Jan Stanisław Konic
Wprowadzenie sądownictwa
polskiego na Śląsku Cieszyńskim :
(kartka z dziejów naszego
odrodzonego sądownictwa)
Palestra 5/2(38), 57-63
JAN STANISŁAW KONIC
W prow adzenie sqdownictwa polskiego na Ślqsku
Cieszyńskim
(Kartka z dziejów naszego odrodzonego sądownictwa)
W sierpniu minionego roku upłynęło czterdzieści lat od form alnego przyłączenia Śląsk ą Cieszyńskiego do Rzeczypospolitej. Ale sądownic two polskie powstało tam znacznie wcześniej, zaraz po rozpadnięciu się A ustrii, jesienią 1918 r. Również i zorganizowanie niespełna w rok później pierw szej polskiej izby adw okackiej w Cieszynie nastąpiło na rok przed ustaleniem wyniku plebiscytu na tymże terenie.
Byłe Księstw o Cieszyńskie nie wchodziło w skład tzw. G alicji. J ę zykiem urzędowym zarówno w adm inistracji, jak i w sądownictwie m iejscow ym był język niemiecki, a obszar sądow y cieszyński podlegał W yższemu Sądow i K rajow em u w Brnie morawskim. Toteż Polacy na tym obszarze nie zajm owali na ogół stanow isk sędziowskich, a w ad w okaturze stanowili znikomą m niejszość. Okoliczność ta nie pozwoliła m iejscow ej palestrze polskiej na odegranie w dziele budowy sądow nictwa miejscowego tej roli historycznej, jaka przypadła jej w b. K ró lestwie Polskim w 1917 r. i w latach następnych, gdzie sądownictwo rodzime powstało i mogło powstać tylko dzięki adwokaturze. Natom iast lud cieszyński był polski i dał tego dowody w okresie plebiscytu.
Było więc rzeczą zrozumiałą, że na omawianym obszarze, zaludnio nym przez Polaków przede w szystkim po wsiach, pow stała omal naza jutrz po upadku A ustrii polska Rada Narodowa, która objęła władzę nad tym krajem . Na czele tej R ady stanęli: adwokat dr Ja n M ichejda, ks. Jó ze f Londzin i Tadeusz Reger. Wielkie wiece ludności m iejscow ej odbyte w Cieszynie wypowiedziały się za przyłączeniem Cieszyńskiego do Polski, a działo się to w czasie, gdy znakomita część k raju naszego pozostaw ała jeszcze pod okupacją niemiecką. Ju ż w dniu 30 paździer nika 1918 r. R ada Narodowa K sięstw a Cieszyńskiego w ydała odezwę do ludności, w której oznajm iła, że opierając się na zasadach prezy
58 J A N S T A N IS Ł A W K O N IC N r 2
denta W. Wilsona, „uznanych' przez w szystkie narody i państw a i na jednom yślnej woli i zgodzie ludności Ś lą sk a ” , d eklaruje przynależność państw ow ą K sięstw a „do wolnej, niepodległej i zjednoczonej Polski” , oraz obwieściła w tejże odezwie o objęciu władzy państw ow ej.1 Wo bec trw ania jeszcze okupacji niem ieckiej przynależność państwowa do Polski m ogła na razie oznaczać jedynie przynależność do uwolnionej M ałopolski, w której pow stał również tymczasowy organ władzy w po staci Polskiego Kom itetu Likw idacyjnego w Krakow ie. D eklaracja R a dy Narodow ej cieszyńskiej nie została uznana na terenie międzynarodo wym, po czym postanowiono rozstrzygnąć spraw ę w drodze plebiscytu. Mimo to R ada Narodowa spraw ow ała sw ą władzę nad tym obszarem przez 15 m iesięcy do chwili objęcia je j przejściowo (na czas plebiscytu) przez K om isję M iędzynarodową, powołaną przez Radę N ajw yższą zwy cięskich państw sprzym ierzonych i stowarzyszonych.
Celem uniknięcia chaosu, jak i łatwo mógł powstać po odpadnięciu Cieszyńskiego od daw nej A ustrii, jednym z pierwszych aktów R ady Narodowej było uregulowanie stosunków prawnych „w zględem m iesz kańców i dotychczasowych w ładz” . Je śli chodzi o sądownictwo, to R a da Narodowa postanowiła, że organizacja jego „pozostaje tymczasem nie zmieniona” 2. Mimo to niektóre zm iany stały się nieodzowne prze- de| w szystkim dlatego, że dotychczasowy sąd drugiej instancji dla obsza ru cieszyńskiego, mianowicie Wyższy Sąd K rajow y w Brnie m oraw skim , znalazł się poza zasięgiem władzy R ady Narodowej. Należało go zastąpić innym, najbliższym sądem , a takim na obszarze Polski był ów czesny W yższy Sąd K rajow y (później A pelacyjny) w Krakowie. W tym czasie Górny Śląsk z Katow icam i pozostawał jeszcze pod pano waniem niemieckim, wobec czego sąd katowicki nie mógł się stać są dem drugiej instancji dla Cieszyńskiego. D ruga niezbędna zmiana do tyczyła rozstrzygnięcia pytania, w czyim imieniu m ają być wydawane wyroki sądowe. Oba te zagadnienia zostały rozstrzygnięte przez Polski K om itet Likw idacyjny w Krakow ie w porozumieniu z R adą Narodową dla Ś ląsk a Cieszyńskiego.
Je śli chodzi o zastąpienie sądu drugiej instancji w Brnie morawskim, to upoważniono Wyższy Sąd K rajow y w Krakow ie i jego prezydium do objęcia zwierzchnictwa nad Sądem Obwodowym (następnie Okręgo wym ) w Cieszynie i nad sądam i powiatowymi na jego obszarze. Je d nakże ani S ą d Okręgowy w Cieszynie, ani też sądy powiatowe nie
obej-1 U ch w ała z 30 p aź d z ie rn ik a obej-19obej-18 r. (Dz. U rz. R ad y N aro d o w ej K s . C ieszy ń sk ie g o z 1919 r. N r 1, poz. 1).
N r 2 SĄ D O W N IC T W O P O L S K I E N A S L Ą S K U C IE S Z Y Ń S K IM 59
rnowały wówczas w całości tych obszarów, jakie należały do nich za cza sów austriackich. Okręg cieszyński nie obejmował już powiatów sądo wych frydeokiego i polsko-ostrawskiego, a sądy powiatowe w Bogum i- nie i Frysztacie nie obejm ow ały niektórych gm in pozostających pod zarządem czechosłowackim. W tymże akcie3 utrzym ano zarazem nadal w mocy ustawodaw stw o austriackie, wyroki zaś sądowe postanowiono w ydaw ać „w imieniu praw a” , co nie- przesądzało o przyszłym ustroju państw a oraz przynależności terytorialnej Cieszyńskiego. Postanowienie w tej części różniło się od nieco późniejszego przepisu dla b. zaboru austriackiego, zaw artego w dekrecie z dnia 8 lutego 1919 r. w przed miocie zmian w urządzeniach w ym iaru spraw iedliw ości (D. P. N r 15, poz. 200), który to dekret w Małopolsce nakazywał wyrokować ,,W im ie niu Republiki P o lskiej” .
J a k widać z powyższego, wymienione postanowienie pominęło istot ne zagadnienie, mianowicie spraw ę języka polskiego w sądownictwie. Nie było to oczywiście następstw em zwykłego przeoczenia. Podobnie jak na początku naszego sądownictwa w b. dzielnicy pruskiej, tak sa mo w tym okresie również na ziemi cieszyńskiej nie dało się w pełni zastąpić języka niemieckiego językiem polskim, a to z braku dosta tecznej liczby sędziów i adwokatów polskich. Między innymi wpisów do rejestru handlowego dokonywano nadal w języku niemieckim.
Zmiany w sądownictwie, o jakich była mowa w yżej, okazały się jed nak niewłaściwe, a to ze względu na nadzór K o m isji M iędzynarodo w ej nad tym obszarem. Sąd krakow ski pozostał wprawdzie nadal dru g ą instancją dla spraw z okręgu cieszyńskiego, ale nie zachował pier w otnej sw ej władzy adm inistracyjnej i nadzorczej nad okręgiem cie- czyńskim. Uchwałą R ady Narodowej z 5 m aja 1919 r.4 wyposażono pierwszego polskiego prezesa sądu okręgowego w Cieszynie, dra Felik sa Bocheńskiego, w takie sam e uprawnienia, jakie dekret z 8 lute go 1919 r.5 w art. 8 przyznał prezesom sądów apelacyjnych w M a łopolsce. R ada Narodowa cieszyńska rozszerzyła tak dalece uprawnie nia prezesa Sądu Okręgowego w Cieszynie, że nadała mu nawet p ra wo mianowania sędziów na w akujące stanow iska,6 a więc w tym zakresie nadała mu praw a m inistra spraw iedliwości, a nawet ówczes nego Naczelnika Państw a. Niezwykłe te czasy przejściowe spowodo
3 O rzeczenie P rezy d iu m W yższego S ą d u K ra jo w e g o w K ra k o w ie z 8 g ru d n ia 1918 r. (Dz. U rz. R. N. K s . C ieszyńsfaiego z 1919 r. N r 1, str. 12).
4 Dz. U rz. R, N . K s. C ie szy ń sk ie go z 1919 r. N r 7, poz. 90.
5 Dz. U rz. N r 15, poz. 200 o raz zarząd zen ie M in istra S p ra w ie d liw o śc i z 25 lu te g o 1919 r. N r 4039/09.
4 Rozp. R ad y N aro d o w ej z 14 m a ja 1919 r. (Dz. U rz. R. N. K s . C ieszy ń sk iego z 1919 r. N r 8, poz. 99).
60 J A N S T A N IS Ł A W K O N IC N r 2.
wały, że prezes sądu pierw szej instancji uzyskał w yjątkow e upraw nienia, a tłum aczyły się one istnieniem nadzoru K om isji M iędzyso juszniczej nad władzami m iejscow ym i z jednoczesnym wyłączeniem nadzoru ze strony władz polskich i czechosłowackich. Uprawnienia te były w ykorzystyw ane przez prezesa Sądu Okręgowego w Cieszynie w porozumieniu z K om isją M iędzysojuszniczą w Cieszynie. W ten spo sób doszło do nom inacji pierwszych sześciu' aplikantów sądow ych na stanow iska sędziów zapasowych dla sądów powiatowych.7
B rak sądowników — Polaków na m iejscu zmuszał do szukania kan dydatów na sędziów w Małopolsce, rządzącej się tym sam ym prawem austriackim co i Księstw o. Toteż z tych sześciu mianowanych sędziów większość pochodziła z M ałopolski (Rzeszów i Jasło). O konieczności ratow ania sytu acji przez przenoszenie — w razie potrzeby — sądow ników z M ałopolski na Ś ląsk Cieszyński zdawało sobie wówczas dosko nale spraw ę także M inisterstwo Spraw iedliw ości w W arszawie i nasz Sejm Ustawodawczy. W spraw ozdaniu K om isji Praw niczej Sejm u z 20 października 1919 r. w spraw ie rządowego projektu ustaw y o po stępow aniu uproszczonym o zbrodnie i w ystępki w b. zaborze austriac kim8 wyraźnie podniesiono wówczas, że zachodzi konieczność uprosz czenia postępowania celem zaoszczędzenia sił sędziowskich w M ałopol sce, którym i należy zasilać już nie tylko b. dzielnicę pruską, ale i "Ś lą sk Cieszyński9. N a konieczność dopływu sędziów z M ałopolski w związku z przyłączeniem Śląsk a Cieszyńskiego w skazyw ał również sędzia poseł M atakiewicz w toku d ysk u sji budżetowej. Narzekał on na niedostateczną obsadę Izby M ałopolskiej w Sądzie Najw yższym , m ają cej wówczas tylko 9 sędziów, podczas gdy Trybunał Wiedeński miał 23 sędziów dla sam ej M ałopolski bez Śląsk a Cieszyńskiego10. Tym też. tłumaczy się czasowe zawieszenie w M ałopolsce nieprzenoszalności sę dziów przewidziane w art. 4 dekretu z 8 lutego 1919 r. (Dz. Pr. Nr 15,. poz. 200).
Te szerokie uprawnienia prezesa Sądu Okręgowego w Cieszynie, o ja kich była mowa w yżej, trw ały bez przerw y 8 miesięcy. W związku jednak ze zbliżającym się plebiscytem cieszyńskim władzę nad w szyst
7 D z. U rz. R. N. K s. C ie szy ń sk ie go z 1919 r. N r 8. poz. 102.
s U staw ę z 21 p aźd zie rn ik a 1919 r. (Dz. P r. N r 87, poz. 473) w p row adzon o n astęp n ie n a Ś lą s k u C ieszyń skim w drodze rozp. R ad y N arodow ej z 13 sty c z n ia 1920 r. (Dz. U rz. R . N. ICs. C ieszyńsikiego z 1920 r. N r 1, poz. 4).
9 D ru k S e jm u U staw o d aw czego N r 107 z 1919 r.
SĄ D O W N IC T W O P O L S K I E N A S L Ą S K U C IE S Z Y Ń S K IM 61
kim i organam i kraju objęła w dniu 3 sierpnia 1920 r. K om isja Mię dzynarodowa, powołana przez Radę N ajw yższą Państw Sprzym ierzo nych i Stowarzyszonych. K om isja ta składała się z przedstaw icieli A nglii (E. C. Wilton), F ran cji (H. de M anneville), Włoch (m argr. Borsa- velli) i Jap on ii (dr Yam ada). Prefektem części wschodniej Śląska Cie szyńskiego został Polak (Zygmunt Żurakowski), a zachodniej części — Czech (Michalik); każdy z nich m iał uprawnienia dawnego austriac kiego prezydenta kraju.
Jedno z pierwszych zarządzeń K om isji M iędzynarodowej dotyczyło Sądu Okręgowego w Cieszynie. Sąd ten przejściowo przestał być są dem polskim ; został zamieniony na m ieszany sąd polsko-czechosłowac ki. K o m isja M iędzynarodowa ustanow iła w nim — obok dotychczaso wego polskiego prezesa — drugiego dodatkowego prezesa czechosło wackiego, a obok prokuratora polskiego — drugiego prokuratora cze chosłowackiego. Obaj prezesi i prokuratorzy korzystali z równych p raw i m ieli w szystko rozstrzygać wspólnie, a w braku ich zgody de
cyzja należała do K om isji M iędzynarodowej. O ile dotychczas prezes Sądu Okręgowego w Cieszynie m iał uprawnienia szersze od tych, ja kie normalnie przysługują ogółowi prezesów sądów pierw szej instancji, 0 tyle obecne uprawnienia jego zostały ograniczone w sposób w y jąt kowy, aczkolwiek na czas tylko przejściowy. Ten polsko-czechosłowac ki charakter sądu stał się całkowity, gdy K om isja M iędzynarodowa uzupełniła jednocześnie dotychczasowy jego skład przez dodanie mu sędziów czechosłowackich. Do każdego składu orzekającego wchodzić m usieli częściowo sędziowie polscy, a częściowo czechosłowaccy, przy czym w składzie trzech sędziów zasiadali na przemian bądź dw aj Czesi 1 jeden Polak, bądź też dw aj Polacy i jeden Czech. N atom iast druga instancja nie m iała charakteru mieszanego pod względem narodowoś ciowym. Dla wschodniej części kraju utrzymano Sąd Apelacyjny w Krakowie, a dla zachodniej w Brnie m orawskim 11. Ten przejściowy, plebiscytowy okres wprowadził więc zupełnie w yjątkow y ustrój sądu cieszyńskiego, ustrój nie m ający przesądzać o przynależności państwo wej tego obszaru.
Po przeprowadzeniu plebiscytu, K om isja M iędzynarodowa w Cie szynie w protokole z dnia 10 sierpnia 1920 r. ustaliła granicę między Polską a Czechosłowacją zgodnie z postanowieniem Konferencji Am ba sadorów w Paryżu z 28 lipca 1920 r. i złożyła swą władzę, przekazu jąc ją na części przyłączonej do Polski Kom isarzow i naszego Rządu,
11 Rozp. K o m isji M iędzyn aro dow ej z 12 lu tego 1920 r. (Dz. Urz. tej K o m isji N r 1 z 1920 r., poz. 8).
62 J A N S T A N IS Ł A W K O N IC N r 2
Zygm untowi Żurakowskiem u. Od tego momentu rozporządzenia dla polskiej części Śląsk a Cieszyńskiego pochodziły od wymienionego K o m isarza. W dniu 25 listopada 1920 r. Naczelnik Państw a zamianował prezesa sądu okręgowego dra Bocheńskiego zastępcą Kom isarza, a R a da M inistrów powołała pięciu członków K om isji Tym czasowej. K om isja ta objęła urzędowanie 15 grudnia 1920 r., pow ierzając spraw y zw iąza ne z ustaw odaw stw em Kom isarzow i i jego zastępcy.
Sądownictwo cieszyńskie kontynuowało od tej chwili wykonywanie swych czynności już bez udziału sądowników czechosłowackich, przy czym sy tu acja na tym obszarze pozwoliła całkowicie na norm alny w y m iar spraw iedliw ości również w zakresie spraw karnych. W odróżnie niu od wschodniej M ałopolski oraz b. dzielnicy pruskiej, a następnie również obszaru Górnego Śląsk a, nie zachodziła potrzeba zawieszania działalności naw et sądów przysięgłych. Sąd y te działały tu ze znako m itą przew agą przedstaw icieli wsi nad przedstaw icielam i m iast. Na ogólną liczbę 36 przysięgłych (dla drugiej kadencji w 1921 r.) na liście przysięgłych figurow ało 24 chłopów-rolników. N atom iast nie zn ajd uje my na niej ani jednego kupca, ani też przedstawiciela1 inteligencji pra cującej. Obok przedstaw icieli ludności rolniczej figurowało na liście m.i. 3 chałupników, 2 rzemieślników, 2 robotników, a ponadto 1 w łaś ciciel nieruchomości m iejskiej i 1 przem ysłow iec.12 D aje to obraz ów czesnego składu klasowego ław y przysięgłych. Skład jej m iał zapew nić udział w wym iarze spraw iedliw ości ludowi polskiemu na Śląsku Cieszyńskim , który zdecydował o przynależności tego obszaru do Rze czypospolitej.
A dw okatura okręgu cieszyńskiego, w nieznacznej tylko części polska, zorganizowała się w nowych w arunkach o parę m iesięcy później od sądownictwa. Jednakże również i ona nie czekała na wyniki plebiscy tu i w yprzedziła go o cały rok. Przepisy austriackie dotyczące adwo katury utrzym ano nadal w mocy, tak sam o jak i ogół dotychczasowych, przepisów austriackich o ustroju sądownictwa. Opierając się więc na dotychczasowej daw nej ustaw ie z 6 lipca 1863 r., R ada Narodowa K się stw a Cieszyńskiego, rozporządzeniem z 26 sierpnia 1919 r.13 ustanow iła Izbę Adwokacką w Cieszynie, zaliczając do niej w zasadzie wszystkich adwokatów i kandydatów adwokackich z okręgu sądowego cieszyń skiego. W yjątek od tej zasady dotyczył osób, które po 30 paździer nika 1918 r., tj. po objęciu władzy przez Radę Narodową, uzyskały wpis na listę na skutek wniosków złożonych Radzie Adwokackiej;
12 D z. U rz. Tym cz. K om . Ś lą s k a C ieszy ń sk iego z 1921 r. N r 25. poz. 530. 13 Dz. U rz. R. N. K s. C ieszy ń sk iego z 191.9 r. N r 14, poz. 161.
N r 2 SĄ D O W N IC T W O P O L S K I E N A Ś L Ą S K U C IE S Z Y Ń S K IM 63
w Opawie. Unieważnienie tych wpisów na listę nie pozbawiało jednak praw a do złożenia ponownego wniosku o wpis do R ady Adw okackiej w Cieszynie. Więcej nawet, rozporządzenie upoważniało tę Radę do dokonania wpisu z mocą wsteczną. Nowa Izba Adwokacka rozpoczęła czynności 30 września 1,919 r. Pierw szym je j prezesem został adwo k at cieszyński d r Rudolf Bukowski, który zarazem przewodniczył wy działowi dyscyplinarnem u.14
Jed y n a zmiana, jaką wkrótce wprowadzono na razie do przepisów austriackich o adwokaturze, dotyczyła tary fy adw okackiej. Nowe roz porządzenie w tym przedmiocie w ydała R ada Narodowa 13 stycz nia 1920 r.15 Rozporządzenie to, oparte na ustaw ie austriackiej z 26 m ar ca 1890 r.16, normowało wynagrodzenie adwokatów za czynności w po stępowaniu sądowym, które z powodu sw ej prostoty i pow tarzania się umożliwiały ustalenie przeciętnej oceny. W braku odmiennej umowy adw okat mógł się dom agać wynagrodzenia wyższego, jeżeli uspraw ie dliw iały to okoliczności w yjątkow e lub szczególne zlecenia strony. T a ry fa przew idyw ała różne staw ki dla różnych m iast, stanowiących m.L- siedzibę sądu okręgowego; była poza tym bardzo drobiazgowa, co cha rakteryzow ało także przepisy austriackie z 31 sierpnia 1917 r.17, któ re zresztą zostały potem uchylone. N atom iast funkcje izby notarialnej objął sąd okręgowy.
O m aw iając w tym krótkim szkicu spraw ę utworzenia organów pa-- lestry cieszyńskiej, nie można nie przypomnieć tu postaci wybitnego je j członka, adw okata dra M ichejdy, wiernego syna ludu cieszyńskiego, zasłużonego dla spraw y polskiej działacza miejscowego i czołowego, przedstaw iciela R ady Narodow ej b. K sięstw a Cieszyńskiego.
14 D z. U rz. R . N . K s. C ie szy ń sk ie go z 1919 r. N r 16, poz. 188.
15 D z. U rz. R . N. K s. C ie szy ń sk ie go z 1920 r. N r 1, poz. 8. 18 D z. u. p . a u s tr . N r 58.
