Podatki jako instrument polityki innowacyjnej państwa kapitalistycznego w ochronie środowiska naturalnego

Henryk Mamcarz

Podatki jako instrument polityki

innowacyjnej państwa

kapitalistycznego w ochronie

środowiska naturalnego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 24,

301-309

A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R IE - S K Ł 0 D O W S K A L U B L IN -P O L O N IA

V O L X X IV ,27_______________ S E C T iq i I _ 1990

Instytut Ekonomii Wydziału Ekonomicznego UMCS

H enryk M A M C A R Z

P o d a t k i j a k o i n s t r u m e n t p o l i t y k i i n n o w a c y j n e j p a ń s t w a k a p i t a l i s t y c z n e g o w o c h r o n i e ś r o d o w i s k a n a t u r a l n e g o Taxes as an Instrum ent of the Innovative Policy of the Capitalist State in the

Protection of the Natural Environment

Innow acje s ą e ta p e m zasto sow ania w p rod uk cji w yników b a d a ń n a u ­ kow ych, b ęd ą cy ch pierw szym ogniw em łań cu c h a innow acyjnego, kończącego się o sta te c z n ie p rz ek az an iem doskonalszych m eto d p ro d u k cji, d ó b r i usług d o użytko w nik ów . P ro ces innow acyjny je s t więc re z u lta te m nie określonej czasow o liczby procesów w fazach zarów no po przed zający ch w łaściw e in­ now acje, ja k i p o nich n a stę p u ją c y c h . W yn ika s tą d , że sk u te c z n a p o lity k a in n o w a c y jn a p a ń s tw a p o w in n a zm ierzać:1

- a lb o do zm iany p a ra m e tró w rynkow ych, k tó re o d d z ia łu ją p o śred n io n a inn ow acje,

- a lb o /i do k sz ta łto w a n ia tak ich w arunków w sferze B -fR , k tó re s p rz y ja ją inn ow acjo m .

K onieczne s tą d form alne rozdzielenie in stru m e n tó w p o lity k i in n o w a­ cyjnej m a oczyw iście c h a ra k te r h eu ry sty c zn y i nie o d p o w iad a w ielo stro n n y m p o w ią z a n io m , ja k ie istn ie ją m iędzy sferą ry n k u a k ierun kiem i zakresem d ziała ln o śc i badaw czo-rozw ojow ej. W p ra k ty c e o b a te obszary p rz en ik ają

XK. Littm ann: Die Chancen staatlicher Innovationslenkung, Gottingen 1975, s.

3 0 2 Henryk Mamcara

się i w rezultacie zmiany parametrów rynkowych mają wpływ na warunki działania w sferze B fR i vice versa.

Reforma gospodarcza w Polsce, polegająca m.in. na wzroście decen­ tralizacji w zarządzaniu, wiąże się ze zwiększeniem znaczenia rynku, który powinien determinować podstawowe decyzje ekonomiczne przedsiębiorstw, w tym również ich decyzje innowacyjne. Doświadczenia krajów kapitali­ stycznych wskazują jednak na zawodność rynku w sterowaniu innowacjami. Rynkowy mechanizm cen jest w stanie, co najwyżej, wskazać na aktu­ alne ograniczenia produkcyjne, nie będzie natomiast sygnalizował ograni­ czeń przyszłych, których znajomość jest niezbędna przy podejmowaniu de­ cyzji innowacyjnych. Zawodność mechanizmu rynkowego w odniesieniu do innowacji przejawia się w:

- powstawaniu zewnętrznych efektów produkcji i konsumpcji (zanie­ czyszczenie środowiska naturalnego),

- nieuwzględnieniu społecznej i humanitarnej strony procesu produk­ cji (hałas, wibracje itp.),

- istnieniu różnic między prywatnym a ogólnospołecznym czasowym horyzontem gospodarowania.

Państwowa interwencja na rynku powinna zmierzać do zmiany eko­ nomicznych warunków działania przedsiębiorstw. Odbywa się to najczęściej poprzez takie kształtowanie ważnych dla decyzji innowacyjnych para- metrów rynkowych, że podejmowane w oparciu o prywatny rachunek eko­ nomiczny innowacje spełniają także wymogi społeczne. Państwo kapitali­ styczne w polityce innowacyjnej stosuje zarówno instrumenty oddziaływania bezpośredniego, jak i pośredniego. Należą do nich: a) podatki, b) subwencje do wyrobów gotowych i czynników produkcji, c) zamówienia rządowe, d) na­ kazy i zakazy. Powyższe instrumenty różnią się między sobą ze względu na przesłanki ich stosowania oraz skutki, które wywołują. Państwo posługuje się tymi instrumentami albo do stymulowania innowacji społecznie pożądanych (subwencje, zamówienia rządowe, nakazy), albo do dyskryminowania inno­ wacji społecznie niepożądanych (podatki, zakazy).

Wydaje się, że w gospodarce Polski wyłącznie rynek, a zwłaszcza quasi-rynek - rynek producenta, nie jest również zdolny do bezbłędnego sterowania procesami innowacyjnymi. Zawodność rynku może przejawiać się m.in. w sferze naruszenia równowagi środowiska naturalnego, co będzie wymagać ingerencji państwa. Państwo w sterowaniu innowacjami w sferze ochrony środowiska naturalnego może teoretycznie posłużyć się wieloma in­ strumentami. Powinno stosować jednak instrumenty, które nie naruszają ko­ niecznej dla reformy gospodarczej samodzielności przedsiębiorstw. Do takich

Podatki jako instrum ent polityki innowacyjnej

in stru m e n tó w używ anych w gospodarce kapitalisty cznej należą szeroko rozu­ m ian e p o d a tk i. W a rto bliżej poznać funkcjonow anie tego in stru m e n tu w go­ sp o d a rc e k a p ita listy c z n e j, gdyż skuteczność obow iązujących u nas środków o ch ro n y śro d o w isk a n a tu ra ln e g o (o płaty, kary, nakazy, zakazy) je s t w po­ w szechn ym o dczuciu n iew y starczająca.

P O D A T K I J A K O I N S T R U M E N T O C H R O N Y Ś R O D O W IS K A N A T U R A L N E G O

P o d a tk i są in stru m e n te m o d d ziały w an ia p a ń stw a n a k ształto w a n ie w a ru n k ó w rynkow ych w celu elim inow ania negatyw nych sk u tk ó w w pływ u p ro d u k c ji i k o n su m p cji n a środow isko n a tu ra ln e . P o d a tk i o b c ią ż a ją zysk p o te n c ja ln y c h lub faktycznych spraw ców szkód w środow isku n a tu ra ln y m , k tó re są re z u lta te m działalności prod uk cy jn ej. Spraw cy ci p o w o d u ją ko­ sz ty społeczne p ro d u k c ji i u zy sk u ją korzyść zew n ętrzną k osztem in nych p o d m io tó w g osp o d arczy ch i isto t żyw ych, gdy pow stałe szkody nie w ch od zą w zak res p ry w a tn e j kalkulacji w przedsiębiorstw ie. P o d a tk i z m ie n ia ją te z e w n ę trz n ą korzyść w elem en t kosztów pry w atn y ch i odpow iedniej zm ian ie u leg a rów nież ra ch u n ek ekonom iczny w przedsiębiorstw ie. W re zu ltacie są p o d e jm o w a n e decyzje innow acyjne w celu ochrony środow iska n a tu ra ln e g o . P o d a tk i sta n o w ią z a te m in s tru m e n t polityki innow acyjnej w p rz y p a d k u , gdy przy n ieuw zględnien iu społecznych kosztów p rodukcji są sto sow ane ren ­ to w n e d la p rz e d się b io rstw a p ry w atn eg o , lecz społecznie n iep o żąd an e te c h ­ n iki p ro d u k c ji, k tó re s ta ją się nieefektyw ne dopiero w kalkulacji całko w itej, o b e jm u ją c e j ca ło k sz ta łt kosztów społecznych.

Nie m o żn a z góry z w y sta rc z a ją c ą dokład n o ścią określić, czy poprzez p o d a tk i z o s ta n ą o siąg n ięte p o żą d an e zm iany w zachow aniu przed sięb io rstw - p o d a tn ik ó w . P rz e d się b io rstw a m a j ą - ja k w ykazała p ra k ty k a - różne m ożliwości re a k c ji n a nałożenie p o d a tk u , gdyż obciążenie po d atk o w e m oże w yw ołać:2

- efekt s u b sty tu c y jn y , tzn . p o d a tn ic y zm ien iają s ta n rzeczy po w o d u jący o b ciążen ie ich zysku lu b nie d o p u szc zają w ogóle do jego p o w s ta n ia ,

- efek t cenow y, tz n . p o d a tn ic y zm ien iają kalkulację kosztów , p o d n o sząc cenę z b y tu w celu w y ró w n an ia zm niejszonego o p o d a te k d o ch o d u ,

- efek t dochodow y zn a jd u jący w yraz w zm ianie zak resu , k ieru n k u i s tr u k tu r y w y d a tk o w a n ia d o ch o d u , o ile p o d a te k p row adzi do je g o u szczu­ p le n ia .

C a ła tru d n o ś ć w stosow aniu in s tru m e n ta riu m p o d atk o w eg o w ra m a c h p o lity k i innow acy jn ej p olega na ty m , że oczekiw ane reakcje p o d a tn ik ó w są

3 0 4 _{Henryk M arocart}

tru d n e do przew idzenia i ty m sam y m nie może być w y sta rc z a ją c o d o k ład n ie określony końcowy wynik procesów a d a p ta c ji p rz ed sięb io rstw d o nowej sy­ tu a c ji.

P rz e d m io te m o p o d atk o w a n ia i p o d sta w ą w y m iaru p o d a tk u d la p o ­ trz e b ochrony środ ow iska n a tu ra ln e g o i rów noczesnego s te ro w a n ia in n o w a­ cjam i w ty m zakresie m ogą być:

- p ro d u k c ja w yrobów po w odujących szkody w śro d o w isk u n a tu ra ln y m (p o d a te k od w yrobów gotow ych) lub

- zastosow anie czynników p ro d u k c ji p ow o d u jący ch szk od y w śro do w isk u n a tu ra ln y m (p o d a te k od czynników p ro d u k cji) lu b

- em isje w yw ołujące szkody w środ ow isku n a tu ra ln y m (p o d a te k od szkodliw ych em isji) lub

- szkody w środo w isku n a tu ra ln y m p o w sta ją c e ja k o ze w n ętrz n y efek t p ro d u k c ji (p o d a te k od szkód zew nętrzn y ch ).

Poszczególne p o d a tk i ró ż n ią się ze w zględu zaró w n o n a ich eko­ n om iczne w łaściw ości, ja k i tech n iczn o -o rg an izacy jn e m ożliw ości p o m ia ru . W ażnym w a ru n k iem praw idłow ego i sk u teczn eg o fu n k c jo n o w an ia p o d a tk ó w je s t iden ty fik acja k om p leksu przy czy n efektów zew n ętrz n y ch p ro d u k c ji i k o n ­ su m p cji.

P O D A T E K O D W Y R O B Ó W G O T O W Y C H

P rzy o p o d atk o w a n iu w yrobów gotow ych p o d a te k d o ty c z y p ro d u k tó w sprzed aw an y ch n a ry n k u . P rz e d m io t i p ostaw ę o p o d a tk o w a n ia s ta n o w ią p ro ­ d u k ty , k tó ry ch uży tk o w an ie za g raż a śro dow isk u n a tu ra ln e m u , n p. zu ż y te op ak o w an ia z tw orzyw sztu czn y ch . C elem sto so w an ia p o d a tk u je s t zred u k o ­ w anie wielkości p ro d u k c ji i sprzed aży ta k ic h w łaśnie w yrobów . P o zy ty w n y w pływ o m aw ianego p o d a tk u na środ ow isko n a tu ra ln e w y ra ż a się w o g ra n i­ czeniu szkód ze w n ętrzn y ch , k tó re zależą od w o lu m enu w y tw a rz a n y c h w y­ robów . Jeżeli szkody pow odow ane są nie przez u ży tk o w a n ie , lecz w yłączn ie przez p ro d u k c ję d aneg o d o b ra , to o p o d atk o w a n ie w yrobów gotow ych o d ­ d ziału je n a o chron ę środow iska n a tu ra ln e g o wr sp o só b p o śre d n i. P o d a te k od w yrobów gotow ych re d u k u ją c - w w y nik u o g ra n ic zen ia wielkos'ci p ro d u k ­ cji szkodliw ych w yrobów - szkody w środow isku n a tu ra ln y m , nie d o s ta rc z a bodźców do w d ra ż a n ia innow acji, poniew aż do zm n iejsze n ia o p o d a tk o w a n ia p ro w ad zi nie u n ikanie szkodliw ych em isji, lecz ty lk o ich re d u k c ja z w ią z a n a z ogran iczen iem p ro d u k c ji.3

3K. Littmann: Umweltschutz - Sozialokonomische Gegenkonzepte. Zur Internali­ sierung externer Nachteile, Gottingen 1974, s. 120.

Podatki jako instrum ent polityki innowacyjnej... 3 0 5

P o d a te k o d w yrobów gotow ych może jed n ak wpływ ać sty m u lu jąc o n a innow acje. P ro d u ce n ci opo datkow anych w yrobów nie zawsze m u szą bo­ w iem o g raniczać p ro d u k c ję , lecz m ogą w ytw arzać inne w yroby, do czego po­ trz e b n e są zm iany tech n iczn e i technologiczne. P rzed sięb io rstw a na nałożenie p o d a tk u re a g u ją najczęściej poprzez efekt su b sty tu c y jn y , w p row ad zając now e w yrob y lu b zm ien iając tak jakość p ro d u k tó w , że są one poza zasięgiem przepisów p o d atk o w y c h . Z m ian a istniejącego sta n u rzeczy, u praw n iająceg o do p o ło żen ia p o d a tk u , je s t w łaśnie celem selektyw nej po lity k i inn ow acy j­ n ej. M ożliw ość reak cji przed sięb io rstw poprzez efekt su b sty tu c y jn y zależy od ścisłości przepisów p raw ny ch i zakresu technicznych w arunków s u b s ty tu c ji. O p o d a tk o w a n ie w yrobów gotow ych może również wywołać reakcje p o d a t­ ników p rz ejaw iają ce się w zastosow aniu nowych technologii, o b n iżający ch ko­ sz ty p ro d u k c ji. M a to m iejsce w tedy , gdy przedsiębiorstw o nie je s t w sta n ie u n ik n ą ć n ało że n ia p o d a tk u poprzez efekt su b sty tu cy jn y . P rz e d się b io rstw a re k o m p e n su ją w te n sposób sk u tk i obciążenia podatkow ego, o d b ijające g o się n a obniżce ich zysku.

S tosow anie p o d a tk u od w yrobów gotow ych stw a rz a d la p a ń s tw a je d n a k pew ne tru d n o ś c i. P o d a te k ten pow inien obciążać przed e w szyst­ k im d o b ro , któ reg o p ro d u k c ja zw iązana je s t z n egatyw n ym i sk u tk am i d la śro d o w isk a n a tu ra ln e g o . W y m ag a to istn ien ia ścisłych przepisów p o d a tk o ­ w ych o k re śla ją cy ch jakość p ro d u k tu m .in. po to , by o p o d atk o w a n iu nie p o d ­ legały d o b ra , k tó re nie są szkodliw e d la środow iska. D ośw iadczenia p ra k ­ ty c z n e w y k a zu ją je d n a k , że im ściślejsze są przepisy p o d atk o w e, ty m bard ziej istn ie je w iększe n iebezp ieczeństw o u ch y lan ia się przed sięb io rstw od p o d a tk u w w y n ik u w p ro w a d z a n ia przez nie niew ielkich zm ian w jakości w y tw arzan y ch w y robó w , w yłączający ch je z o p o d atk o w an ia. N iezbędne do tego innow acje nie p ro w a d z ą zaw sze do zm n iejszen ia szkodliw ych sk u tk ó w d la śro do w isk a n a tu ra ln e g o , a niekiedy m ogą je n aw et zw iększyć. Je st to zw łaszcza m ożliwe w ted y , gdy ’’ja k o ść ” p ro d u k tu szkodliw a d la środow iska n a tu ra ln e g o rozpo ­ zn a w a ln a je s t d o p iero w dłuższym okresie. P rzeciw działan ie tej sy tu a c ji w y­ m a g a ło b y sukcesyw nego dop asow yw an ia przepisów p o d atk o w y ch do zm ian za ch o d zą cy ch w jak o ści w yrobów . Z w iązane z ty m koszty a d m in istra c y jn e b y ły b y je d n a k ta k duże, że zniw eczyłyby korzyści d la środ ow iska n a tu r a l­ nego p ły n ą c e z o p o d a tk o w a n ia w yrobów gotow ych. W re zu ltacie innow a­ cje in d u k o w an e przez p o d a te k od w yrobów gotow ych są w sw ych sk u tk a c h często tr u d n e do oceny, a n aw et m ogą oznaczać w zrost szkód w śro do w isku n a tu r a ln y m .4

4Por. R. Paulenz: Der Einsatz finanzpolitiscker Instrumente in der Forsckungs -

306 Henryk Mamcarz

P O D A T E K O D C Z Y N N IK Ó W P R O D U K C J I

P o d a te k ten prow adzi, n aw et bez zm ian y tech n ik p ro d u k c ji, do zm niejszenia szkód w środow isku n a tu ra ln y m w w y niku o g ra n ic zen ia za­ sto so w an ia szkodliw ych czynników p ro d u k cji. D otyczy on bow iem ta k ic h czynników p ro d u k c ji, co do k tó ry ch m ożn a założyć, że są p rz y czy n a m i szkód w środow isku n a tu ra ln y m , np. ro p a n afto w a z a w ie ra ją c a zw iązki ołow iu. P o d a te k od czynników p ro d u k c ji o d d ziału je w zasad zie p o d o b n ie ja k podw yżka ceny ich za k u p u . P o d a tn ic y zm uszeni s ą un ik ać o b ciąż en ia p o d atk o w eg o zw łaszcza w ted y, gdy s to p a p o d a tk o w a z o s ta ła u s ta lo n a n a re la ty w n ie w ysokim poziom ie. R eak cja p rz ed sięb io rstw n a nałożenie o m a ­ w ianego p o d a tk u m oże p rzejaw iać się p o n a d to w p o d n o szen iu cen w yrobów gotow ych. P odw yżki cen m ogą je d n a k p rzy czy n ić się do zm n iejsze n ia szkód w środo w isku n a tu ra ln y m , co m a zw łaszcza m iejsce p rzy w ysokiej ceno­ wej elastyczności p o p y tu . W ym uszone d op asow an ie w ielkości p ro d u k c ji do m ożliwości z b y tu prow adzi do zm n iejszen ia p ro d u k c ji i ty m sa m y m do re­ d u k cji szkód zew n ętrzn y ch . Jeśli ceny m a ją c h a ra k te r p a ra m e try c z n y , to s k u tk ie m p o d a tk u od czynników p ro d u k c ji je s t z a te m w te n d e n c ji pew ne ograniczenie szkód w środow isku n a tu ra ln y m , je d n a k bez w iększego w pływ u n a p o stę p o w a n ie p roin n o w acy jn e p rzed sięb io rstw .

M ożliwości sty m u lo w an ia innow acji przez o m aw iany p o d a te k o tw ie ra ją się w ted y, gdy p rz ed sięb io rstw o za sto su je s tra te g ię s u b s ty tu c y jn ą . U niknięcie p o d a tk u je s t m ożliw e, jeżeli w m iejsce o p o d atk o w a n eg o czy n n ik a p ro d u k ­ cji zostan ie w prow ad zony nie o p o d atk o w a n y s u b s ty tu t lu b zo sta n ie do k o ­ n a n a ta k a jak o ścio w a z m ia n a czynników p ro d u k c ji, że nie p o d le g a ją one o p o d a tk o w a n iu . Istn ie ją więc m ożliwości tech n ic zn e, k tó re w y m u sz a ją za­ stosow anie m niej szkodliw ych d la środow iska n a tu ra ln e g o czynników p ro ­ du kcji przy rów noczesnym p o zy ty w n y m w pływ ie n a in no w acje. W w y niku w p ro w ad ze n ia innow acji n a stę p u je w praw d zie re d u k c ja z a sto so w an ia szko­ dliw ych czynników p ro d u k c ji, nie je s t je d n a k k w e stią o cz y w istą , że s u b s ty tu t p o sia d a m niejszy n eg a ty w n y w pływ n a śro do w isko n a tu ra ln e niż o p o d a tk o ­ w any czynnik p ro d u k c ji. 5

S tosow anie p o d a tk u od czynników p ro d u k c ji n a p o ty k a w p ra k ty c e niekiedy n a pew ne tru d n o śc i. W zależności od u żyw anej tech n o lo g ii d a n y czynnik p ro d u k c ji m oże m ieć d la śro do w iska n a tu ra ln e g o zarów no s k u tk i szkodliw e, ja k i nieszkodliw e. Z am iast ogólnego o b c ią ż e n ia czy nn ikó w p ro ­ d u k cji p o d a te k o g ra n ic za się w ty ch p rz y p a d k a c h do szczególnego zasto so ­ w a n ia technolo gii w yw ołujących szkody w śro d o w isk u n a tu ra ln y m . P o d a ­

Podatki jako instrum ent polityki innowacyjnej... 307

tek ten skłania z kolei przedsiębiorstwa do wprowadzania technologii przy­ jaznych dla środowiska naturalnego w miejsce technologii niepożądanych,

które miały rację bytu z powodu relatywnie niskich kosztów. Wykorzystanie takich, technologii - jeżeli są znane - nastąpi wtedy, gdy wysokość podatku przewyższy "korzyść kosztową”, osiąganą ze względu na stosowanie tech­ nologii ekonomicznie sprawniejszych, jednak szkodliwych dla środowiska naturalnego. Należy zatem stwierdzić, że podatek od czynników produk­ cji, podobnie jak podatek od wyrobów gotowych, nie zawsze gwarantuje zarówno zmniejszenie szkód zewnętrznych, jak i wdrażanie innowacji przy­ jaznych środowisku naturalnemu. Zaletą tego podatku są jednak niższe ko­ szty administracyjne w porównaniu z podatkiem od wyrobów gotowych. Niedoskonałości tych podatków eliminuje częściowo podatek od szkodliwych emisji.

P O D A T E K O D S Z K O D L IW Y C H E M IS J I

Przy tego rodzaju opodatkowania przedmiotem i podstawą wymiaru podatku jest bezpośrednia przyczyna wystąpienia szkody w środowisku naturalnym.6 Podatek od szkodliwych emisji zależy od ilości odpadów, które powstają przy określonych procesach produkcji lub konsumpcji i według wszelkiego prawdopodobieństwa wywołują szkody u innych podmiotów go­ spodarczych. Uzależnienie wysokości podatku od ilości odpadów wynika stąd, że surowce odpadowe nie posiadają w zasadzie wartości rynkowej. Wraz z rosnącą wysokością stopy opodatkowania podatnik jest coraz sil­ niej stymulowany do ograniczenia szkodliwych emisji lub ich całkowitego wyeliminowania.

Omawiany podatek wywiera pośrednio wpływ na innowacje zapobiega­ jące powstawaniu szkodliwych emisji. Przed podatnikiem stoi zadanie zi­ dentyfikowania kompleksu przyczyn, które wywołują szkodliwe emisje. Po­ siada on równocześnie zupełną swobodę w wyborze "strategii dopasowania się” do nowej sytuacji. Decyzja, czy należy wprowadzić nowe, mniej szko­ dliwe technologie, czy zastosować substytucję czynników produkcji, czy wre­ szcie wprowadzić do procesu produkcyjnego różne metody pozyskiwania od­ padów podejmowana jest indywidualnie na podstawie kalkulacji prywatnej rentowności. Nie można oczywiście przy zastosowaniu podatku od szkodli­ wych emisji wykluczyć reakcji przedsiębiorstw polegających na zastępowaniu emisji opodatkowanych przez nieopodatkowane. Podatek ten nie eliminuje

6Por. R. Solow: The Economists Approach to Pollution and Its Control, "Science” 1971, 173, s. 121 i n.

3 0 8 Henryk Mamcare

je d n a k z góry żadnych wysiłków p rz ed sięb io rstw do zm n iejsze n ia szk od li­ wych em isji, gdyż niezależnie od p o d ję ty c h w ty m celu śro d k ó w , ob ciążenie p o d atk o w e ulegnie ograniczeniu.

P O D A T E K OD S Z K Ó D Z E W N Ę T R Z N Y C H

P o d a te k od szkód zew n ętrzn ych należy do sp o ra d y czn ie stoso w an y ch p o d a tk ó w d la p o trz e b o chro ny śro do w isk a n a tu ra ln e g o w g o sp o d arce kapi­ ta listy c z n e j. Jeg o w prow adzenie o p iera się n a założeniu, że o b ciążen ie zy­ sku przed sięb io rstw pow odujących szkody w środ ow isku n a tu ra ln y m sp o ­ w oduje zm iany w używ anych tech no log iach i p ro d u k ta c h . S k u teczn o ść tego p o d a tk u je s t je d n a k w ą tp liw a z p rzy czy n p ra k ty c z n y c h , zw ią zan y c h z jego stosow aniem . P o d a te k te n może przed e w szy stk im d o ty czy ć ty lk o szkód roz­ pozn an y ch . D otychczas nie o praco w an o je d n a k żad nej w iary g o d n ej m e to d y - jeśli są one n aw et znane - do ścisłego o szaco w ania szkód ze w n ętrz n y ch w środow isku n a tu ra ln y m . O kreślenie w ysokości p o d a tk u d la spraw ców szkód zew n ętrzn y ch je s t z tego w zględu w zasad zie p ro b lem e m nie ro z w iąza n y m .

P o d a te k od szkód zew n ętrzn ych nie m oże przeszkodzić ro z w ija n iu i stosow aniu tech nik i technologii, k tó re okażą się szkodliw e d la śro d o w isk a n a tu ra ln e g o dop iero po w drożeniu. Istn ieje w te d y m ożliw ość za p o b ie g a­ n ia dalszym szkodom przez inne in s tru m e n ty o chro n y śro do w isk a. P o li­ ty k a inn o w acy jn a, k tó ra d o p u szcza przejściow e szk od y w śro d o w isk u n a tu ­ ra ln y m , prow adzi je d n a k do m a rn o tra w s tw a zasobów . M oże w yw ołać o n a rów nież nie p rzew idziane reakcje p rz ed sięb io rstw , po niew aż p o d n o si ry ­ zyko rozw oju i sto so w an ia now ych tech n ik i tech n o lo g ii, d y sk ry m in o w a ­ n ych przez nie znane z góry in stru m e n ty . U niknięcie tego ro d z a ju in g erencji p a ń stw a w y m ag a uprzed n iej w sp ółpracy p rz ed sięb io rstw p ry w a tn y c h z in ­ s ty tu c ja m i p aństw o w ym i w celu o k re śle n ia k ie ru n k u p ro w a d zo n y ch p rzez te p rz e d się b io rstw a p ra c badaw czo-rozw ojow ych.

R easu m u jąc należy stw ierdzić, że p o d a tk i ja k o in s tru m e n t p o lity k i innow acyjnej p a ń s tw a k ap italisty czn e g o w sferze o ch ro n y śro d o w isk a n a tu ­ raln ego nie zaw sze p rzy n o szą re z u lta ty , ja k ie chciałoby p a ń s tw o osiąg n ąć. W ydaje się je d n a k , że te n ro d z aj in terw e n cji p aństw o w ej w d ziałaln o ść p rz ed sięb io rstw p ry w a tn y c h je s t b ard ziej w sk azan y niż zakaz p ra c badaw czo - rozw ojow ych lu b re zy g n ac ja z ing erencji p a ń s tw a w ogóle. 7 P a ń s tw o m oże p o n a d to w spierać p o d a tk i in nym i in s tru m e n ta m i p o lity k i in n o w acy jn ej (n a ­ kazy, zakazy, subw encje). W a rto rów nież w P olsce sk o rz y sta ć z szerok o s to ­ sow anych ro zw iązań w k ra ja c h k a p ita listy c z n y c h w p o słu g iw an iu się p o d a t­ kam i d la celów o chro n y środ ow iska n a tu ra ln e g o , gdyż p o g a rsz a ją c y się jeg o

Podatki jako instrum ent polityki innowacyjnej. 3 0 9

s ta n s ta je się coraz b ard ziej uciążliw ą b a rie rą dalszego rozwoju g o sp o d a r­ czego. P o d a tk i ja k o in s tru m e n ty o d działy w ania pośredniego byłyby n a jb a r­ dziej o d p o w ied n im i śro dkam i z p u n k tu w idzenia wym ogów reform y gospo­ d arcze j.

SUMMARY

The experiences of the capitalist countries point at the futility of the market me­ chanism in directing the innovations. It is manifested for example in breaking the balance of the natural environment. The state’s interference on the market in the sphere of inno­ vations is meant to change the conditions of the working of enterprises, and this is made possible by different economic instruments, taxes including. The taxes burden the profit of potential or factual injurers in the natural environment and a change takes place in the economic calculation in the enterprise since the social costs of the production are included in it. Consequently, innovative decisions meant to protect the natural environment are made.

The capitalist state uses three kinds of taxes: a tax on ready-made goods, a tax on the production factors, a tax on the harmful emission and a tax on exterior damage. The fundamental difficulty in applying the taxation instruments lies in the fact that the expected reactions of the taxpayers are difficult to foresee and it is impossible to determine the final result of the adaptative processes of the enterprises in the new conditions. The enterprises may react differently to taxes, which is manifested in so-called substitutive effect, price effect and income effect. As a result, taxes as an instrument of innovative policy in the sphere of the natural environment protection do not always bring the effects which the state would like to achieve.