à cette époque-là: sur l'action d'enduire de terre glaise „les murs" et les tours en bois et sur celle d'élever les toits au-dessus des constructions de défense. De même les données concernant les méthodes de la lutte défensive de ce bourg fortifié sont d'un très grand intérêt.
L'auteur de l'article présent profite du matériel contenu dans le livre de Mr. L. Musioł pour vérifier les méthodes de reconstruction
ŚREDNIOWIECZNA WAROWNIA W PSZCZYNIE 357
dla których nie, ma źródeł piśmienniczych, możność transponowania form konstrukcyjnych fortyfikacyj z X V w. i późniejszych, jest niezwykle ważną.
Wobec podjętych z okazji millenium prac wykopaliskowych na grodziskach wczesnohistorycznych może warto by było odszukać i udo-stępnić te źródła, które by tak, jak protokólarz miasta Pszczyny, rzuciły więcej światła na konstrukcje drewniano-ziemne.
Z Z a k ł a d u Archeologii P r z e d h i s t o r y c z n e ;i W c z e s n o d z i e j o w e j U n i w e r s y -t e -t u W a r s z a w s k i e g o .
P i g . 8. Ś r e d n i o w i e c z n a pieczęć polska z w i z e r u n k i e m b r a m y m i a s t a S a n d o -m i e r z a . „ B u d o w n i c t w o W o j s k o w e " , W a r s z a w a 1918—1935. T . I , str. 86, ryc. 119.
RÉSUMÉ
Le livre de protocoles de la ville de Pszczyna, pour les années 1466—1480, périt pendant la. seconde guerre mondiale. Seule la publi-cation de Mr. L. Musioł nous est restée, où, tout en se basant sur les citations du livre de protocoles, l'auteur donne des reconstructions des fortifications en bois et en terre de la ville de Pszczyna. Ces cita-tions contiennent des détails très intéressants sur les procédés de con-servation des fortifications à cette époque-là: sur l'action d'enduire de terre glaise „les murs" et les tours en bois et sur celle d'élever les toits au-dessus des constructions de défense. De même les données concernant les méthodes de la lutte défensive de ce bourg fortifié sont d'un très grand intérêt.
L'auteur de l'article présent profite du matériel contenu dans le livre de Mr. L. Musioł pour vérifier les méthodes de reconstruction
358 ΖΟΡΙΑ WARTOŁOWSKA
des bourgs médiévaux fortifiés qu'on découvre maintenant. En se basant sur les observations archéologiques on peut reconstruire la structure des renforcements en bois et en terre dans leurs parties inférieures, commençant par les fondements. Les relations concernant les fortifi-cations historiques en bois permettent de reconstruire les formes réelles des constructions qui couronnaient le massif du „ m u r " en bois et en terre. Le fait, que les sources archéologiques et les sources historiques se rapportent aux mêmes méthodes de la lutte et aux mêmes constru-ctions de défense, rend possible de tracer une figure nette de ces fortifications.
