wieluńskie towarzystwo naukowe

wieluńskie towarzystwo naukowe

in w en t a r z e b ib li o t ec z n e z k o n w en t u p a u li n ó w w w ie lu n iu

z konwentu paulinów w Wieluniu

(XVIII wiek)

Inwentarze biblioteczne

z konwentu paulinów w Wieluniu (XVIII wiek)

Opracował Tomasz Stolarczyk

WIELUŃ 2021

dr Tomasz Stolarczyk (Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego)

lenczycanin@poczta.onet.pl

RECENZENT

dr hab. Maria Pidłypczak-Majerowicz

SKŁAD I ŁAMANIE Tomasz Pietras

PROJEKT OKŁADKI Mateusz Pietras

Na okładce wykorzystano zdjęcie dawnego klasztoru oo. paulinów w Wieluniu (obecnie ss. bernardynek), fot. G. Nowak; zdjęcia strony tytułowej paulińskiego inwentarza bibliotecznego z 1770 r. (Archiwum Jasnogórskie w Częstochowie, sygn. 470) oraz paulińskich inwentarzy bibliotecznych z 1711 i 1721 r.

(Archiwum Jasnogórskie w Częstochowie, sygn. 710, 1452); herb Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika (źródło: https://pl.wikipedia.org/ – autor rysunku: Piotrcichosz98)

© Copyright by Wieluńskie Towarzystwo Naukowe, Wieluń 2021

Wydane przez Wieluńskie Towarzystwo Naukowe Wydanie I.

ISBN  978-83-948025-9-2

Wieluńskie Towarzystwo Naukowe ul. Reformacka 3

98-300 Wieluń e-mail: wtn-wielun@wp.pl http://www.wtn.wbi.d2.pl

Mojej ukochanej Żonie i Synkowi, Rodzicom oraz wszystkim Przyjaciołom i Czytelnikom

SPIS TREŚCI

Przedmowa (Zdzisław Włodarczyk) ... 9

Wstęp ... 13

Zarys dziejów kościoła i klasztoru paulinów pw. św. Mikołaja w Wieluniu ... 19

Charakterystyka inwentarzy paulińskich ... 29

Zasady wydania inwentarzy paulińskich ... 33

Paulińskie inwentarze biblioteczne ... 35

Cathalogus librorum conventus Vielunensis conscriptus Anno Domini 1711 .. 35

Cathalogus librorum Bibliothecae Monasterii Vielunensis ad Sanctum Nico- laum conscriptus Anno D[omi]ni 1716 ... 55

Cathalogus librorum Bibliothaecae [Anno Domini 1717 Die 4. Septembris Conscriptus] ... 66

Inventaria Conventus Nostri Vielunensis Per Venerabilem Discretum ex eodem Conventu pro Intermedio Capituli in festo Beatissimae Virginis Puri- ficationis celebrando Conscripta Anno Domini 1721 ... 75

Anno D[omi]ni 1729 mense Octobri Facta est revisio librorum Biblothecae Conventus Vielunensis ... 84

Inventarium Bibliotecae Ejusdem Conventus Vielunensis [1739] ... 95

Inventarium Bibliotecae Conv[entus] Vielu[nensis] 1742 ... 109

Inventarium Bibliothecae Vielunensis Conventus Ordinis S[ancti] Pauli 1mi Eremitae 1747 [die 16 Januarii] ... 121

Inventarium Bibliothecae [1748] ... 132

Inventarium Bibliothecae Vielunensis Ordinis S[ancti] Pauli 1mi Er[emi]tae [1749] ... 142

Inventarium Bibliothecae Vielunensis [1750] ... 151

Inventarium Bibliothecae Vielunensis Ord[i]n[i]s S[ancti] Pauli 1mi Erae- [-mitae] [1752] ... 161

Catalogus Librorum Bibliothecae Conventus Vielunensis Ordinis Sancti Pauli primi Eremitae. Sub Prioratu R[evere]ndi Patris Sigismundi Bogucki ad faciliorem Eorundem numerum deveniendu[m] Auctionem annotandam decessus exprimendos, pro ulterioribus Annis a 1770 Conscriptus ... 172

Cathalogus Librorum Bibliothecae Monasterii Vielune[nsis] Ordinis S[ancti] Pauli primi eremitae Anno D[omi]ni 1789 Diebus septembris Conscriptus .... 209

Zakończenie ... 227

Wykaz stosowanych skrótów ... 231

Bibliografia ... 233

I. Źródła i wydawnictwa źródłowe ... 233

II. Literatura ... 234

Indeks osobowy ... 243

PRZEDMOWA

W

wieku XVIII w królewskim Wieluniu swe siedziby miało pięć zakonów. Były to cztery zgromadzenia męskie: augustianie, pau- lini, pijarzy i reformaci oraz jedno żeńskie bernardynki, nazy- wane w miejscowej tradycji Pannami. Dodatkowo przy ich klasztorze znaj- dowała się rezydencja bernardynów sprawujących opiekę duszpasterską nad nimi. Nie dość na tym: na terenie ówczesnego powiatu wieluńskiego czynne były do początków XIX stulecia norbertanki w Bolesławcu (pierwotnie refu- gium klasztoru w śląskim Czarnowąsie) oraz paulini w Konopnicy, którzy do czasu kasaty w 1864 roku administrowali tamtejszą parafią. Podobnie było w Dzietrznikach, która to wieś należała do uposażenia wieluńskiego zgroma- dzenia tej reguły.

Ponad czterowiekową obecność zakonników reguły św.  Pawła Pustelnika w mieście zakończyła supresja z roku 1819 – bracia zasilili dom częstochowski¹. Do zajmowanych przez nich pomieszczeń przeniesiono ss. Bernardynki, których klasztor przejęli przybywający ze Śląska sukiennicy, a kościół zaś tworząca się parafia ewangelicko-augsburska. Kasata, która dotknęła polskie klasztory po 1864 roku, w Wieluniu skutkowała usunięciem z miasta reformatów i pijarów.

W pomieszczeniach klasztoru augustianów zgromadzono mnichów tej reguły z całego Królestwa – okres ich wielowiekowego pobytu w Wieluniu skończył

1 M. Kośka, Dekret abpa Franciszka Skarbka-Malczewskiego z 17 IV 1819 r. w spra- wie supresji klasztorów w Królestwie Polskim, „Hereditas Monasteriorum” 2016, Vol. 8, s. 367–378.

się wraz ze śmiercią ostatniego w początkach XX wieku. Jedynie wieluńskim bernardynkom udało się przetrwać ten straszny czas – pod koniec wieku niewoli jedynie one świadczyły o wielowiekowej tradycji wieluńskiego monastycyzmu.

W roku 1885 w rodzinie wieluńskiego młynarza na świat przyszła Teresa Janina Kierocińska – Czcigodna Służebnica Boża, współzałożycielka Zgroma- dzenia Sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus (1921), zwana też Matką Zagłębia.

Niepodległa Rzeczpospolita, jak i potrzeby zmienionej rzeczywistości sprawiły, że Wieluń stał się główną siedzibą Zgromadzenia Sióstr Opieki Społecznej (antoninki), jego założycielka s.  Innocenta Katarzyna Rzadka urodziła się w Mirkowie (1894) – na historycznej ziemi wieluńskiej. Od początku lat 20.

XX wieku do miasta powrócili franciszkanie.

Bogactwo przeszłości wieluńskich wspólnot życia konsekrowanego nie do- czekało się dotychczas swojego kronikarza. Działania takie podjął ks. Sławomir Zabraniak w swojej pracy pt. Wieluński ośrodek kościelny w okresie staropolskim (Lublin 2004), lecz ograniczenie czasowe zawarte w tytule nie pozwoliło na ca- łościowe ujęcie zagadnienia – aż po dzień dzisiejszy. Przeszłością ss. Bernardy- nek zajęli się uczestnicy sesji naukowej², która odbyła się w Wieluniu w dniach 9–10 maja 2014 roku, tom pokonferencyjny przyniósł również informacje o sa- mym obiekcie klasztornym, które Panny przejęły po odejściu paulinów³.

Cieszy inicjatywa łódzkiego badacza Tomasza Stolarczyka, który podjął się opracowania katalogów bibliotecznych wieluńskich paulinów. Praca to bowiem żmudna, wymagająca, że pozostaniemy w kręgu frazeologii klaustralnej, be- nedyktyńskiej wprost cierpliwości. Wspomnieć należy, że staraniem Wieluń- skiego Towarzystwa Naukowego ukazały się dotychczas dwa wydawnictwa tegoż autora⁴. Niniejsze, stanowi przyczynek do poznania fragmentu dziejów jednego z wieluńskich zgromadzeń. Niestety, dodać należy, że badania prze- szłości wieluńskich konwentów pozostają obszarem mocno zaniedbanym⁵, nie-

2 Z. Włodarczyk, Konferencja naukowa „400-lecie sióstr bernardynek na ziemi wieluń- skiej”, Wieluń, 9–10 V 2012 r., „Hereditas Monasteriorum” 2012, vol. 1, s. 335–338.

3 400-lecie klasztoru sióstr bernardynek na ziemi wieluńskiej, red. J. Książek, T. Olejnik, Wieluń 2013.

4 Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku, Wieluń 2005 oraz Analecta domini- ciana. Szkice z dziejów Zakonu Braci Kaznodziejów w Polsce Środkowej (XIII–XVIII wiek), Wieluń 2016.

5 Oceny tej nie zmienia fakt, że sporadycznie ukazują się drobne przyczynki zajmujące się przeszłością wieluńskich konwentów, przykładowo E. Kaczyńska, Przywilej króla Pol-

11 wystarczająco poznaliśmy przeszłość wspólnot, które obrały swą siedzibę w na- szym mieście. Cieszy więc każdy przyczynek, który pozwala nam na lepsze poznanie tej tematyki.

Jednym z głównych celów Towarzystwa, jest „rozwijanie wieluńskiego ośrodka naukowego dla różnych gałęzi wiedzy”. Niniejsza publikacja – Tom XXXVI Biblioteki Wieluńskiego Towarzystwa Naukowego stanowi skromny wkład Towarzystwa do badań nad dziedzictwem kulturowym klasztorów na ziemiach polskich.

Zdzisław Włodarczyk

Prezes Wieluńskiego Towarzystwa Naukowego

ski Władysława IV Wazy z roku 1645 zezwalający na osiedlenie się franciszkanów iryjskich w mieście Wieluniu, „Rocznik Wieluński” 2019, t. 19, s. 123–128; Z. Włodarczyk, Klasz- tor etatowy augustianów-eremitów w Wieluniu (1864–1893), „Rocznik Łódzki” 2020, t. 70, s. 155–170.

WSTĘP

W

myśl konstytucji paulińskich z 1643 r. każdy klasztor powinien posiadać własne archiwum, w którym należało przechowywać przywileje Zakonu, akta kapituł, zarządzenia wizytacji, spisy braci profesów tak żyjących jak i zmarłych z opisem ich życia, spisy fundacji z ich zobowiązaniami, opisy dóbr i ich granic, inwentarze kościoła. Wszystko to miano spisywać w księgach dobrze i mocno oprawnych. Całość archiwal- nego zbioru musiała być utrzymywana w porządku i w miejscu bezpiecznym pod odpowiednią pieczą. Konstytucje nakazywały też sporządzanie kopiarzy dokumentów konwentualnych⁶.

W XVIII–XIX w. nastał czas wielkich niepokojów wśród polskich pauli- nów. Związane było to z wojnami, zaborami i kasatami. Poszczególne klasztory przesyłały wówczas swoje archiwa na Jasną Górę⁷.

We wspomnianych wyżej konstytucjach z 1643 r. zawarty został także zapis, mówiący, że bibliotekarz klasztorny miał obowiązek sporządzania inwentarzy (katalogów) ksiąg przechowywanych w bibliotece konwentualnej. Miał to czy- nić w czasie skontrum. Robił to najczęściej przed kapitułami prowincjalnymi na Jasnej Górze wraz ze sprawozdaniem z działalności konwentu. Spisywał ty- tuły z grzbietów książek, stojących na półkach. Książki w inwentarzach musiały

6 Constitutiones religionis S.  Pauli Primi Eremitae a Sant[issi]mo D[omino] N[ostro]

Papa Urbano VIII Aprobatae et confirmatae 1644, Romae 1646, s. 135–136.

7 H. Marcinkiewicz, Archiwum jasnogórskie, „Jasna Góra” 1985, nr 1, s. 46–50.

być ułożone w odpowiednim porządku, według klucza rzeczowego w działach:

duchowym – książki teologiczne (teologii scholastycznej, pozytywnej, ascetycz- nej i moralnej czyli kazuistyki), zbiory kazań; świeckim – dzieła z zakresu filo- zofii, historii, polityki i retoryki, przy większym zróżnicowaniu tematycznym tekstów, należało wyodrębnić następne działy – tak jak powinny być ustawione w bibliotece. Inwentarze biblioteczne pozwalały na kontrolowanie księgo- zbioru, ułatwiały dotarcie do książek, pomagały przy zakupach nowych pozycji, pozwalały na szybką orientację, czy dana książka znajduje się w zbiorze, były instrumentem pomocnym w kontrolowaniu życia i rozwoju konkretnego domu zakonnego przez zwierzchników. Księgozbiory na ogół rejestrowano równole- gle ze spisami paramentów liturgicznych kościoła i zakrystii oraz pozostałych ruchomości zakonnych, dlatego też większość rejestrów książek została opa- trzona tą samą datą co pozostałe spisy przeznaczone do rozpatrzenia na kapitule zakonnej⁸.

Celem niniejszej pracy jest edycja źródłowa 14 osiemnastowiecznych inwen- tarzy bibliotecznych klasztoru Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika (Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae, OSPPE) czyli paulinów pw. św. Mikołaja z Wielunia. Pochodzą one z lat: 1711, 1716, 1717 (4 września), 1721, 1729 (paź- dziernik), 1739, 1742, 1747 (16 stycznia), 1748, 1749, 1750, 1752, 1770 i 1789 (wrzesień).^.Inwentarze z 1711 i 1770 r. stanowią samodzielne jednostki archi- walne, natomiast pozostałe wchodzą w skład Akta Prowincji: Wieluń, prze- chowywanych obecnie w Archiwum Jasnogórskim w Częstochowie⁹.

8 Constitutiones religionis…, s.  131; T.  Stolarczyk, Siedemnastowieczny bibliotekarz zakonny – zaszczytna funkcja czy niewdzięczny strażnik wiedzy, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych” 2019, R. 25, nr 1 (48), s. 19; idem, Wzorzec bibliotekarza zakonnego w śre- dniowieczu i okresie wczesnonowożytnym, [w:] W poszukiwaniu wzorów i wzorców osobo- wych wykonawców zawodów bibliotekarskich i informacyjnych, red. S. Kurek-Kokocińska, A. Tokarska, Łódź 2021, s. 54; E. Sukiennik, Księgozbiór klasztoru paulinów w Oporowie według katalogów bibliotecznych z XVIII wieku, „Saeculum Christianum” 2019, nr  26, t. 1, s. 121.

9 Archiwum Jasnogórskie w Częstochowie (dalej: AJG), sygn. 470: Catalogus librorum bibliothecae conventus Vielunensis Ordinis Sancti Pauli primi Eremitae… a 1770 conscriptus, s. 1–191; sygn. 710: Cathalogus librorum conuentus Vielunensis conscriptus Anno Domini 1711, s. 3–11; sygn. 1652: Akta prowincji 1702–1815: Wieluń, s. 50–54 (1717), 93–98 (1721), 139–143 (1729), 162–168 (1739), 185–190 (1742), 214–221 (1747), 242–247 (1748), 271–275 (1749), 292–297 (1750), 319–325 (1752), 353–361 (1789) 401–404 (1716); T.  Stolarczyk, Osiemnastowieczne paulińskie inwentarze biblioteczne z Wielunia,

„Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych” 2021, R. 27, nr 1 (52), s. 49–62.

15 Przy identyfikacji tytułów ksiąg, wymienionych w inwentarzach, w przy- padku poloników opierano się na Bibliografii polskiej Karola Estreichera i dla- tego możliwe było podawanie pełnych tytułów dzieł oraz miejsc i lat wydania¹⁰. Natomiast w przypadku literatury obcej trudno było dotrzeć do zagranicznych bibliografii i stąd też, w większości przypadków ograniczone są do tego tylko, żeby móc zidentyfikować dane dzieło, bez podawania pełnego tytułu – do- konano tego w oparciu o publikacje Joanny Szady i T. Stolarczyka¹¹.

Przy opracowaniu notek biograficznych autorów książek wymienionych w inwentarzach posłużono się Polskim słownikiem biograficznym, Encyklopedią katolicką oraz Podręczną encyklopedyą kościelną¹² oraz Encyklopedią wiedzy o je- zuitach na ziemiach Polski i Litwy¹³.

Charakterystykę inwentarzy paulińskich opracowano w oparciu o artykuł T. Stolarczyka im poświęcony¹⁴.

Rys historyczny wieluńskiego klasztoru pw. św.  Mikołaja opracowano w oparciu o Zbiór dokumentów OO. Paulinów Polsce, którego pierwszy tom został opracowany jeszcze przed II wojną światową przez Jana Fijałka, a drugi w 2004  r. przez Janusza Zbudniewka¹⁵ oraz pracę Leszka Wojciechowskiego poświęconą powstaniu, rozwojowi i uposażeniu najstarszych fundacji pauliń- skich na ziemiach polskich¹⁶, Janusza Zbudniewka katalogi klasztorów Zako- nu Paulińskiego w Polsce¹⁷, Remigiusza Żmudy o kasatach klasztorów pauliń- skich w Królestwie Polskim¹⁸, przyczynek Zofii Wilk-Woś do średniowiecznych

10 Zob. Bibliografia.

11 J. Szady, Księgozbiory parafialne w prepozyturze wiślickiej w II połowie XVIII wieku, Lublin 2008 (dalej: Szady), s. 161–297; Copiarium, s. 69–73, 78–80; T. Stolarczyk, Sie- demnastowieczne inwentarze biblioteczne klasztorów dominikańskich w Gidlach, Łęczycy, Łowiczu, Piotrkowie Trybunalskim i Sieradzu, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”

2016, t. 106, s. 219–279.

12 Poszczególne hasła osobowe zob. Bibliografia.

13 Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995 (dalej:

EWJPol), opr. L. Grzebień, Kraków 2004.

14 T. Stolarczyk, Osiemnastowieczne paulińskie inwentarze biblioteczne…, s. 49–62

15 Zbiór dokumentów Zakonu OO. Paulinów w Polsce (dalej: ZDP), t. I: 1328–1464, opr. J. Fijałek, Kraków 1938; t. II: 1465–1550, wyd. J. Zbudniewek, Warszawa 2004.

16 L.  Wojciechowski, Najstarsze klasztory paulinów w Polsce. Fundacja –  uposażenie – rozwój do około 1430 roku, „Studia Claromontana” (dalej: SC) 1991, t. 11, s. 33–196.

17 J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj, SC 2007, t. 25, s. 5–288; idem, Katalog do- mów i rezydencji polskiej prowincji paulinów, „Nasza Przeszłość” 1969, t. 31, s. 181–228.

18 R. Żmuda, Kasata klasztorów paulińskich na terenie Królestwa Polskiego w 1918 [!]

roku, SC 2007, t. 25, s. 353–428.

dziejów wieluńskiego konwentu¹⁹. Przydatna okazała się praca Sławomira Zabraniaka o wieluńskim ośrodku kościelnym w okresie staropolskim²⁰ oraz rozdziały w monografii Wielunia do 1792 roku autorstwa Agaty Młyńskiej o instytucjach kościelnych w średniowiecznym mieście²¹, Tadeusza Grabar- czyka i Tadeusza Nowaka o politycznych dziejach Wielunia w średniowieczu²² oraz Hanki Żerek-Kleszcz o mieszkańcach Wielunia w latach 1580–1792 i przestrzeni miejskiej w końcu XVI–XVIII w. oraz o ustroju miasta²³, a także artykuły Wisławy Jordan o wystroju kościoła popaulińskiego w Wieluniu²⁴ i Zdzisława Włodarczyka o kontrowersjach pomiędzy ewangelikami a właści- cielami manufaktury sukienniczej w Wieluniu – bowiem dawna siedziba ber- nardynek przejęta została przez przybyłych do miasta sukienników²⁵.

Inwentarzami bibliotek zakonnych zajmowali się dotąd m. in. Piotr Kocha- nowicz²⁶, Augustyn Ciesielski²⁷, Kazimierz Warda²⁸ Paweł Błażewicz²⁹, Maria

19 Z.  Wilk-Woś, Przyczynek do średniowiecznych dziejów konwentu św.  Mikołaja za murami Wielunia, SC 2012, t. 30, s. 505–512.

20 S. Zabraniak, Wieluński ośrodek kościelny w okresie staropolskim, Lublin 2007.

21 A.  Młyńska, Instytucje kościelne w mieście, [w:]  Wieluń. Monografia miasta, red.

A. Szymczak, t. 1: Dzieje miasta do 1792 roku, Łódź–Wieluń 2011, s. 203–230.

22 T. Grabarczyk, T. Nowak, Dzieje polityczne Wielunia (do 1580 roku), [w:] Wieluń.

Monografia miasta, red. A. Szymczak, t. 1: Dzieje miasta do 1792 roku, Łódź–Wieluń 2011, s. 51–137.

23 H.  Żerek-Kleszcz, Mieszkańcy Wielunia, [w:]  Wieluń. Monografia miasta, red.

A. Szymczak, t. 1: Dzieje miasta do 1792 roku, Łódź–Wieluń 2011, s. 421–462; eadem, Prze- strzeń miejska i jej przemiany w końcu XVI–XVIII w., [w:] ibidem, s. 265–368; eadem, Ustrój miasta, [w:] ibidem, s. 369–419.

24 W.  Jordan, Panien bernardynek sprawy artystyczne. O wystroju dawnego kościoła SS. Bernardynek w Wieluniu, „Rocznik Wieluński” (dalej:RW) 2009, t. 9, s. 29–59.

25 Z. Włodarczyk, Spór między parafia ewangelicko-augsburska w Wieluniu a właścicie- lami manufaktury sukienniczej w pierwszej połowie XIX w., RW 2008, t. 8, s. 77–88.

26 P.  Kochanowicz, Inwentarze bibliotek jezuickich 1570–1820. Próba rekonstrukcji, [w:] Librorum amatori. Księga pamiątkowa ofiarowana ks. Czesławowi Michalunio SJ na 50-lecie ofiarnej pracy w Bibliotece Filozoficznej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, Kraków 2004, s. 163–175.

27 A.  Ciesielski, Materiały archiwalne do dziejów bibliotek w Wielkopolsce (biblioteki klasztorne cystersów), „Roczniki Biblioteczne” 1964, R. 8, s. 457–462.

28 K.  Warda, Inwentarze bibliotek klasztornych jako źródło do dziejów książki polskiej w XIX w., „Studia o Książce” 1985, t. 15, s. 115–124.

29 P. Błażewicz, Katalog Biblioteki Kapituły Kolegiackiej pod wezwaniem Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście jako źródło do badań nad księgozbiora- mi historycznymi na Warmii, „Studia Warmińskie” 2006, vol. 43, s. 275–287.

17 Pidłypczak-Majerowicz³⁰, Tomasz Stolarczyk³¹. Największe jednak zasługi na tym polu położyła Urszula Paszkiewicz³².

Poniższy tekst zawiera Zarys dziejów klasztoru paulinów pw. św. Mikołaja w Wieluniu, Charakterystykę inwentarzy paulińskich, Zasady wydania inwen- tarzy paulińskich ich edycję oraz Wykaz stosowanych skrótów, Bibliografię i In- deks osobowy.

Serdecznie dziękuję Prezesowi Wieluńskiego Towarzystwa Naukowego dr. Zdzisławowi Włodarczykowi i dr. Tomaszowi Pietrasowi za pomoc w wy- daniu miniejszej publikacji. Podziękowania kieruję również do Pani prof. Ma- rii Pidłypczak-Majerowicz, za cenne uwagi i podjęcie się zrecenzowania tej książki.

Tomasz Stolarczyk

30 M. Pidłypczak-Majerowicz, Inwentarze bibliotek zakonnych w białoruskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych w Mińsku. „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycz- nymi” 2006, t. 1, s. 9–16.

31 T. Stolarczyk, Inwentarze biblioteczne XVII–XX w. środkowopolskich klasztorów domi- nikańskich i bernardyńskich, [w:] Dzieje książki i prasy. Przegląd badań za lata 2013–2015, red. B.  Iwańska-Cieślik, E.  Pokorzyńska, wsp. Z.  Kropidłowski, D.  Spychała, Bydgoszcz 2017, s. 79–94; idem, Inwentarze biblioteczne bernardynów, dominikanów, karmelitów i pi- jarów z XVII i XIX wieku, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych” 2019, R. 25, nr 2 (49), s. 97–110; idem, Siedemnastowieczne inwentarze biblioteczne…, s. 219–279.

32 U. Paszkiewicz, Bibliografia inwentarzy i katalogów księgozbiorów polskich i założonych w Polsce do 1939 roku. Cz. 1, Księgozbiory instytucjonalne w układzie topograficznym, War- szawa 1990; eadem, Bibliografia inwentarzy i katalogów księgozbiorów polskich i założonych w Polsce do 1939 roku. Cz. 2, Warszawa 1990; eadem, Cathalogus cathalogorum: inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku: spis sca- lony, poprawiony i uzupełniony. 1–2, Warszawa 2015; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej: (spis za lata 1510–1939), Warszawa 1998; eadem, In- wentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1, Warszawa 2000; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku, Suplement 2, Poznań 2006; eadem, Księgozbiory prywatne w układzie abeca- dłowym nazwisk właścicieli Rękopiśmienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej: (spis za lata 1553–1939), Warszawa 1996.

ZARYS DZIEJÓW KOŚCIOŁA I KLASZTORU PAULINÓW PW. ŚW. MIKOŁAJA W WIELUNIU

W

dniu 29 grudnia 1388 r. rektor położonego za murami miejskimi na Rudzkim (zwanym później Krakowskim) Przedmieściu na południowy-wschód od Bramy Rudzkiej szpitala i kościoła wie- luńskiego pw. św. Mikołaja, erygowanego w 1380 r., Andrzej przekazał swoje budynki wraz z uposażeniem na rzecz przeora paulinów i jego zakonników.

Stało się to zapewne pod naciskiem księcia Władysława Opolczyka, posia- dającego prawo patronatu nad szpitalem³³. Jednak sama fundacja, zdaniem L. Wojciechowskiego, miała miejsce dopiero najwcześniej po 19 marca 1389 r., kiedy to nowym arcybiskupem gnieźnieńskim, zgoda którego wymagana była dla ważności fundacji, po śmierci w dniu 26 grudnia 1388 Bodzanty, a więc na 3 dni, przed przekazaniem szpitala wieluńskiego paulinom, został Jan Kro- pidło. Natomiast górną cezurą chronologiczną powstania nowego konwentu był sierpień 1391 r., kiedy to jego fundator Władysław Opolczyk znalazł się w stanie wojny z królem Polski Władysławem Jagiełłą, w wyniku, której utracił ziemię wieluńską³⁴.

33 L. Wojciechowski, op. cit., s. 178–179; S. Zabraniak, op. cit., s. 109–111; J. Zbud- niewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 263.

34 L. Wojciechowski, op. cit., s. 180; S. Zabraniak, op. cit., s. 111; J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 263; A. Młyńska, op. cit., s. 214, p. 74.

Zdaniem L.  Wojciechowskiego „dzięki fundacji Opolczyka paulini byli obecni w centrum administracyjnym «księstwa wieluńskiego», niejako «ob- sługiwali» je duchowo”³⁵. Zdaniem Zofii Wilk-Woś na ufundowanie pauliń- skiego klasztoru w Wieluniu przez Opolczyka wpływ miały uwarunkowania polityczne – książę był blisko związany z Andegawenami, którzy szczególnie wspierali ten zakon. Ważnym czynnikiem mógł być również związek paulinów z kultem maryjnym oraz ich „[…] duchowość oparta na regule św. Augustyna, która odegrała ważną rolę w nurcie religijnym devotionis modernae”³⁶.

Prawnie i materialnie z klasztorem paulińskim związana była kaplica zam- kowa pw. św. Katarzyny, gdzie zakonnicy byli kapelanami³⁷.

Uposażenie konwentu paulińskiego św. Mikołaja w Wieluniu w okresie od 1389 do 1391 r. stanowiły: wieś Dzietrzniki, dziesięcina miodowa ze wsi So- kolniki, przejęta przez zakonników wraz ze szpitalem, uposażonym nią jesz- cze przez arcybiskupa Janusza Suchywilka w 1380 r. oraz dziesięciny zbożowe z 4 wsi, stanowiących część dochodów kanclerstwa sieradzkiego – Trębaczów, Janiszowa, Niwiska i Szczyty³⁸. L. Wojciechowski uważa, że Władysław Opol- czyk analogicznie do dóbr dwóch innych fundowanych przez siebie klasztorów paulińskich, mianowicie jasnogórskiego i głogówieckiego, obdarzył posiadłości wieluńskich zakonników immunitetem gospodarczym z zastrzeżeniem poradl- nego o podobnej wysokości jak w tamtych przypadkach, zwolnił klasztor od obowiązku stacji urzędniczych i pozwolił na ścinanie drzew w lasach książę- cych. Zdaniem tego badacza możliwe było też, że w skład nadań Opolczyka wchodziły jeszcze inne elementy, które później zabrał Władysław Jagiełło³⁹.

Po klęce Opolczyka w starciu z wojskami królewskimi w 1391 r. i zajęciu przez nie ziemi wieluńskiej los jego fundacji, w tym klasztoru św. Mikołaja w Wie- luniu, był bardzo niepewny⁴⁰. Dopiero w dniu 24 lutego 1393 r. Władysław Jagiełło dokonał refundacji paulińskiego konwentu w Wieluniu wraz ze wspo- mnianą wyżej kaplicą św. Katarzyny, uznając się za „właściwego” ich fundatora⁴¹.

35 L. Wojciechowski, op. cit., s. 180.

36 Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 506.

37 Ibidem; L. Wojciechowski, op. cit., s. 180; J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 263.

38 L. Wojciechowski, op. cit., s. 183, 187; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 506–507.

39 L. Wojciechowski, op. cit., s. 183.

40 A. Młyńska, op. cit., s. 214.

41 Ibidem, s. 214–215; L. Wojciechowski, op. cit., s. 181; J. Zbudniewek podaje rok 1392 jako datę refundacji królewskiej – zob. J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 263.

21 Według Wojciechowskiego Jagiełło prawdopodobnie zasadniczo zachował do- tychczasowe uposażenie klasztoru⁴². Król ponownie nadał zakonnikom wieś Dzietrzniki oraz dziesięciny wytyczne (zbożowe) z Trębaczowa, Janiszowej, Niwisk i Szczytów, a także 2 garnce miodu (dań miodową) z Sokolnik, które stanowiły część świadczeń należnych królowi (12 garnców) od chłopów z pustek w tej wsi. Ponadto paulini otrzymali od władcy prawo do pobierania 1 wiar- dunku czyli 12 szerokich groszy praskich (¼ grzywny) z każdego posiadanego łanu kmiecego we wspomnianej wsi Sokolniki. Jagiełło uwolnił ponadto soł- tysa, kmieci i wszystkich mieszkańców Dzietrznik od wszelkich danin i po- winności, zastrzegając sobie jedynie 1 miarę owsa oddawaną mu przez chłopów w dniu św. Marcina. Dodatkowo monarcha zwolnił dobra zakonne od stacji urzędniczych oraz zezwolił na branie drzewa na opał i budowę z lasów kró- lewskich⁴³. Według Wojciechowskiego „fundacja królewska stworzyła prawne i materialne podstawy dalszego istnienia klasztoru św. Mikołaja […] Funkcje duszpasterskie, jakie spełniali paulini na zamku za czasów Opolczyka, nie zo- stały im odebrane”⁴⁴.

W 1398 r. paulini wieluńscy otrzymali od ówczesnego arcybiskupa gnieź- nieńskiego Dobrogosta zgodę na przeniesienie uroczystości poświęcenia ich ko- ścioła, przypadającej w święto Zesłania Ducha Świętego na pierwszą niedzielę po św.  Bartłomieju. Arcybiskup udzielił także 40  dni odpustu za wsparcie kościoła wszystkim wiernym nawiedzającym kościół w uroczystość dedykacji i przez następnych 7 dni⁴⁵.

W 1401 r. król odnawiając Akademię Krakowską, włączył do jej uposażenia uposażenie m.in. kancelarii sieradzkiej, co spowodowało utratę przez konwent św. Mikołaja dziesięcin wytycznych ze wspomnianego Trębaczowa oraz z Jani- szowej, Niwisk i Szczytów. W ten sposób i tak uboga sytuacja materialna klasz- toru jeszcze bardziej się pogorszyła⁴⁶.

W dniu 10 czerwca 1412 r. paulini wieluńscy wykupili z rąk sołtysa Henryka sołectwo w Dzietrznikach za sumę 20 grzywien. Zakup ten został zatwierdzony

42 L. Wojciechowski, op. cit., s. 184.

43 ZDP, t. I, nr 33–64–67; L. Wojciechowski, op. cit., s. 185–188; J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 263; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 507.

44 L. Wojciechowski, op. cit., s. 181.

45 ZDP, t. I, nr 42, s. 84–85; L. Wojciechowski, op. cit., s. 188; A. Młyńska, op. cit., s. 215;

Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 507–508.

46 L. Wojciechowski, op. cit., s. 188; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 507.

przez sędziego i starostę wieluńskiego Wiktora ze Zdrgań jeszcze w tym samym roku, a w następnym jego dokument zatwierdził Władysław Jagiełło⁴⁷.

Przed 1414  r. zakonnicy uzyskali dziesięciny z 9  łanów w Sokolnikach, zatwierdzane przez kolejnych arcybiskupów gnieźnieńskich: Mikołaja Trąbę (30 marca 1414 r.), Wojciecha Jastrzębca (16 lutego 1424 r.) i Zbigniewa Ole- śnickiego (2  grudnia 1485  r.)⁴⁸. Arcybiskup Trąba w swoim dokumencie zdecydował, że sołtysi z Sokolnik muszą płacić klasztorowi wieluńskiemu dzie- sięcinę w wysokości 1  wiardunku z 5  łanów, natomiast decyzję w sprawie dziesięciny z pozostałych 4 łanów miał podjąć w czasie najbliższego pobytu w Wieluniu. Z kolei arcybiskup Jastrzębiec potwierdził rozstrzygnięcie swoje- go poprzednika w sprawie dziesięciny z 5 łanów, natomiast w kwestii pozo- stałych postanowił, że z 4 pozostałych łanów sołtysi powinni płacić wspólnie z chłopami dziesięcinę małdratową z wiardunkiem. Natomiast arcybiskup Oleśnicki potwierdził we wszystkich punktach rozstrzygnięcia swoich po- przedników. Trzy lata później (28 lutego 1488 r.) ten sam metropolita przyznał paulinom wieluńskim dziesięcinę folwarczną z Sokolnik⁴⁹. Zdaniem Z. Wilk- -Woś dziesięciny te stanowić mogły formę rekompensaty za utracone dziesię- ciny z Trębaczowa, Janiszowej, Szczytów i Niwisk⁵⁰.

W 1469  r. przeniesiono czynsz, który kmiecie płacili klasztorowi pauliń- skiemu w Wieluniu ze wsi Wola Rusiecka w wysokości 4 grzywien, na klasztor pauliński w Wiegomłynach⁵¹.

W 1493 r. bullą papieską Aleksandra VI konwent wieluński został wyjęty spod jurysdykcji biskupa diecezjalnego⁵².

W 1513 r. paulini zrezygnowali z ogrodu zwanego Rusowski w Wieluniu, na którym ciążył zapis testamentowy 10 grzywien, uczyniony w 1482 r. przez Jakuba Rusza klasztorowi św. Mikołaja z Wielunia, na rzecz jego krewnego Jana z Parcic, altarysty wieluńskiego. Pięć lat później zakonnicy przyjęli od tegoż Jana 2 grzywny jako resztę ze wspomnianej sumy 10 grzywien za ów ogród⁵³.

47 ZDP, t. I, nr 59, 60, 61, s. 112–115; L. Wojciechowski, op. cit., s. 189; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 508.

48 L. Wojciechowski, op. cit., s. 189; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 508, 510–512.

49 Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 508–512.

50 Ibidem, s. 508.

51 ZDP, t. II, nr 16, s. 114–115.

52 Ibidem, nr 102, s. 264–265.

53 Ibidem, nr 164a, s. 348–349, nr 195b, s. 381–382.

23 W 1518 r. Wojciech, przeor konwentu wieluńskiego, oskarżył Bieniasza Rudz- kiego i jego syna Wawrzyńca o to, że zabrali w lesie i dobrach Mikołaja Mie- rzyckiego siekierę i łańcuch wartości 4 grzywien, które należały do sług przeora⁵⁴.

Pod koniec roku 1546 przeor klasztoru św. Mikołaja Marcin zawarł umowę z młynarzem z Dzietrznik Józefem Pradoliowiczem na wybudowanie nowego młyna na rzece Grabowej w tejże wsi. Przeor zobowiązał się wówczas do zbudo- wania grobli i samej budowli aż po dach oraz dostarczenie kamieni potrzebnych do mielenia. Ponadto uwolnił młynarza od zobowiązań na okres 3 lat, który po tym okresie miał dostarczać paulinom wieluńskim do końca 6 lat po kopie groszy, a następnie 2 grzywny rocznie. Mikołaj nadał również Pradoliowiczowi prawo do wykarczowanego lasu i łąki⁵⁵.

Po 1655  r. otrzymali zapisy wyderkafowe od mieszkańców wsi Kurowa i Turowa⁵⁶.

W 1761 r. z powodu interdyktu nałożonego na kolegiatę wieluńską zmar- łych chowano przez kilka miesięcy w kościele paulińskim⁵⁷.

Pod koniec XIV bądź na początku XV  w. paulini wieluńscy utworzyli w Dzietrznikach parafię jednowioskową przy kościele pw. śś. Katarzyny, Pio- tra, Pawła i Pawła Pustelnika, którą sami obsługiwali. We wsi tej utrzymywali również szkołę elementarną i szpital zbudowany w 1728 r.⁵⁸

Możliwe, ze pierwsze budynki klasztorne wraz z kościołem, przejęte od miejscowego szpitala, zostały prawdopodobnie zniszczone w czasie najazdu Le- ona Aschenheimera, najemnika królowej węgierskiej Elżbiety, na ziemię wie- luńską w 1442 r.⁵⁹ Spór wśród badaczy zakonu paulińskiego natomiast budzi sprawa rzekomego opuszczenia przez zakonników swojego klasztoru w drugiej i trzeciej ćwierci XV w., co miało być spowodowane burzliwymi wydarzeniami na pograniczu wieluńsko-śląskim z tego okresu⁶⁰.

54 Ibidem, nr  195a, s.  381; T.  Stolarczyk, Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku, Wieluń 2005, s. 167.

55 ZDP, t. II, nr 709a, s. 844–845.

56 H. Żerek-Kleszcz, Ustrój miasta…, s. 403

57 Eadem, Przestrzeń miejska, s. 362.

58 L. Wojciechowski, op. cit., s. 189; J. Zbudniewek, op. cit., s. 201, 222.

59 T. Grabarczyk, T. Nowak, op. cit., s. 63–67; A. Młyńska, op. cit., s. 216.

60 L. Wojciechowski, op. cit., s. 182; T. Grabarczyk, T. Nowak, op. cit., s. 63, 66; Z. Wilk- -Woś, op. cit., s. 510.

Około 1630 r. kościół przebudowano w stylu barokowym, remontując przy okazji dachy na klasztorze, kościele i zakrystii, które wcześniej na skutek desz- czu popadały w ruinę⁶¹.

W czasie potopu szwedzkiego klasztor pauliński został poważnie zdewasto- wany. Odbudowano go na początku lat 80. XVII w. za przeoratu Bartłomieja Szotarewicza (1680–1692)⁶².

Jednak już w 1703 r. podczas wielkiej wojny północnej ponownie zniszczono budynki zakonne, w 1708 r. mnisi pisali wręcz o ruinie klasztoru. W następnych latach nie było lepiej pod tym względem. Dopiero w latach 40. XVIII w. prze- prowadzono remonty dachów i kościoła oraz budynków klasztornych, w którym wymieniono również posadzkę. W 1789 r. przeprowadzono remont dwóch cel, w tym celi prowincjała, refektarza, kuchni i magazynów⁶³.

Przez cały czas istnienia konwentu w Wieluniu liczba zakonników przeby- wających w nim w tym samym czasie była niewielka: w latach 1412 i 1518 za- mieszkiwało 4 braci, zaś w 1632, 1642, 1650, 1660 i 1663 – 3 ojców, w 1649 – 4, w 1708 – 5 zakonników, w 1728 – 4, w 1759 – 9, w 1766 – 8 osób (7 ojców i 1 brat), w 1772 i 1777 – 9 paulinów (8 ojców i 1 kleryk), w 1792 – 4, a w roku 1817 było ich 5⁶⁴. Miejscowy konwent należał zatem, jak twierdzi L. Wojcie- chowski, do grupy średnich w polskiej prowincji paulinów⁶⁵; w 1663 r. okre- ślono go nawet jako rezydencję, czyli przebywała wówczas tam minimalna liczba zakonników⁶⁶.

Dzięki źródłom dotyczącym konwentu paulińskiego w Wieluniu mo- żemy poznać imiona i nazwiska niektórych zakonników, zwłaszcza przeorów.

Byli to: w latach 1412 i 1414 – Stanisław, 1424 – Mikołaj, w latach 1458, 1459, 1460, 1468 kolejny Stanisław, 1473 i 1485 – Jan, 1474 – Mikołaj Wróblewicz, 1500 – Jakub, 1513 i 1518 – Wojciech, 1520 – Feliks, 1544 – Wawrzyniec,

61 S. Zabraniak, op. cit., s. 112; J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 264; idem, Katalog domów i rezydencji polskiej prowincji paulinów…, s. 222.

62 S. Zabraniak op. cit., s. 112, 114.

63 Ibidem, s. 114.

64 Zakony męskie w Polsce w 1772 roku. Ordines regulares virorum in Polonia anno 1772, red. L. Bieńkowski, J. Kłoczowski, Z. Sułowski, Lublin 1972, tab. 55; L. Wojciechowski, op. cit., s. 182; S. Zabraniak, op. cit., s. 115–118; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 510; Z. Włodar- czyk, op. cit, s. 81, p. 17; A. Młyńska, op. cit., s. 216; H. Żerek-Kleszcz, Mieszkańcy Wie- lunia…, s. 448.

65 L. Wojciechowski, op. cit., s. 182.

66 S. Zabraniak, op. cit., s. 117.

25 1546 – Marcin, 1631 i 1632 – Piotr Nigrycy, 1792 – Hiacynt Wyrzykowski.

Oprócz nich źródła wymieniają także innych ojców i braci: w roku 1412 oprócz przeora także Jakuba, Marcina i Piotra, w 1459 i 1460 – Macieja, w 1473 – Jana kusznika, w 1518 –  Feliksa, Bernarda i Jana, w 1631 –  Jana Krakowskiego podprzeora, Stefana Dobrzyńskiego kaznodzieję, w 1632 ponownie Jana Kra- kowskiego, Hieronima Podolskiego, Bonifacego, Wacława Wesołego, w latach 1638–1640 oprócz przeora Augustyna Kordeckiego także Tomasza Bieniasze- wicza i Bartłomieja Bolesławskiego, doktora teologii, w 1642 – Marcina, który miał odbyć studia pod kierunkiem kaznodziei, w 1712 – Ludwika Świeczow- skiego, w 1722 – Joachima Kiedrzyńskiego, w 1728 – Alojzego Faruchowicza, w 1732 – Wawrzyńca Woytanowskiego, w 1737 – Onufrego Cichockiego pod- przeora oraz Ameliusza Ważyńskiego i Bonawenturę organistę, w 1762 – Filipa Kaczembskiego (Karczębskiego) kaznodzieję niedzielnego i Augustyna Maje- ronowskiego kaznodzieję świątecznego, w 1792 – oprócz przeora także Rocha Ostrowskiego podprzeora, Mariana Stężalskiego kaznodzieję niedzielnego i Pa- tryka Kucharskiego kaznodzieję świątecznego⁶⁷.

Wśród wieluńskich paulinów najsłynniejszymi byli: Mikołaj z Wilkowiecka (ok. 1524–1601) ceniony polski pisarz religijny (autor m.in. Historyi o chwaleb- nym Zmartwychwstaniu Pańskim) i kaznodzieja, w latach 1568–1575 przeor klasztoru w Rzymie, a w latach 1580–1581 polski prowincjał, Mikołaj Kró- lik prowincjał w latach 1622–1625, kronikarz zakonny, Augustyn Klemens Kordecki (1603–1673), który w latach 1634–1635 był podprzeorem i na- uczycielem retoryki, a w okresie 1638–1639 i 1643 przeorem wieluńskiego klasztoru, następnie (1644–1645, 1650–1657 i 1663–1671) klasztoru jasno- górskiego i prowincjałem (1657–1663 i 1671–1673) oraz Chryzostom Lubo- jeński (1722–1788), reformator studiów zakonnych, polski prowincjał w latach 1768–1774 i 1780–1783 (trzykrotnie), a w okresie od 25 maja 1785 do 2 marca 1788 r. pierwszy w historii progenerał zakonu⁶⁸.

67 ZDP, t. I, nr 59, s. 112; t. II, nr 33b, s. 151, nr 121, s. 288, nr 164a, s. 348, nr 226a, 226b, s. 413, nr 642a, s. 800, nr 709a, s. 845; S. Zabraniak op. cit., s. 115–118, 120–121;

L. Wojciechowski, op. cit., s. 182; T. Grabarczyk, T. Nowak, op. cit., s. 66; A. Młyńska, op. cit., s. 216; Z. Wilk-Woś, op. cit., s. 510.

68 S.  Zabraniak, op.  cit., s.  115–116; A.  Kersten, Kordecki Klemens Augustyn, Pol- ski słownik biograficzny (dalej: PSB), t.  14, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, s. 53–55; J. Zbudniewek, Kordecki Augustyn, [w:] Encyklopedia katolicka (dalej: EK), t. 9, Lublin 2002, kol.  837–838; idem, Królik Mikołaj, [w:]  Wieluński słownik biograficzny

Zdaniem S. Zabraniaka pierwsi paulini przybywający do Wielunia (wg L. Woj- ciechowskiego z Jasnej Góry) ściśle przestrzegali reguł i konstytucji zakonnych.

Z upływem jednak czasu sytuacja pod tym względem się pogarszała, upadała dyscyplina. Duży wpływ na to miały wojny i reformacja. Sobór Trydencki (1545–1563) miał temu zapobiec i zmuszał poszczególne zakony do rewizji swoich konstytucji, ale polska prowincja paulińska z oporem przyjmowała nowe uchwały i zarządzenia powrotu do pierwotnej obserwy. Szczególnie źle się działo wśród polskich paulinów na początku XVII i w pierwszej połowie XVIII w.⁶⁹

W źródłach można odnaleźć informacje (czasem pośrednie) o łamaniu dys- cypliny zakonnej przez wieluńskich paulinów. W 1633 r. bracia zapewne posia- dali własne pieniądze i nocowali poza klasztorem (tak samo działo się 100 lat później) oraz musieli też mieć problemy z zachowywaniem klauzury i z prak- tykowaniem lektury duchowej podczas wspólnych posiłków skoro upominali ich w tych sprawach wizytatorzy Benedykt Mstowski i Adam Zawada. Z ko- lei opiekun Bractwa Anioła Stróża miał przyjmować pobożne ofiary i co trzy miesiące oddawać przeorowi zebrane jałmużny⁷⁰. W 1642 r. władze prowincji przypominały o przekazywaniu klucza do klasztoru podprzeorowi na czas nie- obecności przeora – widocznie i w tej sprawie łamano przepisy. Problemem było też codzienne wypełnianie obowiązków liturgicznych i odbywanie wspólnych modlitw⁷¹. W 1712 r. Ludiwk Świeczowski został upomniany za wychodzenie poza klasztor do osób swieckich bez pozwolenia. W 1722 r. kaznodzieja Joachim Kiedrzyński został skazany na karę chłosty i usunięty do innej placówki za częste opuszczanie klasztoru i przedłużającą się w nim nieobecność. W 1732 r.

podobne zarzuty postawiono Wawrzyńcowi Woytanowskiemu. W 1737 r. Ame- liusz Ważyński znieważył klasztornego organistę Bonawenturę, natomiast pod- przeora Onufrego Cichockiego usunięto z urzędu i przeniesiono do innego klasztoru z powodu gadulstwa i niesubordynacji⁷².

(dalej: WSB), t. 1, red. Z. Szczerbik, Z. Włodarczyk, Wieluń 2014, s. 70–71; idem, Lubo- jeński (Franciszek) Chryzostom, [w:] WSB, t. 1, s. 78–79; J. Koziej, Mikołaj z Wilkowiecka, Feliks Wilkowiczki, [w:] EK, t. 12, Lublin 2008, kol. 1020–1021.

69 S. Zabraniak, op. cit., s. 119; L. Wojciechowski, op. cit., s. 179; o konstytucjach pau- lińskich pisał obszernie m.in. F. Pasternak, Historia kodyfikacji konstytucji Zakonu paulinów od 1308 do 1930 r., „Nasza Przeszłość” 1969, t. 31, s. 11–74.

70 S. Zabraniak, op. cit., s. 119–120.

71 Ibidem, s. 120.

72 Ibidem, s. 120–121.

27

„W późnym średniowieczu i czasach nowożytnych cieszył się on [konwent]

szczególnym uznaniem wśród domów zakonu. Posiadał piękną bibliotekę, z któ- rej najcenniejsze przeniesiono na Jasną Górę, 14 pozycji zabrał Samuel B. Linde, a pozostałe weszły do księgozbioru sióstr bernardynek”⁷³.

Konwent wieluński skasowano w roku 1819, chociaż R. Żmuda uważa, że faktycznie nastąpiło to już pod koniec 1818 r., a dekret supresyjny arcybiskupa Franciszka Skarbka Malczewskiego z 17 kwietnia 1819 r. był w odniesieniu do miejscowego klasztoru jedynie prawnym usankcjonowaniem wcześniejszego rozporządzenia władz świeckich Królestwa Polskiego⁷⁴. W opuszczonych bu- dynkach popaulińskich rezydowały odtąd, tj. od 1 sierpnia 1819 r., bernardynki (pierwotnie miały zostać przeniesione do klasztoru żeńskiego w Warcie), a ich macierzysty kościół oraz domek spowiednika i połowę ogrodu, również mocno podupadłe, przejęli ewngelicy, zaś w samym klasztorze i innych zabudowaniach utworzono manufakturę sukienniczą⁷⁵. Natomiast sami paulini wieluńscy mieli zostać przeniesieni do Częstochowy⁷⁶.

W chwili kasaty konwentu paulińskiego budynki klasztorne i kościół znaj- dowały się w stanie rujnacji. Była ona tak daleko posunięta, że ówczesna matka przełożona bernardynek Apolinara Walewska nazwała klasztor popauliński

„nieznośnie zdezelowany”, a nawet określiła jako „jaskinię łotrów” z powodu dziur na wylot w ścianach⁷⁷.

73 J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 264.

74 R.  Żmuda, op. cit., s. 420–422; J. Zbudniewek, Paulini wczoraj i dzisiaj…, s. 264;

idem, Katalog domów i rezydencji polskiej prowincji paulinów, „Nasza Przeszłość” 1969, t. 31, s. 222.

75 Z. Włodarczyk, op. cit., s. 84; W. Jordan, op. cit., s. 30–31.

76 Z. Włodarczyk, op. cit., s. 81.

77 Ibidem; W. Jordan, op. cit., s. 31.

CHAR AKTERYSTYK A

INWENTARZY PAULIŃSKICH

W

e wszystkich inwentarzach bibliotecznych paulinów z Wielunia książki ułożono według typowego dla dawnych bibliotek klasz- tornych układu rzeczowego. W inwentarzu z 1711  r. książki podzielono na kaznodziejów (Praedicatores), Pismo Św. (Libri Sacri), komenta- torów (Expositores), teologów moralnych (Theologi Morales), książki mistyczne (Libri Spirituales), prace historyczne (Libri Historici), i książki różne Libri Miscelanei. Z kolei w inwentarzach z 1716, 1717, 1721, 1739 i 1742 r. książki spisano według następującego układu rzeczowego: kazania (Libri Praedicabiles in Folio, Libri Praedicabiles in 4to, Libri Praedicabiles in 8vo), dzieła z kazuistyki (Libri Casuistici), prace z mistyki (Libri Spirituales), książki historyczne (Libri Historici), książki szkolne (Libri Scholastici), książki chórowe (Libri Chorales).

W inwentarzach z 1747, 1748, 1749, 1750 i 1752 r. książki ułożono według takiego samego klucza, tylko, że kazania nazwano: Libri Praedicatorii in Folio, Libri Praedicatorii in 4to, Libri Praedicatorii in 8vo. Natomiast w inwenta- rzach z 1747, 1748, 1750 i 1752 r. księgi kazuistyczne określono jako Libri Casuistici et Speculativi, a w inwentarzach z 1747, 1748, 1749, 1750 i 1752 r.

chórowe jako in Choro. W inwentarzu z 1729 r. książki podzielono na kazania (Libri Praedicabiles in Folio, Libri Praedicabiles in 4to), Biblie i komentarze do Pisma Św. (Sacrae Scripturae), dzieła teologów moralnych i kanonistów (Theo- logi Morales et Canonistae in Folio, Theologi Morales in 4to), prace z mistyki (Libri Spirituales), książki szkolne (Libri Scholastici) oraz książki w refek- tarzu, zakrystii i chórze (Libri in Refectorio Libri Sacristiae Libri Chorales).

W inwentarzu z 1770 r. książki ułożono według następujacego klucza rzeczo- wego: Pismo Św. (Sacra Scriptura), konkordancje (Concordantiae), komentato- rzy Pisma Św. i homilie (Expositores et Homiliae in Folio, Expositores et Homi- liae in 4to, Expositores et Homiliae in 8vo, Expositores et Homiliae in 12mo), kanoniści (Canonistae in Folio Canonistae in 4to, Canonistae in 8vo, Canonistae in 12mo), teologowie (Theologi in Folio, Theologi in 4to, Theologi in 8vo, The- ologi in 12mo, Theologi in 16to), kazania (Libri Concionatorii in Folio, Libri Concionatorii in 4to, Libri Concionatorii in 8vo), dzieła ascetyczne i mistyczne (Ascetae et Spirituales in 4to, Ascetae et Spirituales in 8vo, Ascetae et Spirituales in 12mo, Ascetae et Spirituales in 16to), książki historyczne (Historici in Folio, Historici in 4to, Historici in 8vo, Historici in 12mo), księgi szkolne i różne Libri Scholastici, Miscelanei in Folio, Libri Scholastici, Miscelanei in 4to, Libri Schola- stici, Miscelanei in 8vo, Libri Scholastici, Miscelanei in 12mo), książki medyczne (Libri Medici), książki chórowe: antyfonarze, psałterze, graduały, brewiarze, diurnały, księgi patronów, martyrologie (Libri Chori: Antiphonaria, Psalteria, Gradualia, Breviaria, Diurnalia, Patroni, Martyrologia) oraz księgi z zakrystii i chórowe, które znajdują się w bibliotece (Libri Sacristiae et Chori in Biblio- theca repositi et alii Mixti). Z kolei w inwentarzu z 1789 r. zastosowano nastę- pujący podział rzeczowy spisanych książek: Pismo Św. i komentarze do niego (Sacra Scriptura), komentarze do Pisma Św. i homilie (Expositores et Homiliae), kanoniści (Canonistae in Folio, in 4to, in 8vo), dzieła teologiczne (Theologi in Folio, in 4to, in 8vo, in 12), kazania (Libri Concionatorum in Folio, in 4to, in 8vo), prace z ascetyki i mistyki (Ascetae et Spirituales in 4to, in 8vo, in 12), książki historyczne (Historici in Folio, in 4to, in 8vo, in 12), książki szkolne (Libri Scholastici in Folio, in 4to), książki szkolne i medyczne (Libri scholastici et medici in 8vo, in 4to, in 12), książki medyczne (Libri medici), książki chórowe, z zakrystii i chóru i z innych miejsc, które należały do biblioteki klasztornej (Libri Chori, Libri Sacristiae et chori in Bibliotheca repositi et alibi). Ponadto w inwentarzu z 1721 r. zawarto dodatkowo informację o książkach, które trafiły do biblioteki klasztornej po śmierci przeora Dionizego Chełstowskiego oraz o przekazaniu przez administratora Laskowskiego Apolinarego Słowiańskiego księgi oblat. W inwentarzu z 1739 r. osobno wyszczególniono znowu książki, które wpłynęły do biblioteki paulińskiej po śmierci wspomnianego przeora Dionizego Chełstowskiego oraz te, które znalazły się w księgozbiorze klasz- tornym w 1721 i 1729 r. Wymieniono także książki w posiadanie, których

31 klasztor wszedł już po śmierci kolejnego przeora Brunona Osieckiego w 1732 i 1736 oraz Melchiora Nowackiego w 1737 r. Wymieniono także książkę oblat otrzymaną od wspomnianego Apolinarego Słowiańskiego. Natomiast w inwen- tarzu z 1742 r. dodatkowo wymieniono również Libri Accessorii Varii. Osobno wypisano również książki, które otrzymano od Anastazego Kiedrzyńskiego oraz te, które znajdowały się pod pieczą wspomnianego Brunona Osieckie- go, a także te, które trafiły do biblioteki konwentualnej po śmierci wspomnia- nego Melchiora Nowackiego. Wymieniono również książki, które przekazał do biblioteki przeor Walerian Iwański. W inwentarzach z 1749, 1750 i 1752 r. zna- lazły się również książki przekazane przez ówczesnego przeora wieluńskiego Eugeniusza Janickiego. W inwentarzu z 1770 r. zapisano także książki, które biblioteka paulińska nabyła w 1779 i 1781 r. Nie utworzono jednak dla nich osobnego działu, jak w innych inwentarzach, tylko przypisywano do istnieją- cego już konkretnego⁷⁸.

Wszystkie omawiane inwentarze biblioteczne paulinów z Wielunia pomi- jają całkowicie adresy wydawnicze druków. Niekiedy, z wyjątkiem inwentarza z 1770 r., podają samo nazwisko autora bez jego imienia wraz ze skróconym tytułem jego dzieła (np. Conciones Rychłowski, Postilla Białobrzeski, Instructio Sacerdotum Toleti, Conciones Sanches, Summula Caietani), a czasem jego imię i nazwisko bez tytułu książki (np. Martinus Bonacina, Piotr Skarga), a nawet tylko samo nazwisko bez tytułu książki (np. Basseus, Makowski, Birkowski, itp.).

W niektórych przypadkach w inwentarzach zapisano tylko sam tytuł – zawsze skrócony – bez autora (np. Lux Animae, Dux peccatorum, Schola Jesu Christi).

We wszystkich niemal inwentarzach, z wyjątkiem z 1770 r., często w miejsce imion podano tytuł zawodowy danego autora, skracając często, (z wyjątkiem inwentarza powstałego w 1711 r.) zresztą tylko do pierwszej litery: P. czyli Pater (w genetivie albo ablativie jeśli po słowie authore) liczby pojedynczej i nazwisko autora – z wyjątkiem inwentarza (np. Conciones P[atris] Thomae Bochdanowicz, Manuale parochi P. Herzig, Samaritanus sive iudex severus et benignus P. Ga- sparo Mellechih lub Epithome thesauri Patris Claudii itp.). Również taki sam zabieg zastosowano w inwentarzu z 1789 r. w odniesieniu do tytułu księdza:

X  czyli Xiądz (ksiądz). Z kolei w inwentarzu z 1770  r. również stosowano skrót X w odniesieniu do tytułu księdza ale podano przy tym pełne imię i nazwisko autora danego dzieła. (np. Kazania przygodne X. Grubera, Kazania

78 T. Stolarczyk, Osiemnastowieczne paulińskie inwentarze biblioteczne…

niedzielne y Swiętne X. Fabiana Birkowskiego, itp.). Również w zapisach samych tytułów książek stosowano liczne skróty, za wyjątkiem inwentarza z 1711 r.

(np. Coones (bardzo częsty skrót) Didaci de la Vega, Connes pro Festis et Dni- cis Birkowski, Sermones Qles, Antilogiae seu Contradictiones apparentes S. Scrp., Supplementum totius Thliae (bardzo częsty skrót) Angelici Doc., itp.). Każdy zapis tytułu zaczyna się od nowego wiersza. Przy każdym tytule podana jest liczba woluminów, które biblioteka posiadała⁷⁹.

Poszczególne inwentarze są spisane tą samą ręką, ale w inwentarzu z 1770 r.

zasadniczy zręb i późniejsze dopisy w postaci nowych nabytków sporządzone są różnymi rękami. Każdy z rejestrów napisany został przez innego bibliote- karza – różne charaktery pisma, różne atramenty.

W inwentarzu z roku 1711 odnotowano 243 tytuły, 1716 – 223, 1717 – 217, z 1721 – 254, 1739 – 294, 1742 – 292, 1747 – 286, 1748 – 284 dzieła, 1749 niestety, wskutek uszkodzenia części tekstu niemożliwe jest określenie dokład- nej liczby zapisanych dzieł, 1750 – 285, 1752 – 286, 1770 – 520, 1789 – 448 dzieł. W inwentarzach z lat 1742 i 1770 (z wyjątkiem działów Sacra Scriptura, Concordantiae, Expositores et Homiliae in Folio) każdą pozycję ponumerowa- no, ale tylko w obrębie poszczególnych działów⁸⁰.

79 Ibidem.

80 Ibidem.

ZASADY WYDANIA

INWENTARZY PAULIŃSKICH

P

oniżej opublikowano inwentarze biblioteczne, w wersji oryginalnej, interesującego nas klasztoru paulińskiego z Wielunia. Ujednolicono pisownię liter v i u według zasad pisowni klasycznej (v zamiast u), pokrywającej się z wymową. Dyftongi ae i oe oddano według przekazu przez ae, oe. Wprowadzono podwójne i na końcu wyrazów (ii) tam, gdzie bibliote- karz postawił y (ij).

Wyrazy skrócone czasami do pierwszej (dużej) lub kilku pierwszych, a na- wet czasami środkowych i ostatnich liter pozostawiano nienaruszone, podając pozostałe litery tego wyrazu w nawiasie kwadratowym jak np. P[ater], X[iądz], S[anctus], B[eata], R[everendus], R[evere]ndus, V[enerabilis], Th[eo]l[og]iae, sup[er] itp. Dla zaznaczenia wątpliwości odczytania wyrazu użyto znaku zapy- tania w nawiasach okrągłych (?).

Zachowano oryginalną pisownię dużych i małych liter w tytułach książek.

Została zachowana również oryginalna pisownia imion, nazwisk i nazw miej- scowości. W przypadku zniekształconego bądź mylnego zapisu nazwiska lub imienia autora bądź też tytułu książki stosowano [sic!] dla oznaczenie orygi- nalności takiego zapisu. Znaki interpunkcyjne: kropki pozostawiono zgodnie z tekstem inwentarzy. Pozostawiono również oryginalne zapisy liczebników porządkowych w tych inwentarzach, w których je zastosowano –  np. 3tio, 10mo, 30mo, itp. – oraz zapisy formatów druku – np. in 4to, itd. Zachowano również oryginalną ortografię w przypadku polskich zapisów.

W przypisach rzeczowych wyjaśniono poszczególne pozycje inwentarzowe:

podano tytuły ksiąg (czyniono to tylko przy pierwszym się ich pojawieniu) zawartych w inwentarzach klasztornych oraz imiona i nazwiska ich autorów.

Znalazły się tutaj także krótkie biogramy niektórych osób – autorów poszcze- gólnych dzieł i zakonników paulińskich.

Jeśli daty powstania danego inwentarza pochodziły spoza niego umieszczo- ne zostały w nawiasach kwadratowych.

PAULIŃSKIE INWENTARZE BIBLIOTECZNE

Cathalogus librorum conventus Vielunensis conscriptus Anno Domini 1711

Praedicatores

Kazania polskie na święta całego roku⁸¹ Franciszka Rychłowskiego⁸² in folio Concionum opus tripartitum⁸³ authore Mathia Fabro⁸⁴ pars 2da aestivalis in folio Item Eiusdem Conciones in festa pars 1ma in folio

Item Eiusdem Conciones in Dominicas pars 2da Hyemalis in folio Item Eiusdem in Dominicas temporis Aestivalis pars tertia in folio Item eiusdem in Dominicas et Festa pars prima in folio

Item eiusdem Conciones pars hyemalis in folio

Item eiusdem Auctarium in Dominicas et festa in folio

81 Estrei cher, cz. III, t. 15, Kraków 1915, s. 513–514.

82 Franciszek Rychłowski (1618–1680) polski reformat, prowincjał małopolski [J. Nie- dzielski, Rychłowski Franciszek, [w:] Podręczna Encyklopedia kościelna (dalej: PEK), t. 33/34, Warszawa–Lublin–Łódź 1914, s. 376].

83 Mathias Faber, Concionum opus tripartitum [Szady, s. 195].

84 Mathias Faber (1587–1653) niemiecki jezuita, kaznodzieja [J. Niedzielski, Faber Maciej, [w:] PEK, t. 11/12, Warszawa 1907, s. 178–179].

Conciones et Postyllae⁸⁵ Joannis Feri⁸⁶

Arca testamenti pars hyemalis⁸⁷ X[iędza] Szymona Starowolskiego⁸⁸ in folio Kazania X[iędza] Skargi⁸⁹ Polskie na niedziele y na Swięta⁹⁰ in folio

Sermones pomerii de Sanctis⁹¹ in folio

X[iędza] Fabiana Bierkowskiego [sic!]⁹² na Niedziele y Swięta Polskie Kazania⁹³ in folio

Tegoż drugi Tom Polskich Kazań in folio

Homilia de Sacris arcanis B[eatae] Mariae Virginis⁹⁴ in folio Skargi Kazania przygodne⁹⁵ in folio

85 Johann Wild, Ferus [Szady, s. 274].

86 Johann Wild, Ferus (1494–1554), niemiecki franciszkanin, kaznodzieja i egzegeta [A. Fajęcki, Wild Jan, [w:] PEK, t. 41/42, Poznań–Warszawa 1914, s. 292].

87 Szymon Starowolski, Arka Testamentu, zamykaiąca w sobie kazania niedzielne całego roku, na dwie części rozdzielone: Z których pierwsza część Pars Hyemalis iest rzeczona, a przez X. Szymona Starowolskiego, Kantora Tarnowskiego, ku pożytkowi y zbudowaniu duchownemu, nabożnym katolikom wystawiona, Kraków 1648 [Estrei cher, cz. III, t. 17, Kraków 1930, s. 187].

88 Szymon Starowolski, Starovolscius (ok.  1588–1656) kanonik krakowski, pisarz, polihistor [A. Biedrzycka, J. Tazbir, Starowolski (Starovolscius) Szymon, PSB, t. 42, War- szawa–Kraków 2003–2004, s. 356–361].

89 Piotr Skarga, Powęski (1536–1612) polski jezuita; pierwszy rektor Akademii Jezuic- kiej w Wilnie; przełożony jezuitów w Rydze; przełożony domu zakonnego św. Barbary i za- łożyciel Bractwa Miłosierdzia; kaznodzieja dworski Zygmunta III Wazy [J. Tazbir, Skarga Piotr, [w:] PSB, t. 38, Warszawa–Kraków 1997, s. 35–43; Skarga Piotr, [w:] EWJPol, opr. L. Grzebień, Kraków 2004, s. 619–620].

90 Piotr Skarga, Kazania na niedziele y swięta, całego roku X. Piotra Skargi, Societatis Jesu.

dwa są przy nich regestry. Jeden do nauk na zmocnienie katholickiey wiary: A drugi do naprawy obyczaiow służący, wiele wydań [Estrei cher, cz. III, t. 17, Kraków 1930, s. 142–145, 147].

91 Pelbart de Themeswar Sermones pomerii de sanctis [Szady, s. 240]; Pelbart de Themes- war, Oskar Pelbart (XV w.) węgierski franciszkanin, kaznodzieja [R. Jałbrzykowski, Pelbart Oswald, [w:] PEK, t. 31/32, Warszawa 1913, s. 29].

92 Fabian Birkowski (1566–1636) polski dominikanin, doktor teologii, sławny kazno- dzieja królewski [M. Dynowska, Birkowski Fabian, [w:] PSB, t. 2, Kraków 1936, s. 104–105].

93 Prawdopodobnie Kazania na niedziele y swięta doroczne [Estrei cher, cz. III, t. 2, Kra- ków 1894, s. 142–143].

94 Juan de Cartagena: Homiliae Joannis de Carthagena de sacris arcanis Deiparae et S. Josephi [Szady, s. 211].

95 Kazania Przygodne, o rozmaitych nabożeństwach wedle czasu, ktorych iest wypisany na przodku regestr. Czynione y napisane od X. Piotra Skargi Societatis Jesu, Kraków 1600 [Estrei- cher, cz. III, t. 17, Kraków 1930, 162–163].