BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2006 VARSOVIE
TOM (VOL.) LVIII
r
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguj e zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations:
Anna Kinecka, Marta Stasiak-Cyran, Andrzej Jacek Tomaszewski
Jacek Andrzejowski
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
]R]
Rycina na ok?adce: emaliowana zapinka br?zowa
z Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys. L. Kobyli?ska)
Cover picture: enamelled bronze disc brooch from Babi Dó?-Borcz, distr. Kartuzy (drawn by L. Kobyli?ska)
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2006
© Autorzy, 2006
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj? kultury finansowan? przez
Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury. Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji i pe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne
ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
,
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Tom
(VoI.)
LVIIISPIS
TRE?CI
Contents
ROZPRAWY
El?bieta C i ep i ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? powierzchniowych
w mi?dzyrzeczu Pilicy i Wis?y 3
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers
Barbara B a rg ie ?, Kultura strzy?owska w ?wietle znalezisk grobowych
The Strzy?ów Culture in the light of burial finds
65
Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)
Late spring-cover brooches (A II 41)
101
MISCELLANEA
Anna D r z e w icz, Niezdobiony naszyjnik br?zowy z haczykowatym zapi?ciem ze zbiorów Pa?stwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie 121
Bronze plain neck ring with hooked terminal sfrom the collection of the State Archaeological Museum in Warsaw
Anna St r o b in, P?setka br?zowa z cmentarzyska kultury oksywskiej w Wyczechowie, pow. kartuski
Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. Kartuzy
127
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Agnieszka U rb a n i ak, Prowincj onalnorzymska zapinka tarczowata z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 145
Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture cemetery at Babi Dó?
-Borcz, distr. Kartuzy
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii wschodniej Oscara Almgrena
On selected variants of Oscar Almgren group II, eastem series, brooches
159
Jacek A ndr zej ow s ki, ?ukasz Maurycy S tan a s z ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i
s zk a, Mod?a, grób 169
-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu wp?ywów rzymskich z ziem polskich 185
Mod?a, grave 169
-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland
Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z cmentarzyska z wczesnej epoki ?elaza w Tynwa?dzie
na Pojezierzu I?awskim 201
AWielbark Culture grave from an Early Iron Age cemetery at Tynwa?d in Ilawa Lake District
MATERIA?Y
Andrzej Jacek T o m as z e w ski, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z cmentarzyska
kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew
Teresa W ? g r zy n o wi cz, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski
Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. Legionowo
215
Rados?aw P r o c h o wi cz, Osada z m?odszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Strzy?owie,
pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265
Late Pre-Roman and Roman Period settelment from Strzy?ów, distr. Hrubieszów. Insights from investigation made in 1935-1937 and 1939
Andrzej Ma ci a?o w i cz, Cmentarzysko kultury przeworskiej z m?odszego okresu przedrzymskiego
w Suchodole, pow. sochaczewski 283
Przeworsk Culture cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew
ODKRYCIA
Marek Z ale w s k i, Rogowy harpun z rzeki Wilgi
An antler harpoon from the Wilga river
371
Jerzy L ib e r a, Niecodzienny zabytek z Polesia Lubelskiego
An unusual artefact from Polesie Lubelskie
372
Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z ek, Znaleziska grobowe (?) kultury mierzanowickiej na Mazowszu
Burial finds (?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze
374
Tadeusz W i ?
n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic
Auniqe find near Starachowice
375
Marek F lor e k, Siekierka br?zowa z miej scowo?ci Senis?awice, pow. kazimier ski
Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka
377
Miros?awa A ndr z ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z ek, Groby kloszowe na warszawskiej Sadybie
Cloche graves from Sadyba in Warsaw
378
Rados?aw Pr o ch o w ic z, Szpila holszty?ska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostro??cki
Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4
384
Zbigniew N o w ako w s k i, Nowe znaleziska z Kamie?czyka, pow. wyszkowski
New finds from Kamie?czyk, distr. Wyszków
388
Piotr ?u c z k i e w i cz, Perespa
-kolejne cmentarzysko z okresu rzymskiego ze wschodniej Lubelszczyzny? 390
Perespa
-apreviously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?
Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzi?ska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega, Prusiek,
pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze cmentarzysko ludno?ci kultury przeworskiej w polskich Karpatach
Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture cemetery recorded in the Polish Carpathians
394
Jacek An dr z ej ow ski, ?ukasz Maurycy St an a s z ek, Andrzej Gr zymkow ski, Nieznane cmentarzyska
z okresu wp?ywów rzymskich w
?mijewie
Ko?cielnym i?mijewie
Gajach, w pow. m?awskim 401New cemeteries from the Roman Period at ?mijewo Ko?cielne and ?mijewo Gaje, distr. M?awa
Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N
o w a k ie w icz, Cezary S o b c z ak, A?urowa zapinka ze wsi Szczeberka,
pow. augustowski
-import czy na?ladownictwo? 407
Openwork brooch from Szczeberka, distr. Augustów: import or imitation?
Marek F lor e k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy z Sandomierza
Early Medieval inhumation burial from Sandomierz
410
isolated burial the finds may have been part of alarger gravefield. This is
suggcstcd by thc prcscncc of aPrzcworsk Culturc scttlcmcnt ncarby (sitc
54), in use during phases B2-C1a• Unbumt glass beads are associated
probably with thc Wielbark Culturc, with its charactcristic inhumation burial. It appears that the Perespa may be the site of a previously unre-corded Przeworsk Culture gravefield, used during a later period by the
people of the Wielbark Culture.
(R. iD. Ab?amowiczowie 1989), nale??cej do III grupy O. Alm-grena (1923). Pochówek ten, jak ju? wspomniano wy?ej, zosta?
odkryty na terenie Kotliny S?deckiej, która we wczesnym okresie
rzymskim, podobnie jak w okresie pó?nolate?skim, nale?a?a do
pó?nocnej strefy osadnictwa kultury puchowskiej (R.
Madyda
-Legutko 1996, s. 47-51). Wniewielkiej odleg?o?ci od stanowiska
w Che?mcu, tak?e na terenie Kotliny S?deckiej, znajduje si? osada ludno?ci kultury puchowskiej wPodegrodziu, pow. nowos?decki,
stan. 9 (R. Madyda-Legutko 1996, s. 47-50), funkcjonuj?ca
g?ównie we wczesnym i w pocz?tkach m?odszego okresu
rzym-skiego. Obszar osadnictwa kultury puchowskiej charakteryzuje
si? brakiem uchwytnych archeologicznie ?ladów pochówków, natomiast popielnicowy obrz?dek cia?opalny we wczesnym
okre-sie rzymskim jest charakterystyczny dla zwyczajów
pogrzebo-wych praktykowanych w?rodowisku kultury przeworskiej. Z tego
wzgl?du znalezisko z Che?mca nale?y uzna? za przejaw
oddzia-?ywa? p?yn?cych ze wspomnianego ?rodowiska, lub wprost za
dowód obecno?ci przedstawicieli ludno?ci kultury przeworskiej
na terenie Kotliny S?deckiej. Winwentarzu omawianego grobu
wyst?pi? klucz, co wskazuje na ?e?sk? p?e? pochowanego w nim
osobnika (K. Czarnecka 1990, s. 63 nn.,1 07; R. Madyda-Legutko, J. Rodzi?ska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2003, s. 266). U?ycie
jako popielnicy przeznaczonej dla pochówku kobiety naczynia
garnkowatego o szorstkich powierzchniach, zgodne zobyczajami
pogrzebowymi ludno?ci kultury przeworskiej w okresie
wczesno-rzymskim, dodatkowo przemawia za wskazan? wy?ej atrybucj?
kulturow? tego grobu (R. Madyda-Legutko 1996, s. 55).
t?um. A. Kinecka
Renata Madyda-Legutko
Judyta Rodzi?ska-Nowak
Joanna Zagórska-Telega
PRUSlEK, row. SANOCKI, STAN. 25. PIERWSZE CMENTARZYSKO LUDNO?CI KULTURY
PRZEWORSKIEJ WPOLSKICH KARPATACH
We wczesnym okresie rzymskim obszar Ma?opolski przylegaj?cy
bezpo?rednio do progu karpackiego w przewa?aj?cej wi?kszo?ci
zosta? zasiedlony przez ludno?? kultury przeworskiej (K. God?ow-ski 1985, mapa 3, 4; R. Madyda-Legutko 1999, s. 18-19, ryc. 1).
Jedynie na prawobrze?u Wis?y, w rej onie Krakowa, rozwij a?a si?
lokalna grupa kultury puchowskiej, si?gaj?ca na po?udnie po
pó?nocne partie Pogórza Wielickiego i Garb Mogila?ski (K. Pieta
1982, s. 17,216; ten?e 1986, s. 34-35,42; Z. Wo?niak 1986, s.
19-20; R. Madyda-Legutko 1996, s. 50-51). Tereny po?o?one
bezpo?rednio na wschód od wspomnianego obszaru
kolonizowa-ne by?y pocz?wszy od fazy BI wczesnego okresu rzymskiego przez ludno?? kultury przeworskiej. Po?wiadczaj? to odkrycia grobów
cia?opalnych, datowanych na wspomniany odcinek chronologiczny,
nad Rab? i nad Dunajcem na wysoko?ci progu karpackiego.
Materia-?y datowane na faz? BI reprezentowane s? tak?e na terenach
po-?o?onych dalej na wschód poj edyncze zabytki z tej fazy
pocho-dz? z cmentarzyska w Gaci ko?o Przeworska (K. Hadaczek 1909,
tabl. A; T. D?browska 1973, s. 140, 154, 176). Wfazie B2
wcze-snego okresu rzymskiego oraz w pocz?tkach m?odszego okresu
rzymskiego (faza CI) w strefie progu karpackiego istnia?y
cia?o-palne cmentarzyska, takie jak wspomniana Ga? ko?o Przeworska
i Trój czyce, pow. przelnyski (K. Hadaczek 1909; W. Porady?o
2004). We wspomnianej strefie funkcjonowa?y te? stosunkowo
liczne osady.
Przenikanie ludno?ci kultury przeworskiej we wczesnym okresie
rzymskim w obr?b strefy karpackiej potwierdzone jest wyra?nie
w górskim biegu Sanu. Po zaniku na tym terenie osadnictwa
cel-tyckiego (R. Madyda-Legutko 1996, s. 36--41) i po ustaniu
pene-tracji Kotliny Dynowskiej w m?odszym okresie przedrzymskim
przez grupy ludno?ci kultury przeworskiej (M. Parczewski 2000,
s. 274), we wczesnym okresie rzymskim mamy do czynienia
zprzenikaniem, wró?nym nasileniu, ludno?ci tej kultury w
kierun-ku Kotliny Sanockiej i obszarów po?o?onych jeszcze dalej na
po-?udnie.
Z rozwini?tej fazy wczesnego okresu rzymskiego oraz z
wcze-snej fazy m?odszego okresu rzymskiego znanych jest z terenu
dorzecza górnego Sanu kilka, w ró?nym stopniu przebadanych,
osad (R. Madyda-Legutko 2004, ryc. 3). Nie wszystkie one
wy-kazuj? cechy kultury przeworskiej w "czystej" postaci,
charakte-rystycznej dla obszarów po?o?onych na pó?noc od Karpat. Nale?y
jednak stwierdzi?, ?e zabudowa niektórych osad zlokalizowanych
nad górnym Sanem, a tak?e, jak mo?na s?dzi?, wi?kszo??
odkry-tego w ich obr?bie materia?u ceramicznego wykazuje cechy
cha-rakterystyczne dla kultury przeworskiej. NaPogórzu Dynowskim,
wpa?mie wzgórz wysuni?tych najbardziej na po?udnie, na zboczu
góry Wrocze?, wPakoszówce, pow. sanocki, funkcjonowa?a
osa-da (stan. 1), której model rozplanowania przestrzennego znajduje
analogie na innych obszarach zaj?tych przez osadnictwo kultury
przeworskiej.
Na obszarze Karpat Zachodnich, ??cznie ze stref? beskidzk?,
nie rozpoznano dot?d wykopaliskowo ?adnej osady, któr? mo?na
by?oby wi?za? z ludno?ci? kultury przeworskiej. Penetracj? grup
tej ludno?ci w g??b omawianego obszaru po?wiadczaj? natomiast
lu?ne znaleziska zabytków metalowych, rozproszone od Beskidu
?l?skiego
do Kotliny Kro?nie?skiej, datowane na prze?omwcze-snego i m?odszego okresu rzymskiego (fazy BiCI i CIa)' Z tego
wzgl?du na szczególn? uwag? zas?uguje odkrycie na
cmentarzy-sku w Che?mcu, pow. nowos?decki, stan. 2, po?o?onym na
za-chodnim obrze?u Kotliny S?deckiej i datowanym zasadniczo na
epok? br?zu, popielnicowego pochówka, który nale?y odnosi? do
pocz?tków fazy B2 wczesnego okresu rzymskiego (R. i D.
Ab?a-mowiezowie 1989, s. 204-205, ryc. 4A-C). Zachowa?a si? dolna cz??? naczynia o szorstkich powierzchniach, u?ytego w charak
-terze popielnicy, zawieraj?ca przepalone ko?ci ludzkie, fragment ko?ci zwierz?cej oraz ?elazny klucz. Wpobli?u popielnicy
natra-fiono na fragment nó?ki br?zowej zapinki, prawdopodobnie
re-prezentuj?cej IV grup? w klasyfikacji fibulO. Almgrena. Na
cmentarzysku w Che?mcu znaleziono ponadto lu?no fragmenty
dwóch kolejnych zapinek br?zowych, w tym jednej oczkowatej
W?ród wczesnorzymskich znalezisk pochodz?cych z terenu
Kotliny Sanockiej, które mo?na ??czy? z kultur? przeworsk?,
wymieni? nale?y jeszcze zniszczon? ?elazn? ostrog?, znalezion?
na Wzgórzu Zamkowym w Sanoku (R. Madyda-Legutko 1995, nr
654), zalegaj?c?na z?o?u wtórnym, nale??c? naj prawdopodobniej
do typu E5 ostróg kab??kowych w klasyfikacji J. Ginalskiego
(1991). Ostrogi takie wyst?puj? na obszarze wspomnianej kultury
ju? wrozwini?tej fazie wczesnego okresu rzymskiego, ale
najlicz-niejsze s? w fazie B2/CI (J. Ginalski 1991, s. 62-63, nr kat. 178).
Nale?y zaznaczy?, i? na osadach zlokalizowanych nad górnym Sanem, oprócz r?cznie lepionej ceramiki charakterystycznej dla
kultury przeworskiej wyst?puj? tak?e naczynia, w których
styli-styce widoczne s? powi?zania z dackim kr?giem kulturowym.
Mamy tu na my?li mi?dzy innymi tzw. czarki dackie oraz garnki
z ornamentyk? plastyczn? (R. Madyda-Legutko 1996, s. 61-66).
Obecno?? materia?ów tego typu na niektórych osadach po?o?onych w strefie beskidzkiej, np. w Wietrznie, pow. kro?nie?ski, na
przedpolu Beskidu Niskiego iw Solinie, pow. leski, nad górnym
Sanem, sta?a si? podstaw? do wyró?nienia w 1996 roku zespo?u
osad okre?lonych jako typ Wietrzno-Solina (R. Madyda-Legutko
1996, s. 51-54). Oddzia?ywania p?yn?ce ze ?rodowiska dackiego
kr?gu kulturowego widoczne s? tak?e w pewnych cechach
tech-nologicznych i stylistycznych ceramiki wykonanej przy u?yciu
ko?a, pochodz?cej z warsztatu garncarskiego odkrytego w
Sano-ku (stan. 54), datowanego na pocz?tki m?odszego okresu
rzymskie-go lub na okres nieco wcze?niejszy (R. Madyda-Legutko, E.
Po-horska-Kleja, J. Rodzi?ska-Nowak 2004). Elementy kulturowe
??czone z kr?giem dackim nap?yn??y w dorzecze Sanu we
wcze-snym okresie rzymskim, g?ównie
-jak nale?y mniema?
-poprzez kultur? lipick?, z terenu dorzecza górnego Dniestru, gdzie
istnia-?a przeworsko-lipicka strefa kontaktowa (D. Kozak 1999). Nie
mo?na równie? wykluczy? ewentualno?ci, ?e wp?ywy dackie
dociera?y na omawiany obszar ze wschodniej S?owacji, poprzez
?rodowisko zempli?skie (R. Madyda-Legutko 1996, s. 104).
wisku w Bachórzu-Chodorówce, pow. rzeszowski (stan. 1),
po-?o?onym bardziej na pó?noc, w Kotlinie Dynowskiej (M. Gedl
1999, s. 40). Ujawniono tu ?lady drobnych, przepalonych ko?ci ludzkich, jednak?e ich niewielka ilo?? i z?y stan zachowania nie
pozwoli?y na przeprowadzenie analiz antropologicznych.
Nale?y zatem stwierdzi?, ?e w ?wietle wyników
dotychczaso-wych bada? prowadzonych na pogórzach i w strefie beskidzkiej,
polskie Karpaty uchodzi?y za obszar pozbawiony zasadniczo
znalezisk materia?ów o charakterze sepulkralnym, które mo?na
by?oby pewnie odnosi? do okresu rzymskiego. Wtym kontek?cie
na szczególn? uwag? zas?uguje fakt odkrycia na stanowisku 25
w Prusieku, gm. i pow. Sanok, woj. podkarpackie, cmentarzyska
ludno?ci kultury przeworskiej (Ryc. 1). Od roku 2000 w Muzeum
Historycznym w Sanoku przechowywany jest ?elazny grot broni
drzewcowej, znaleziony przypadkowo dwadzie?cia lat wcze?niej,
tj. w roku 1980, podczas prac rolnych, i dostarczony przez
zna-lazc? W?adys?awa Brejt?. Wraz ze wspomnianym zabytkiem
odkryty zosta? tak?e drugi grot oraz przedmiot, który na podstawie
opisu odkrywcy nale?y identyfikowa? jako rytualnie zgi?ty miecz
(P. N. Kotowicz 2004, s. 717-718, ryc. 5). Dwa ostatnio wymie-nione zabytki nie zachowa?y si?.
Grot przechowywany w muzeum w Sanoku, o ca?kowitej
d?u-go?ci wynosz?cej 31,2 cm i smuk?ym li?ciu zaopatrzonym w
?e-berko (Ryc. 2: 1), zbli?ony jest do odmiany 1. typu II w
klasyfi-kacji P. Kaczanowskiego (1995). Egzemplarz ten odró?nia si?
jednak od innych grotów, zaliczonych do wspomnianej odmiany,
wi?ksz? d?ugo?ci? i nieco smuklej szym li?ciem (P. Kaczanowski 1995, s. 14). Stan zachowania omawianego znaleziska nale?y oceni? jako stosunkowo dobry, przy czym zwraca uwag?, ?e
górna cz??? li?cia pokryta jest patyn? ogniow?, co niew?tpliwie
wskazuje na jego pochodzenie z grobu cia?opalnego. Groty
repre-zentuj?ce odmiany 1. typu II nale?y datowa? na fazy B2 i CIa
okresu rzymskiego (P. Kaczanowski 1995, s. 14).
Jak wspomniano wy?ej, na terenie dorzecza górnego Sanu
rozpoznano ju? w pewnym stopniu stanowiska osadowe z
wcze-snego okresu rzymskiego, natomiast znaleziska o charakterze
sepulkralnym nie by?y dotychczas znane. Wokresie
mi?dzywo-jennym odkryto rzekomo jeden grób wmiejscowo?ci Za?u?, pow.
sanocki, na po?udniowy-wschód od Sanoka, z którego pochodzi? ma niewielka czarka wykonana na kole garncarskim (M. Aleksie-wic z 1958, s. 50-51; P. N. Kotowicz 2004, s. 715, 717, ryc. 4h).
We wspomnianym wypadku nie ma jednak pewno?ci, czy
odkry-ty obiekt to rzeczywi?cie pochówek, nie mo?na te? okre?li? jego
pozycji chronologicznej. Ze zniszczonymi pochówkami z okresu
wp?ywów rzymskich mo?na prawdopodobnie liczy? si? na
stano-Jesieni? roku 2003 mgr Maria Zieli?ska zMuzeum
Historyczne-go w Sanoku oraz mgr El?bieta Pohorska-Kleja z Instytutu
Ar-cheologii UJ przeprowadzi?y wmiejscu wspomnianego,
przypad-kowego odkrycia, badania powierzchniowe. Natrafi?y wówczas
na fragmenty r?cznie
le-pionej ceramiki kultury
przeworskiej, w?ród
któ-rych by?y te? u?amki
wtór-nie przepalone, a tak?e
fragment nieokre?lonego
przedmiotu ?elaznego
(P. N. Kotowicz 2004, s.
718 przyp. 7). W?ród
po-zyskanych skorup
wymie-ni? nale?y kilka u?amków
naczy? cienko?ciennych,
o czarnych wyg?adzanych
powierzchniach: mi?dzy
innymi fragment
przyden-ny naczynia na
wyodr?b-nionej nó?ce (Ryc. 2:2)
oraz dwa fragmenty
brzu?-ców, z których jeden
zdo-Ryc. 1. Pr u siek, pow. Sanok. /"
/'
Lokalizacja stanowiska 25
/' ?
/' .?. o.?
Fig. l. Pr u Siek, distr. Sanok.
-:
Location of site 25
Wwyniku tych prac odkryto 22 dalsze obiekty, w?ród których
znajduje si? 21 grobów oraz jedna jama o bli?ej nieokre?lonej
funkcji. W?ród odkrytych grobów zdecydowan? wi?kszo?? (12)
stanowi? pochówki popielnicowe, w ró?nym stanie zachowania.
Ponadto po?wiadczone s? dwa groby popielnicowe w opakowaniu
organicznym, dwa pochówki jamowe oraz pi?? grobów
zniszczo-nych w stopniu uniemo?liwiaj?cym bli?sze okre?lenie
zastoso-wanego rytua?u pogrzebowego.
-<>
Odkryte dot?d groby wyst?powa?y na ogó? bardzo p?ytko, w
nie-których przypadkach ju? na g??boko?ci oko?o 20 cm poni?ej
po-ziomu gruntu. Jamy grobowe by?y na ogó? s?abo czytelne, a w ich
obr?bie, zw?aszcza w s?siedztwie popielnic, obserwowano
niekie-dy, prawdopodobnie intencjonalne, skupiska kamieni; w kilku
wy-padkach popielnice by?y wsparte na poj edynczych, du?ych
kamie-niach. Stwierdzono obecno?? niewielkich ilo?ci materia?u kostne-go, bardzo silnie przepalonego, przedmioty metalowe wyst?puj
?-ce w inwentarzach grobów by?y natomiast zwykle przepalone bardzo s?abo, w zwi?zku z czym nosi?y ?lady zniszcze?
wywo?a-nych zaleganiem w kwa?nej glebie.
-?
'0-\,
4
rJ
JI
61
/5
G
Odkryte dot?d pochówki charakteryzuj? si? na ogó? stosunkowobogatym wyposa?eniem. W?ród elementów wyposa?enia grobów
kobiecych wymieni? nale?y metalowe cz??ci stroju, przede
wszyst-kim br?zowe i ?elazne fibule, metalowe okucia drewnianych
skrzyneczek wraz z kluczami, fragmenty grzebieni z ko?ci lub
poro?a, stopy szk?a, pochodz?ce zapewne z paciorków, oraz
?ela-zne no?e, ig?y i szyd?a a tak?e gliniane prz??liki.
. ....6
-o
?1
-7 o 6cm - - - IInwentarze grobów m?skich na cmentarzysku wPrusieku
zawie-raj? ró?ne elementy uzbrojenia oraz wyposa?enia wojowników, atak?e cz??ci stroju inarz?dzia pracy. W?ród uzbrojenia wymieni?
nale?y a? trzy rytualnie zgi?te miecze, metalowe cz??ci pochew
(trzewiki i zawieszki), liczne groty broni drzewcowej, a tak?e
?elazne i br?zowe cz??ci tarcz (umba, imacze, okucia boczne).
Wyst?puj? równie? ostrogi, no?yce, krzesiwa, no?e oraz przybory
do gry (ko?ci sztabkowate i astragale). Na szczególn? uwag?
za-s?uguje inwentarz grobu metalurga, w sk?ad którego wchodzi?y
mi?dzy innymi liczne narz?dzia (pilnik, m?otek) oraz pó?fabrykat
?elaznego no?a.
Ryc. 2. Pru siek, pow. Sanok, stan. 25. l
-grot ?elazny (wg P. N. Kotowicza 2004); 2-7 ceramika zpowierzchni stanowiska.
Wszystkie rys. E. Pohorska-Kleja i U. Socha
Fig. 2. Pru siek, distr. Sanok, site 25. l
-iron spear-point (acc. to P. N. Kotowicz 2004); 2-7 pottery from the top-soil.
AU drawn by E. Pohorska-Kleja & U. Socha
biony jest kanelurami (Ryc. 2:4), a tak?e niewielki fragment
brzegowy naczynia sitowatego o szorstkich powierzchniach (Ryc.
2:3).
Stanowisko 25 wPrusieku po?o?one jest wwid?ach dwóch nie-wielkich rzek
-Sanoczka ijego dop?ywu Niebieszczanki (Ryc. 1). Obszar ten zosta? okre?lony jako dawne, kotlinowate dno doliny
z kopalnymi starorzeczami i garbami mi?dzykorytowymi,
przy-kryte nap?ywowymi nanosami rzecznymi i stokowymi.
Omawia-ne stanowisko jest zlokalizowane na jednym z garbów
mi?dzyko-rytowych. Konsekwencj ?opisanego po?o?enia jest fakt, i?
bezpo-?rednie otoczenie cmentarzyska jeszcze do niedawna by?o
podmo-k?e izabagnione. Nale?y zaznaczy?, ?e osady z okresu
rzymskie-go odkryte na obszarze górnego dorzecza Sanu, równie? wrejonie
Prusieka, zlokalizowane s? zawsze w wy?szych partiach terenu.
Je?eli zaobserwowana ró?nica po?o?enia obydwu wspomnianych
rodzajów stanowisk by?aby typowa dla strefy karpackiej wokresie
rzymskim, to fakt ten móg?by stanowi? wyja?nienie przyczyn
dotychczasowego braku znalezisk materia?ów o charakterze
sepul-kralnym wjej obr?bie.
Wyniki wst?pnej analizy typologiczno-chronologicznej
pozys-kanych zabytków pozwalaj? s?dzi?, ?e materia?y te wykazuj?
wyra?ne zwi?zki z tzw. wschodni? stref? kultury przeworskiej
(T. D?browska 1973; 1. Andrzejowski 1994; 2001). Przyk?adowo
mo?na tu wymieni? br?zowe okucie ko?ca pasa o zredukowanym
profilowaniu (Ryc. 3:2). Znaleziska takich oku?, datowane
g?ów-nie na faz? B2, koncentruj? si? wyra?nie na wspomnianym
obsza-rze, na którym wyst?puj? zarówno w grobach kobiet, jak i
m??-czyzn (R. Madyda 1977, s. 382; J. Andrzejowski 2001, s. 74, ryc.
16). Szczególnie interesuj?ca jest obecno?? na cmentarzysku w
Pru-sieku fibuli br?zowej, reprezentuj?cej seri? 3. grupy II/IV O. Alm-grena (Ryc. 3:1), która stanowi jeden z najbardziej
charaktery-stycznych wyznaczników wschodniej strefy kultury przeworskiej.
Na ca?ym obszarze wspomnianej strefy zapinki takie wchodzi?y
w sk?ad typowego stroju doros?ych (zapewne zam??nych?) kobiet
(J. Andrzejowski 1994, s. 92 nn.). Nale?y je datowa? na faz? B2,
pocz?wszy od horyzontu m?odszych fibuloczkowatych serii
pru-skiej, oraz faz? BiCI (J. Andrzejowski 2001, s. 64, ryc. 5).
Jesieni? roku 2004 ekspedycja Instytutu Archeologii UJ
pod-j??a na stanowisku 25 wykopaliskowe badania sonda?owe.
Do-prowadzi?y one do odkrycia, na obszarze o powierzchni 30 nr',
czterech grobów cia?opalnych popielnicowych oraz lu?nych
za-bytków, pochodz?cych niew?tpliwie z dalszych, zniszczonych
pochówków. Latem roku 2005 na omawianym stanowisku
prze-prowadzono badania wykopaliskowe stanowi?ce kontynuacj?
wspomnianych sonda?y. Pracami obj?to obszar o powierzchni
470 nr', awi?c ??cznie przebadano obszar o powierzchni 5 arów.
W?ród lu?nych znalezisk pochodz?cych ze zniszczonych gro-bów na uwag? zas?uguje ?elazny grot broni drzewcowej, na
którego li?ciu zachowa?y si? ?lady inkrustacji srebrem. Warto
nadmieni?, ?e stosunkowo liczne znaleziska inkrustowanych
grotów znane s? tak?e ze wschodniej strefy kultury przeworskiej.
Stamt?d pochodzi wi?kszo?? ich najstarszych egzemplarzy,
towanych na schy?ek m?odszego okresu
prze-drzymskiego (P. Kaczanowski 1988; J.
Andrze-jowski 2001, s. 79, ryc. 20).
Pewne nawi?zania do stylistyki
charaktery-stycznej dla wschodniej strefy kultury
przewor-skiej widoczne s? tak?e w ceramice odkrytej na
cmentarzysku w Prusieku.
?wiadczy
o tymmi?-dzy innymi obecno?? du?ych, r?cznie lepionych
popielnic o czarnych, wyg?adzanych
powierzch-niach, zaopatrzonych wtrzy-cztery ucha, a
nie-kiedy nawet wi?ksz? ich liczb? (por. J.
Andrze-jowski 2001, s. 80). Wjednym z grobów na
omawianym stanowisku odkryto popielnic?,
która, jak mo?na s?dzi? na podstawie
zacho-wanych fragmentów, zaopatrzona by?a w wi?cej
ni? 4 ucha (Ryc. 4:1). Górna partia tego
naczy-nia mog?a by? ukszta?towana pi?trowo, z
ucha-mi rozmieszczonymi naprzemienni e w dwóch
rz?dach, le??cych jeden nad drugim.
Egzempla-rze takie znane s? zcmentarzyska wGrzybowie,
gm. i pow. Staszów, stan. l (K. Garbacz 2000, tabl. XVIII:l, XLIV:l). Na prusieckiej
nekro-poli po?wiadczone s? tak?e dwa pucharki na
a?urowych nó?kach (Ryc. 4:4), wyst?puj?ce
g?ównie na stanowiskach zlokalizowanych
wzd?u? górnej Wis?y, które nale?y odnosi? do
faz B2 i CIa (A. Niew?g?owski 1982; J.
Podgór-ska-Czopek 1991). Pucharki takie znane s? te?
ze stanowisk, na których stwierdzono obecno??
pewnych elementów kulturowych o charakterze
wschodnioprzeworskim, np. z cmentarzysk
w Chmielowie Piaskowym, pow. ostrowiecki,
iwe wspomnianym wy?ej Grzybowie (K.
God-?owski, T. Wichman 1998, s. 32, tabl. XLVIII: 32/2; K. Garbacz 2000, s. 133-134, tabl. XXXV: 5.6, XXXVI: 1). <,) o 4cm ____ c===? __ _===? 2
Ryc. 3. Pru siek, pow. Sanok, stan. 25. Zapinka br?zowa (l) ibr?zowe okucie ko?ca pasa (2). Skany barwne U. Socha
Fig. 3. Pr u siek, distr. Sanok, site 25. Bronze brooch (l) and bronze strap-end (2). Colour seans U. Socha
Winwentarzach grobowych, tak?e w tych,
które nale?y odnosi? do schy?ku fazy B2 okresu
wczesnorzymskiego, naczyniom lepionym
r?cznie towarzysz?, zwykle zachowane
frag-mentarycznie' egzemplarze wykonane przy
u?yciu ko?a garncarskiego, o ?cieralnych,
sza-rych powierzchniach, cz?sto przepalone wtórnie
w ogniu stosu. Ceramika tego typu znane jest
równie? z innych stanowisk zlokalizowanych
wgórnym dorzeczu Sanu (R. Madyda-Legutko
2004, s. 79; R. Madyda-Legutko, E.
Pohorska--Kleja 2004; R. Madyda-Legutko, E.
Pohorska-o 6em
___ i
-Klej a, J. Rodzi?ska-Nowak 2004). Fakt ten
rzuca nowe ?wiat?o na kwesti? datowania
po-cz?tków u?ytkowania ceramiki robionej na kole
w ?rodowisku kultury przeworskiej oraz
uka-zuje mo?liwo?? nieco innych dróg przenikania
umiej?tno?ci pos?ugiwania si? ko?em
garncar-skim w obr?b wspomnianego ?rodowiska, ni? dot?d przyjmowano (por. K. God?owski 1985; H. Dobrza?ska 1980; 1982; 1990).
Na podstawie wst?pnej analizy cech
omó-wionych wy?ej inwentarzy zabytkowych,
od-krytych na cmentarzysku w Prusieku, nale?y
stwierdzi?, ?e wszystkie one winny by?
datowa-ne na schy?ek okresu wczesnorzymskiego lub
4 2
Ryc. 4. Pr u siek, pow. Sanok, stan. 25. Sanok. Wybór ceramiki zcmentarzyska
Fig. 4. Pru siek, distr. Sanok, site 25. Sanok. Selected pottery from the cemetery
ewentualnie pocz?tki m?odszego okresu rzymskiego tj. na fazy B2,
BiCI i przypuszczalnie CIa' Womawianym materiale widoczne
s?, jak wy?ej wspomniano, nawi?zania do tzw. wschodniej strefy
kultury przeworskiej. Zwi?zki te wyra?nie manifestuj? si? w
obe-cno?ci na cmentarzysku pewnych typów fibul (A.IIIIV, pó?ne
derywaty zapinek silnie profilowanych) oraz pewnych elementów
uzbrojenia wykonanych ca?kowicie zbr?zu lub z?elaza ??czonego
z br?zem (np. cz??ci tarcz). S? one tak?e uchwytne w stylu
cera-miki r?cznie lepionej.
kultury przeworskiej
-na pograniczu Dacji w trakcie wojen
mar-koma?skich, wpocz?tkach lat siedemdziesi?tych II wieku (Cassius Dio, LXXI, 12, 1; K. God?owski 1982, s. 48-49).
Pro! dr hab. Renata Madyda-Legutko
Dr Judyta Rodzi?ska-Nowak
Mgr Joanna Zagórska- Te lega
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiello?skiego
ul. Go??bia 11 31-007Kraków Badania przeprowadzone w roku 2005 nie pozwoli?y na
uchwy-cenie granic nekropoli. Na przebadanym dotychczas obszarze
groby rozmieszczone by?y stosunkowo równomiernie, nie tworz?c
wyra?nych skupisk. Pozwala to mie? nadziej ?na dalsze odkrycia
w przysz?o?ci. W ?wietle powy?szych uwag mo?na uzna? wyniki
dotychczasowych bada? wykopaliskowych na cmentarzysku
w Prusieku za nadzwyczaj owocne. Pozyskane, bardzo bogate
materia?y zabytkowe stanowi? b?d? cenne ?ród?o do studiów nad
chronologi? kultury przeworskiej, a tak?e nad z?o?on? sytuacj?
kulturow? i etniczn? na terenie Karpat polskich w okresie rzym-skim.
LITERATURA
Ab?amowiczowie, R. iD.
1989 Badania wykopaliskowe przeprowadzone w roku 1984 na
cmentarzysku cia?opalnym w Che?mcu, województwo
no-wos?deckie, stanowisko 2, AAC XXVIII, s. 199-212.
Aleksiewicz, M.
1958 Zarys osadnictwa w okresie late?skiln i rzymskim oraz
wp?ywów kultury prowincjonalno-rzymskiej na ziemie
wo-jewództwa rzeszowskiego, Rocznik Województwa
Rzeszo-wskiego 1/1, Rzeszów.
Nale?y stwierdzi?, ?e w ci?gu fazy B2 i w fazach BiCI i CIa
wyra?nie wzrasta liczba stanowisk sepulkralnych zwi?zanych
z kultur?przeworsk?, rejestrowanych wzd?u? dolnego biegu Sanu
po próg karpacki (K. God?owski 1985, mapa 5). Datowanie
po-chówków odkrytych dot?d na cmentarzysku wPrusieku przypada w?a?nie na wspomniany odcinek chronologiczny. Przemieszczanie
si? ludno?ci kultury przeworskiej w gór? Sanu zwi?zane by?o zapewne z kierunkiem ekspansji tej kultury na po?udnie i po?u-dniowy-wschód.
Almgren, O.
1923 Studien iiber nordeuropdische Fibelformen der ersten nach-christlichen Jahrhunderte mit Beriicks ich tigung der provin-zialromischen und siidrussischen Formen, Mannus-Biblio-thek 32, Leipzig (Stockholm' 1897).
Andrzejowski, J.
1994 Zapinki o cechach mieszanych II i IV grupy Almgrena, Barbaricum 3, Warszawa, s. 87-129.
200 1 Wschodnia strefa kultury przeworskiej
-próba definicji,
WALIV, 1995-1998, s. 59-87.
Wrozwini?tej fazie wczesnego okresu rzymskiego i we
wcze-snej fazie m?odszego okresu rzymskiego ta ekspansja,
udokumen-towana znaleziskami grobowymi, kierowa?a si? wdorzecze górnej
Cisy (K. God?owski 1985, s. 82-84, ryc. 6; ten?e 1994, s. 72-73, ryc. 2) i w dorzecze Dniestru (M. ?miszko 1932; D. N. Kozak 1984, mapa 1; K. God?owski 1985, s. 81-82, ryc. 5). Kultura
przeworska przenika?a tak?e na teren pó?nocnej, górzystej
S?owa-cji, co jednak manifestuje si? tu jedynie obecno?ci? typowej dla
niej ceramiki na stanowiskach kultury puchowskiej (K. Pieta 1982,
Budinsky-Kricka, V.
1967 Vychodoslovensk? mohyly, SlAXV, s. s. 277-338.
Budinsky-Kricka, V., Lam iov a= Sc hrn icd l ov a, M. 1990 A Late 1st Century B. C
-2nd Century A.D. Cemetery at
Zempl?n, SlAXXXVIII, s. 245-344. Czarnecka, K.
1990 Struktura spo?eczna ludno?ci kultury przeworskiej. Próba rekonstrukcji na podstawie ?róde? archeologicznych i
ana-lizy danych antropologicznych z cmentarzysk, Warszawa.
s. 105). D?browska, T.
1973 Wschodnia granica kultury prze worskiej wpó?nym okresie late?skim i wczesnym okresie rzymskim, MS II, s. 127--254.
Cmentarzysko odkryte w Prusieku stanowi ogniwo ??cz?ce
materia?y sepulkralne zwi?zane z ludno?ci? kultury przeworskiej
znane znad dolnego Sanu z materia?ami tego typu, odkrywanymi
wgórnym dorzeczu Cisy, na terenie wschodniej S?owacj i, Ukrainy
Zakarpackiej, pó?nocno-wschodnich W?gier oraz
pó?nocno-za-chodniej Rumunii (K. God?owski 1994, ryc. 2). Z terenu
wschod-niej S?owacji znane s? stanowiska sepulkralne o cechach
charak-terystycznych niew?tpliwie dla kultury przeworskiej,
przejawia-j?cych si? mi?dzy innymi w specyficznym zestawie uzbrojenia
oraz zwyczaju rytualnego gi?cia broni, datowane na pó?ny odcinek
fazy B2 i faz? CI (V. Budinsky-Kri?ka 1967, s. 309-310; V.
Bu-dinsky-Kri?ka, M. Lamiova-Schmiedlova 1990; M.
Lamiova--Schmiedlova, P. Macala 1991; M. Lamiova-Schmiedlova 1992,
s. 75-78, ryc. 2; K. God?owski 1994, s. 72). Ze wspomnianego obszaru znane s? tak?e osady, na których wyst?puje ceramika
o cechach charakterystycznych dla kultury przeworskiej (M. La-miova-Schmiedlova 1969, s. 463-466).
Dobrza?ska, H.
1980 Zagadnienie datowania ceramiki toczonej wkulturze
prze-worskiej, APolski XXIV/l, s. 87-152.
1982 Ceramika toczona jako wyraz zmian zachodz?cych w
kultu-rze przeworskiej we wczesnejfazie pó?nego okresu
rzyms-kiego, [w:] Znaczenie wojen markomanskich dla pa?stwa rzymskiego i pó?nocnego Barbaricum (red. J.
Wielowiej-ski), Scripta Archaeologica II, Warszawa, s. 90-98.
1990 Osada zpó?nego okresu rzymskiego w Igo?omi, woj. kra-kowskie. Cz??? 1: Materia?y, Wroc?aw, Cz??? 11, Kraków. Garbacz, K.
2000 Cmentarzysko cia?opalne kultury przeworskiej w
Grzybo-wie, gm. Staszów, woj. ?wi?tokrzyskie, MSROA XXI, s.
5--166. Gedl, M.
1999 Osada z okresu wp?ywów rzymskich na stanowisku 1 w
Ba-ch?rzu-Chodorowce, woj. Przemys?, AAC XXXIV, s. 39--76.
Przytoczone wy?ej fakty doskonale koresponduj? z
po?wiad-czonym przez ?ród?a pisane pojawieniem si? plemion wandal-skich Hasdingów, Lakringów iWiktowalów, wywodz?cych si?,
jak si? powszechnie przyjmuje, z terytorium obj?tego zasi?giem
2004 Uwagi na temat lokalnej specyfiki ceramiki z wczesnego
okresu wp?ywów rzymskich nad górnym Sanem, [w:] Okres
late?ski irzymski wKarpatach polskich (red. l Gancarski),
Krosno,s.651-658.
Madyda, R.
1977 Sprz?czki i okucia pasa na ziemiach polskich w okresie rzymskim, MSiW IV, s. 351- 409.
Ginalski, J.
Madyda-Legutko, R.
1991 Ostrogi kab??kowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja
typo-logiczna, PArch. 38, s. 53-84. 1995 Zró?nicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w
ok-resie late?skim irzymskim, Katalog stanowisk, Kraków. 1996 Zró?nicowanie kulturowepolskiej strefy beskidzkiej w
okre-sie late?skim i rzymskim, Kraków.
God?owski, K.
1982 Pó?nocni barbarzy?cy iwojny markomanskie w ?wietle
ar-cheologii, [w:] Znaczenie wojen marko ma?skich dla
pa?-stwa rzymskiego i pó?nocnego Barbaricum, (red. l Wie-lowiejski), Scripta Archaeologica II, Warszawa, s. 48-80.
1999 Sytuacja kulturowa wpolskich Karpatach we wczesnym
ok-resie rzymskim, [w:] Na granicach antycznego ?wiata. Sytu-acja kulturowa wpo?udniowo-wschodniej Polsce i regio-nach s?siednich w m?odszym okresie przed rzymskim i
okre-sie rzymskim (red. S. Czopek, A. Kokowski), Rzeszów, s.
15-23. 1985 Przelniany kulturowe i osadnicze wpo?udniowej i
?rodko-wej Polsce w m?odszym okresie przed rzymskim i w okresie rzymskim, Wroc?aw.
1994 Die Barbaren nardlich der Westkarpaten und das Karpa-tenbecken
-Einwanderungen, politische und militdrische
Kontakten, "Specimina Nova. Dissertationes ex Instituto Historico Universitatis Quinqueecclesiensis de lano
Pan-nonio Nominatae" IX, 1993, s. 65-89.
2004 Polskie Karpaty w okresie pó?no late?skim iwokresie
wp?y-wów rzymskich. Uwagi dotycz?ce zró?nicowania
kulturowe-go, [w:] Okres late?ski i rzymski w Karpatach polskich
(red. l Gancarski), Krosno, s. 71-92.
Madyda-Legutko, R., Pohorska-Kleja, E.
God?owski, K., Wichman, T. 2004 Pakoszówka, Gde. Sanok, Woiw. podkarpackie, FSt. 26 (Eine Siedlung der jiingeren riimischen Kaiserzeit), RArch.
1993-1998,s.126-132.
1998 Chmielów Piaskowy. Ein Grdberfeld der
Przeworsk-Kul-tur im
?wi?tokrzyskie-Gebirge,
Monumenta ArchaeologicaBarbarica VI, Kraków. Madyda-Legutko, R., Pohorska-Kleja, E.,
Rodzi?ska-Nowak, J.
Hadaczek, K.
2004 Warsztat garncarski z Sanoka, stan. 54, na tle materia?ow
ceramicznych z terenu górnego Sanu, [w:] Okres late?ski
i rzymski w Karpatach polskich (red. l Gancarski), Kros-no, s. 691-709.
1909 Album przedmiot?w wydobytych wgrobach cmentarzyska
cia?opalnego ko?o Przeworska (z epoki Cesarstwa
Rzym-skiego), [w:] Teka Konserwatorska. Rocznik Grona C. iK. Konserwatorów Staro?ytnych Pomnikow Galicji
Wschod-niej, vol. 3, z. 2, Lwów. Madyda-Legutko, R., Rodzi?ska-Nowak, J., Zagórska-Telega, J.
Kaczanowski, P.
2003 Obrz?dek pogrzebowy a p?e? zmar?ego. Uwagi na podsta-wie analizy materia?ow archeologicznych znajstarszej jazy
u?ytkowania cmentarzyska kultury przeworskiej w
Opato-wie, stan. 1, woj. ?l?skie, [w:] Kobieta - ?mier?
-
M??czy-zna, Funeralia Lednickie, Spotkanie 5, Pozna?, s. 263--27 l.
1988 Chronologia inkrustowanych grotów broni drzewcowej
z okresu wp?ywów rzymskich z obszaru europejskiego
Bar-baricum, [w:] Scripta Archaeologica, Warszawa-Kraków, s.51-77.
1995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przewors-kiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków
archeolo-gicznych I, Kraków. Muzyczuk, A., Pohorska-Kleja,
E.
1994 Wyniki bada? wykopaliskowych w H?omczy, gm. Sanok,
woj. kro?nie?skie w latach 1981-1985, Cz??? I. Materia?y, MSROA 1993, s. 55-154.
Koperski, A.
1986 Osada z okresu wp?ywów rzymskich z elementami kultury czerniachowskiej w Przemy?lu przy ul. Rycerskiej, [w:]
Zachodnia strefa osadnictwa kultury czerniachowskiej, Lublin, s. 91-110.
Niew?g?owski, A.
1982 Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w
Goscieradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, SprArch.
XXXIII, 1981, s. 61-98. Kotowicz, P. N.
2004 Zabytki archeologiczne z okresu late?skiego i wp?ywów
rzymskich w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku,
[w:] Okres late?ski i rzymski w Karpatach polskich (red. l Gancarski), Krosno, s. 711-725.
Nosek, S.
1947 Nowe materia?y do poznania kultury wenedzkiej,
"?wiato-wit" XVIII, s. 111-164. Oko?ski, J., Szpunar, A. 1999 Osada w Tarnowcu, gm. Tarnów
-chaty datowane zapin-kami A. 43, A. 84 iA. 158, [w:] Na granicach antycznego
?wiata. Sytuacja kulturowa wpo?udniowo-wschodniej
Pol-sce i regionach s?siednich w m?odszym okresie przedrzym-skim i okresie rzymskim (red. S. Czopek, A. Kokowski),
Rzeszów, s. 153-179. Kozak, D. N. (Ko3aK,?.H.)
1984 Psevors 'ka kul'tura u verhn 'omu Podnistrov 'i" iZahidnomu Pobu??i, Kirv.
Lamiova-Schmiedlova, M.
1969 Riimerzeltllche Siedlungskeramik in der Sildos ts lo wake i, SlAXVII, s. 403-50l.
Parczewski, M.
1992 Chronologie der romischen Kaiserzeit in der Ostlowake i,
[w:] Probleme der Relativen und Absoluten Chronologie ab
Latenezeit bis zum Friihmiuelalter Materialien des III. In-ternationalen Symposiums: Grundprobleme der friihge-schichtlichen Entwicklung im nardlichen
Miiteldonauge-biet, Krakow-Karniowice 3.-7. Dezember 1990 (red. K. Go-d?owski, R. Madyda-Legutko), Kraków, s. 75-79.
2000 Pi?tnasty sezon bada? wykopaliskowych na stanowisku 16
wBachórzu, pow. Rzeszów, MSROA XXI, s. 271-283. Pieta, K.
1982 Die Pucho v-Kultur, Nitra.
1986 Stand und Notwendigkeiten der Erforschung der Puchov-Kultur, [w:] Stan ipotrzeby bada? nad m?odszym okresem
przed rzymskim i okresem wp?ywów rzymskich w Polsce.
Materia?y z konferencji, Kraków, 14-16 listopad 1984 (red.
K. God?owski, R. Madyda-Legutko), Kraków, s. 25-24. Lamiova-Schmiedlova, M., Ma ?
ala , P.
1991 Nale?y z rozrusen?ho pohrebiska starsej doby r?mskej vKvakovciach, okr. Vranov nad Tapl'ou, [w:]
Vychodoslo-vensky Pravek III. Pr?spevky kpravekym a v?asnym dejina
vychodn?ho Slovenska, Ko?ice, s. 133-144.
Podgórska-Czopek, J.
1991 Materia?y do poznania kultury przeworskiej zterenu Polski
po?udniowo-wschodniej, Spr.Arch. XLIII, s. 239-264.
Porady?o, W. While Przeworsk Culture presence in the upper San basin during the
Early Roman Period is confirmed by anumber of settlement sites recently we had no evidence of cemeteries from the same area. Between the world wars asingle grave was discovered at Za?u?, north-east ofSanok (M. Alek-siewicz 1958,p. 50-51; P. N. Kotowicz2004, p. 715, 717,fig. 4h).Anumber
of seriously deteriorated burials registered at Bachórz-Chodorówka, site 1 may have dated from the Roman Period (M. Gedl 1999, p. 40).
1998 Znalezisko dackiej czaszy z Dubiecka (stan. 5), woj.
Prze-mysl, MSROAXIX, s. 205-210.
2004 Cmentarzysko ludnosci kultury przeworskiej w Trójczycach wpowiecie przemyskim, MSROA XXV, s. 125-158. Regu?a, K.
1975 Wyniki bada? osady wielokulturowej w Gdowie, woj.
Kra-ków, w latach 1974-1975, Badania Muzeum ?up Krakow-skich w latach 1974-1975, Wieliczka, s. 20-30.
With no evidence of cemeteries reliably dated to the Roman Period available in the Polish Carpathian zone, despite earlier studies made in the foothilI zone and Beskidy Mountains, the Przeworsk gravefield at Prusiek,
site 25 (distr. Sanok, woj. podkarpackie) is truly exceptional (Fig. 1). It was discovered by accident in 1980 farming activity at which time a dete-riorated funerary deposit was unearthed producing eg asword ritualIy bent out of shape and two points from shafted weapons. One ofthese has survived
(Fig. 2:1) and is now in keeping ofthe Museum in Sanok (P. N. Kotowicz
2004, p. 717-718, fig. 5).
1978 Sprawozdanie z bada? wykopaliskowych w Gdow ie, woj.
krakowskie na stanowisku 11, Badania Muzeum ?up
Kra-kowskich w roku 1977, Wieliczka, s. 24-36. Szpunar, A.
1987 Cmentarzysko w ??towicach, gn1. Wierzchos?awice, woj.
Tarnów, badania 1984-1985, SprArch. XXIX, s. 179-192. 1990 Cmentarzysko kultury przeworskiej w ??towicach, gm.
Site 25 at Prusiek lies on apromontory between two smalI streams
- Sa-noczek and its tributary Niebieszczanka (Fig. 1). GeologicalIy the area is aformer basin-like river valIey bottom with fossil abandoned river channels and intervening ridges buried by river outwash and slope sediments. The burial ground lies on one of these ridges. Sondage excavation carried out
by ateam from Institute ofArchaeology, JagielIonian University in Cracow,
in the autumn of 2004 led to the discovery of four umed cremation graves and of anumber of stray finds, imaginably the remains of other no longer
surviving burials. Investigation by sondage was folIowed by regular exca-vation in the summer of 2005, and area of 500 rrr' was explored,
uncover-ing 22 further features (21 graves and apit ofunknown purpose). Next to 12 variously preserved umed graves, there were two evident burials inside
organie ums, two unumed graves and five burials in such a deteriorated condition that their original mortuary rite cannot be identified.
Wierzchos?awice, woj. Tarnów. Badania 1986-1987,
SprArch. XLII, s. 243-261. Szpunar, A., Oko?ski, J.
2004 Tarnowiec, gm. Tarnów, woj. ma?opolskie. Osada z okresu rzymskiego, [w:] Okres late?ski irzymski wKarpatach
pol-skich (red. J. Gancarski), Krosno, s. 471-541.
?miszko, M.
1932 Kultury wczesnego okresu epoki cesarstwa rzymskiego
wMa?opolsce Wschodniej, Lwów.
Tunia, K.
2004 ?rodowiskowe uwarunkowania gospodarki rolniczo-hodo-wlanej na terenach górskich w czasach prahistorycznych. Casus zachodniokarpackiego osadnictwa
p??norzymskie-go, [w:] Okres late?ski i rzymski w Karpatach polskich
(red. 1. Gancarski), Krosno, s. 329-356.
Burials explored so far in general are characterised by relatively rich
fumishings. Preliminary analysis of artefacts typology and chronology reveals an evident connection to the eastem zone ofPrzeworsk Culture (T.
D?browska 1973; J. Andrzej owski 1994; 2001), exemplified by eg abronze
strap-end with reduced profiling (Fig. 3:2), bronze brooch (Almgren group II/IV 3rd series
-Fig. 3: 1) and shield fittings
-in bronze (shield grips, edge
fittings) or bronze combined with iron.
Wolski, K.
1953 Br?zowe naczynie rzymskie z Przemy?la, ZOW XXII, s.
23-25. Wo?niak, Z.
1966 Badania w ???kowicach i Targowisku, pow. Bochnia w 1964 r., MatArch. VII, s. 269-273.
Elements of style typical for eastem zone ofPrzeworsk Culture are also evident in ceramies, eg large hand built ums with ashiny black surface and three to four ( occasionalIy alarger number) handles, or raised beakers with an openwork foot (Fig. 4:4). Grave inventories, also ones datable to the close of phase B2 of the Early Roman Period next to hand made vessels
produced wheel-made (?) cerami es, usualIy in fragmented condition, ves-sels with grey abrasive walls, frequently with evidence of cremation. Similar pottery was recorded elsewhere on the upper San (R.
Madyda--Legutko 2004, p. 79; R. Madyda-Legutko, E. Pohorska-Kleja 2004; R. Madyda-Legutko, E. Pohorska-Kleja, J. Rodzi?ska-Nowak 2004). This sheds new light on the question of dating of the origins of wheel-made
pottery in Przeworsk Culture environment suggesting also that familiarity with the potter's wheel could have spread to Przeworsk Culture area in asomewhat different way that previously accepted (cfK. God?owski 1985;
1986 Stan ipotrzeby bada? nad kultur? late?sk? wPolsce, [w:]
Stan ipotrzeby bada? nad m?odszym okresem przedrzym-skim i okresem wp?ywów rzymskich w Polsce. Materia?y z konferencji, Kraków, 14-16 listopad 1984 (red. K. God?o-wski, R. Madyda-Legutko), Kraków, s. 11-24.
1990 Osada grupy tynieckiej wPod???u, woj. krakowskie,
Wroc-?aw.
PRUSlEK, DISTR. SANOK, SITE 25.
THE FIRST PRZEWORSK CULTURE CEMETERY RECORDED IN THE POLISH CARPATHIANS
H. Dobrza?ska 1980; 1982; 1990).
Summary Basing on the preliminary analysis oftheir attributes alI the grave
in-ventories discovered at Prusiek may be dated to the close of the Early
Roman or, possibly, the onset of the Late Roman Period ie, to phase B2, BiCl and presumably, Ck
Infiltration during the Early Roman Period ofthe Carpathian zone by the
people ofPrzeworsk Culture is welI confirmed by the archaeological record from the upper course of the San river. Their presence is evidenced by
anumber of settlement sites identified and variously investigated in the area of interest, dating from the later phase of the Early Roman Period and
early phase ofthe Late Roman Period (R. Madyda-Legutko 2004, fig. 3).
Not alI these sites exhibit features ofPrzeworsk Culture in its 'pure' form, typical for areas farther the north of the Carpathian Range. In settlements found on the upper San next to hand-built pottery characteristic for Prze-worsk Culture we also find vessels which in their stylistic outlook suggest
strong interaction with Dacian cultures (R. Madyda-Legutko 1996, p.
61-66). Culture elements associated with the Dacian environment pene-trated to the San basin during the Early Roman Period mainly by way of the Lipica Culture, from the area of the upper Dnestr basin, zone of
Prze-worsk-Lipice contact (D. N. Kozak 1999), possibly, by way of Zemplin
environment from eastem Slovakia (R. Madyda-Legutko 1996, p. 104).
The gravefield at Prusiek site 25 represents a link between funerary deposits left by Przeworsk Culture people in the lower reaches of the San and similar evidence known from the upper Tisa, eastem Slovakia,
Trans-Carpathian Ukraine, north-eastem Hungary and north-westem Romania
(V. Budinsky-Kri?ka 1967, p. 309-310; V. Budinsky-Kricka, M. Lamiova--Schmiedlova 1990; M. Lamiova-Schmicdlova, P. Macala 1991; M. Lamio-va-Schmiedlova 1992, p. 75-78, fig. 2; K. God?owski 1994, p. 72, fig. 2).
This corresponds welI with what the classical authors have to say about the arrival of Hasdingi, Lacringi and Victovali Vandal tribes from, as is
commonly accepted, the territory within the range of Przeworsk Culture,
on the Dacian borderland during the Marcomanian Wars of the early 170s AD (Cassius Dio, LXXI, 12,1; K. God?owski 1982, pp. 48--49).
t?um. A. Kinecka
WYKAZ
SKRÓTÓW
TYTU?ÓW
CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCHLIST OF ABBREVIATIONS OF PERIODICALS AND SERIAL PUBLICATIONS "Acta Archaeologica Carpathica", Kraków
"Acta Archaeologica Academiae Scientiarum
Hungaricae", Budapest
"Materia?y Zachodniopomorskie" , Szczecin
.Pamatky archeologicke" (wcze?niej: .Pamatky
archeologick? a mistopisn?"), Praha
AAC AAHung.
MZP
PA
.Arbeits- und Forschungsberichte zur sachsichen
AFB PArch.
PMMAE
"Przegl?d Archeologiczny", Pozna?
Bodendenkmalpfiege", Berlin (Stuttgart)
"Archeologia Polski", Warszawa
"Prace i Materia?y Muzeum Archeologicznego
i Etnograficznego w ?odzi. Seria
Archeologicz-na", ?ód? APolski
AR "Archeologicke rozhledy", Praha
- British
Archaeological Reports, International
Series, Oxford B.A.R. Int. Series
PomAnt .Pomorania Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem polskich
-Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit
imezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel),
Wroc-?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1975; tom II:
"Bericht der Romisch-Gcrmanischen Kommis-sion", Frankfurt a.M.-Berlin
BerRGK
BJahr. BMJ
.Bonner Jahbucher", Koln/Bonn
.Bodcndcnkrnalpflcgc in Mecklenburg-
Vorpom-mern", Lubstorf (wcze?niej:
.Bodcndcnkmal-pfiege in Mecklenburg. Jahrbuch ... ", Schwerin/
Rostock! /Ber lin)
Neolit (red. W. Hensel, T. Wi?la?ski), Wroc?aw--Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tomIl!: Wcze-sna epoka br?zu (red. A. Gardawski, J.
Kowal-czyk), Wroc?aw- Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978;
tom IV: Od ?rodkowej epoki br?zu do ?rodkowego
okresu late?skiego (red. J. D?browski, Z.
Rajew-ski), Wroc?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1979;
tom V: Pó?ny okres late?ski iokres rzymski (red.
J. Wielowiejski), Wroc?aw-
Warszawa-Kraków--Gda?sk 1981
Corpus der romischen Funde im europaisohen
Barbaricum CRFB
"F ontes Archaeologici Posnanienses" (wcze?niej: .Fontes Praehistorici"), Pozna?
FAP
Inf.Arch. "Informator Archeologiczny. Badania rok ... ",
Warszawa
InvArch. .Juventaria Archaeologica, Pologne",
Warszawa--?ód?
"Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft
Prussia" (pó?niej: .Prussia, Zeitschrift fur
Heimat-kunde"), Konigsberg i.Pr.
Prussia
"J ahresschrift fur mitteldeutsche Vorgeschichte", Halle/Saale
JmV
.Praehistorische Zeitschrift" , Berlin-New York
.Recherches Arch?ologiques", Kraków "Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok
PZ
RArch. RB RO "Jahrbuch des Romisch-Gcrmanischcn
Zentral-museums Mainz" ,Mainz
JRGZM
"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej",
War-szawa
KHKM
"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn
SJahr. SIA SovArch
"Saalburg Jahrbuch", Berlin-New York
"Slovenska archeológia", Bratislava
"Sovetskafi Arheologia" (CoBeTCKa5I
apxeono-rM5I), Moskva
- Kratkie soob?enia
Instituta arheologii Akademii
nauk SSSR (KpaTKMe C006rn;eHM5I IIHcTMTyTa
apXeOJIOrMM AKa,IJ;eMMM nayx CCCP), Moskva KSIA
-Materialy iisslcdovania po arheologii SSSR
(Ma-TepMaJIbI MMCCe,IJ;OBaHM5I no apXeOJIOrMM CCCP),
Moskva MIA SprArch. SprPMA WA ZNUJ
"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków
"Sprawozdania P.M.A.", Warszawa
"Wiadomo?ci Archeologiczne", Warszawa
"Zeszyty Naukowe Uniwersytetu J
agiello?skie-go", Kraków MatArch.
MS MSiW
"Materia?y Archeologiczne", Kraków
"Materia?y Staro?ytne", Warszawa
"Materia?y Staro?ytne i W
czesno?redniowie-czne", Warszawa
"Z otch?ani wieków", Warszawa
ZOW
"Materia?y i Sprawozdania Rzeszowskiego
O?-rodkaArcheologicznego",
Rzeszów-Krosno-San-domierz- Tarnów (-Przemy?l/Tarnobrzeg) MSROA
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2006. Wydanie I. Nak?ad 500 egz. Druk i oprawa: DRUKARNIA Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
