tom 1 (2010)
Andrzej SZTANDO
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
GOSPODARCZA PŁASZCZYZNA
PROGRAMÓW REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH
ECONOMICASPECT OF TOWN AREASREVITALIZATION PROGRAMS
ABSTRACT: Concept of town areas revitalisationisn’t homogeneous. Depending on transformations city
structureswe can talk about urban-spatial revitalisation, demographic revitalisation, cultural revitalisation or
economicrevitalisation. In most practicalcases we deal with series of goals. Theauthorfocuses on economic
aspects revitalisation processes and aims their importanceto durability ofachievedeffects. In the nextpart,
he points reąuirements of revitalisation program which are making it a effective tool of economic develop-mentcreation. Thearticle is concluded by observationsabout economicrevitalisation planning in Poland.
KEY WORDS:city,revitalisation, revitalisation programme,economic
Degradacja struktur miejskich
Degradacjastruktur miejskich w Polsce jestzjawiskiem częstym. Potocznie utożsa mianajest zpogarszaniem się stanu technicznego budynków, budowli itechnicznej infrastruktury składających się na materialną tkankęmiasta. Tymczasem degradacja
ta ma znacznie bardziej złożony charakter. Oprócz aspektów architektonicznych, urbanistycznych i przestrzennych obejmuje również szereg innych, niekorzystnych
zjawisk o charakterzespołecznym,środowiskowymi gospodarczym. Niemniej jednak pogarszanie się stanu substancji materialnejjest z jednej strony przyczyną pozosta
łychproblemów, a zdrugiej ich efektem. Jest zatem elementem sprzężenia zwrotnego,
w którympełnibardzoistotnąrolę.
Omawiana degradacja rzadko dotyczywiększościobszaru miasta, jednak w wielu wypadkach obejmuje istotną jegoczęść.Uprawnione wydaje się twierdzenie, żezjawi
sko to koncentruje się w pewnych fragmentach struktury miejskiej,natomiast w innych występuje zmniejszym natężeniem lub niemamiejscaw ogóle. Zbiórczynników de gradacji miast jest liczny, a ich wpływ na obecny, negatywny stan rzeczy trwałnajczę
302 Andrzej Sztando
miastborykających się z problemem degradacji niektóre zprzyczyn mają charakter egzogeniczny,itonietylko państwowy, lecz nawetmiędzynarodowy.Inne, to czynniki typowo wewnętrzne, ale jednocześnie występujące w większości ośrodków miejskich. Skupiając się przedewszystkim na czynnikach degradacjimaterialnejtkanki miasta,
dostrzecmożna wśród nich II wojnę światową isposoby usuwaniajej skutków oraz
charakterystycznedla gospodarki socjalistycznej: podporządkowanie sfery społecznej
uprzemysłowieniu kraju, niską jakość ówczesnego budownictwa, marginalizacjęwła
sności prywatnej, niski poziom realnych wydatków nabieżące utrzymanie i okresową
modernizację tkanki mieszkaniowej, zaniechanie stosowania rynkowego rachunku efektywności inwestycji, przestarzałość technologii budowlanych i niedostatki ma teriałowe. Czynnikami powodującymi analogiczne skutki są również współczesne,
a wynikającegłównie z transformacji społeczno-gospodarczej: niezgodność struktury
funkcjonalnej ze strukturą zagospodarowania układu lokalnego, uwarunkowania
prawne stanowiące barieręinwestycyjną,trudna sytuacja finansowa właścicieli sub
stancji miejskiej,nieprawidłowości w zarządzaniu przestrzenią,niskipoziom szeroko
rozumianego kapitału społecznego oraz wykorzystywanie nieefektywnych metod gospodarowania majątkiem publicznym.
Procesy rewitalizacji
Wraz zrozwojem społeczno-gospodarczym kraju wiele obszarów miejskich, których
stan pogarszał się przez ostanie kilkadziesiąt lat, ulegadziśprocesom odbudowy prowa
dzonym przez kapitałprywatny. Dotyczy to szczególnie najatrakcyjniejszychz punktu widzenia przedsiębiorców centrówmiast, atakże tych dzielnic mieszkalnych, które upodobalisobie mieszkańcydysponujący dochodami znacznieprzekraczającymi śred nie. Z koleiwładze samorządowe, zmierzając do poprawy parametrów technicznych
budynków i infrastruktury komunalnej, realizują szereg przedsięwzięć remontowych
oraz modernizacyjnych. Jednak w wielu miastach równolegle z tymi pozytywnymi procesami postępuje pogłębianie się zjawiska degradacji innych dzielnic. Pogłębia
się zatem polaryzacja przestrzeni miejskiej nadwiegrupy diametralnie odmiennych
biegunów rozwoju.Wartotakże nadmienić, że nawet tam, gdzie realizowane są wspo mniane inwestycje,nie zawszemożemy mówićo pełnej rewitalizacji. Rewitalizacja jest
bowiem procesem przeciwnym w stosunku do degradacji i jakotakaoznacza osiąganie
wielu bardzo zróżnicowanych celów gospodarczych,społecznych iśrodowiskowych, wśród których jako przykłady można wymienić: ograniczenie bezrobocia, patologii
społecznych,wykluczeniaspołecznego, emisji zanieczyszczeń, atakże osiągnięcie wy
sokiegopoziomubezpieczeństwapublicznego, aktywności społecznej i gospodarczej, ładu przestrzennego, estetyki, dostępności miasta dla osób niepełnosprawnych czy
też przywrócenie wartości historyczno-zabytkowych. Trudno sobie zatemwyobrazić, że jakakolwiek inwestycja o charakterze wyłącznie budowlanym mogła samoistnie
Abytak zróżnicowane celezostały osiągnięte, niezbędna jest wielotorowa i skoor
dynowanainterwencja publiczna. Coraz częściej realizująją samorządymiejskie pod
postaciątzw. programów rewitalizacji. Rozwojowi takiej działalności sprzyja współ
cześnie szeregczynników. Są nimi:wzrost świadomości władzmiejskichco do własnej
roli w kształtowaniuprocesówrozwojumiasta,wzrostoczekiwańspołecznychw tym
zakresie, wzrost możliwości finansowych samorządów, rozwój krajowego zaplecza naukowo-badawczego iusług konsultingowych związanych zrewitalizacją miast,
napływ wiedzy i doświadczeń w tymzakresie zkrajów Europy Zachodniej.Istotnym katalizatorem budowy iwdrażania programówrewitalizacji(wedługwielu specjalistów katalizatorem najważniejszym) są środkipochodzące zfunduszystrukturalnych Unii
Europejskiej.
Trwałość efektów rewitalizacji
Jak w przypadku każdej interwencji publicznej, taki w przypadku programów re witalizacji miast pojawia siępytanie o jej trwałość. Nie jest bowiemtrudno wyobrazić
sobie sytuację, w której kupiona zapieniądze podatnikówpoprawa stanu zdegrado wanegofragmentu miasta macharakter krótkookresowy, ponieważ w procesie rewi talizacji nie usunięto czynników degradacji. W konsekwencji rozważań nad takim,
niewątpliwienegatywnymscenariuszem omawianej interwencji pojawia siępytanie
ocechy dobrego programurewitalizacji. Dobrego, to znaczy takiego, którynietylko
prowadzido osiągnięcia wymienionych wyżej celów,ale jednocześnie zapewnia wyso
kie prawdopodobieństwo, żeuzyskany stanrewitalizowanego obszaru będzietrwały, przy czym słowo „trwały" nie oznacza tutaj wyłącznie braku zmian owego stanu.
Pojęcie trwałości efektów rewitalizacji należybowiemrozumieć nie tylko jakoniena-
rastanie przyczyn, dla których ją podejmowano, alerównież rozwój zrewitalizowanego obszaruodbywający się bez pomocy publicznej lub z takim jej udziałem, którymożna
uznaćza uzasadniony. Oczywiście otwarte pozostaje pytanie, czym jest ów uzasad
nionyudział pomocy publicznej, niemniejjednak zewzględuna fakt, iż współczesne władze samorządowe permanentnie stosująróżnorodne narzędzia wspieraniarozwoju
gospodarczego (Sztando 1999)i społecznego, udziału takiego nie można pomijać.Nie ulega jednak wątpliwości, że powinien onbyć znaczącomniejszy niż podczasrealizacji
programu rewitalizacji.
W zbiorze podstawowych warunków trwałej rewitalizacjiznajduje się podjęcie dzia łań, dzięki którym osiągnięty zostaniestan równowagi ekonomicznejrewitalizowanego
obszaru. Owaekonomicznarównowaga to sytuacja, w której kosztyjego funkcjono wania sąrównoważoneprzez dochody, które generuje, lub korzyści, które przynosi
dla otoczenia. W pierwszymprzypadku mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której gospodarka ispołeczność zrewitalizowanego obszaru generują dochody pokrywające bieżące koszty jego funkcjonowania,atakże umożliwiające realizację inwestycji
zrewitalizo-304 Andrzej Sztando
wany obszar takich funkcji, którychjakośćiwolumenbędą powodować, iżotoczenieto będzie skłonneponosić analogicznekoszty. W celu uzyskania większejprzejrzystości
wywodu obiesytuacje wartozilustrować przykładamifikcyjnymi, lecz bazującymina
rzeczywistych procesach rewitalizacyjnych.
Załóżmy, że w pierwszymprzypadku obszarem,w stosunkudo którego sporządzany
i wdrażany jest programrewitalizacji, jest dzielnica pełniąca głównie funkcjemiesz kalne, usługowe i handlowe, której mieszkańcy to zbiorowość składająca się zosób zaliczanychdo co najmniej jednej zgrup takich jak: bezrobotni, osoby wykluczone
społecznie, osoby w podeszłym wieku, niepełnosprawni, osoby dotknięte patologia mi społecznymi i popadające w konflikt z prawem, członkowie rodzin wielodziet nych, osoby oniskim poziomie kwalifikacji zawodowych, osoby utrzymujące się ze świadczeń emerytalnych, rentowych, socjalnych łub wynagrodzenia zbliżonego do
płacy minimalnej. Załóżmy także, że placówki handlowe iusługowe charakteryzują się ofertą istandardem adekwatnym do siły nabywczejwymienionych mieszkańców. Z technicznego punktu widzenia dzielnicę takąmożna poddać rewitalizacji urbani stycznej, np. dokonującodbudowy lubrenowacji infrastruktury technicznej i prze strzeni publicznych (place, skwery, parkingiitp.),wykonującremontyi modernizacje komunalnych obiektów mieszkalnych ilokali użytkowych, wspierającfinansowoana logiczną działalność obiektów spółdzielni mieszkaniowychczy nawet - po pokonaniu utrudnień natury prawnej-prywatnych. Jednak poprawa sytuacji urbanistycznejtakiej
dzielnicy nie rozwiąże problemów ekonomicznych i społecznych jej mieszkańców. Z braku odpowiedniowysokich dochodów niebędą w stanie bezpośrednio (poprzez
czynsze) i pośrednio (poprzez obciążenia podatkowe i wydatki konsumpcyjne) fi
nansować zrewitalizowanych struktur materialnych. Jeśli dołączymy do tego brak
prawa własności do zajmowanych lokali mieszkalnych, patologie społeczne, niski poziom aktywności ekonomicznej i wieloletnie przyzwyczajenie do utrzymywania
się ze świadczeń publicznych, to nie powinien dziwić skutek wpostaciponownego
pogłębiania siędegradacji omawianego obszaru, którąmożnakompensować jedynie
kolejnymi środkami publicznymi wypracowanymi pozanim. Byłobyto zatemciągłe
kupowanieakomodacji struktur. Analogicznie błędne byłoby również rewitalizowanie dzielnic poprzemysłowych bez dostatecznego zainteresowania przedsiębiorców ich
wykorzystaniem, czyteżobszarów o zdegradowanychwalorachśrodowiskowychbez
usuwania źródeł zanieczyszczeń.
W drugimwarianciezałóżmy, że rewitalizowana jest część miastao funkcjachgłów
nie rekreacyjno-wypoczynkowych, z których korzystają przede wszystkimmieszkańcy
tego miasta. Tutaj zkolei problem nie polegana konieczności generowania najego terenie środków niezbędnych do jego funkcjonowania, lecz na sile przesłanek, dla
których środki te płyną zbudżetu samorządu miejskiego. Jeślisiłatabędzie niedosta
teczna, co będzie mieć miejsce w przypadku małej użytecznościomawianego terenu
dla mieszkańcówlub np. turystów,ibędziesięujawniać w postaci niskiego stopniajego wykorzystania,to nakłady na jegoutrzymanienajprawdopodobniej zostaną ograniczo
Płaszczyzna gospodarcza programów rewitalizacji
Koncentrując kolejne rozważania wyłącznie na problemach rewitalizacyjnych za sygnalizowanych w pierwszym przykładzie, dochodzimy do pytania o to, jakie cechy powinna mieć rewitalizacyjna interwencja publiczna, aby jej zamierzone skutki były trwałe. Odpowiedź na to pytanie pozornie jest prosta. Można bowiem stwierdzić, że interwencja ta powinna polegać nie tylko na rewitalizacji urbanistycznej obiektów ma terialnych miasta, ale również, jeśli nie przede wszystkim, na rewitalizacji stosunków gospodarczych, a także społecznych oraz ekonomicznych postaw i szeroko rozumianej wiedzy jego mieszkańców. Jednak znacznie łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, jak dokonać rewitalizacji urbanistycznej, gdyż w tym zakresie mamy do czynienia ze sta bilną materią i zaawansowaną współcześnie wiedzą techniczną, niż wskazać gwaran tujące sukces narzędzia oraz metody kreowania rozwoju gospodarczego i społecznego fragmentu miasta. Jest on bowiem konglomeratem różnych, zmiennych podmiotów o fluktuujących celach i funkcjonujących w równie zmiennym otoczeniu, z którym powiązany jest nie zawsze stabilnymi relacjami. Tym niemniej nie tylko można, ale ze względu na ich znaczenie należy poszukiwać rozwiązań gospodarczej i społecznej płaszczyzny rewitalizacji. Ograniczając zakres wywodów do płaszczyzny gospodarczej, warto zidentyfikować cechy, jakimi powinien charakteryzować się program rewita lizacji, aby można było uznać go za optymalny z punktu widzenia jego potencjalnej skuteczności w zakresie poprawy lokalnych stosunków ekonomicznych i trwałości tej poprawy. Wspomniane ograniczenie oznacza, że w dalszych częściach artykułu pominięte zostaną cechy, jakie powinien posiadać program rewitalizacji w zakresie społecznym i przestrzenno-środowiskowym.
Pierwszym z wymogów, jakie powinien spełniać program rewitalizacji, jest oparcie na nieprzypadkowej diagnozie i analizie problemów gospodarczych oraz problemów społecznych o charakterze również ekonomicznym, występujących na przedmiotowym obszarze. Badania te stanowią etap poszukiwań przyczyn i skutków jego gospodarczej degradacji. Nie mogą być jednak przeprowadzone tylko w stosunku do niego. Żaden fragment miasta nie jest bowiem systemem autonomicznym. Stąd też diagnoza i analiza muszą objąć zarówno rewitalizowany obszar, jak i resztę gospodarki lokalnej, a niekiedy również czynniki o charakterze wyraźnie ponadlokalnym. Wśród przedmiotów takich badań w układzie wewnętrznym oraz zewnętrznym bez wątpienia znaleźć się powinny: podmioty gospodarcze, społeczna skłonność do przedsiębiorczości, tradycje gospodar cze, rynek pracy, procesy migracyjne, bezrobocie, system kształcenia ponadpodstawo wego oraz dostępność i organizacja przestrzeni przeznaczonej dla przedsiębiorczości, a także istotne z punktu widzenia działalności gospodarczej: składniki infrastruktury technicznej, walory logistyczne, kapitał społeczny oraz walory turystyczne i kulturowe. Nie bez znaczenia są również: popyty na aktualne i potencjalne produkty oraz usługi, procesy alokacji kapitału inwestycyjnego, tranzyty komunikacyjne, konkurencja z in nymi częściami miasta oraz prowadzone na obszarze przewidzianym do rewitalizacji progospodarcze działania innych organów publicznych. Oczywiście, powyższa lista
306 AndrzejSztando
ma charakter modelowy i w praktycepowinna być adaptowana dospecyfikirewitali-
zowanego obszaru i jego otoczenia. Niemożna również pomijać aspektuprzyszłości.
Wprzypadku przynajmniej niektórych właściwościi zjawiskwarto dokonać prognoz.
Pozwolą one zidentyfikować bogatszą i wierniejszą rzeczywistości paletę szans iza
grożeń przedmioturewitalizacji, a w konsekwencji skuteczniej określić cele i zadania
programu rewitalizacji.
Proces diagnozy nie może zostać oparty wyłącznie o informacje ocharakterze
obiektywnym.Niemniejważna jest weryfikacjaopinii użytkowników gospodarczych fragmentów zdegradowanego obszaru, które to opinie nie zawsze muszą się pokrywać z ustaleniami bazującymi na materiałach źródłowych czy badaniach terenowych.
Koncentracja na użytkownikach oznacza, że niezbędne jest objęcie tą weryfikacją jego mieszkańców, osób prowadzących na jego terenie działalność gospodarczą, atakże osób korzystających oraz mogącychkorzystać zjego gospodarczychcech,lecz zamiesz kujących pozanim.Pytania kierowanedo mieszkańców będąmieć na celu identyfikację niezaspokojonych w pełni potrzeb,któremogą być zaspokojone dziękilokalnym pod
miotomgospodarczymorazgotowościi zamiarom w zakresiepodejmowania własnej
działalności gospodarczej. Pytania do przedsiębiorców obejmować będą kwestie warunków prowadzenia firmy, zamiarów inwestycyjnych i zatrudnieniowych,a także skłonności do udziału w przedsięwzięciach, w tym również publiczno-prywatnych, służącychrozwojowi gospodarczemuprzedmiotowegoobszaru. Z kolei zewnętrzni
użytkownicymogąwyrazić zdanie oatrakcyjnościjego np. handlowych, usługowych
czy turystycznych walorów oraz własnych oczekiwaniachdotyczących jego przekształ ceń. Całość tak przeprowadzonego badania opinii jest pierwszym z dwóch etapów
społecznych konsultacji gospodarczejczęści programurewitalizacji.
Kolejnym etapem jest formułowanie wiązki celów głównych ipośrednich stano
wiących wraz ze szczegółowymi zadaniamigłównączęśćomawianegoprogramu. Jeśli chodzi ocele główne,toobok tych, któredotycząpodnoszeniawalorów użytkowych rewitalizowanego obszaru i zgodnego z wymogami ekorozwoju wykorzystywania jego zasobów, jednymz nichpowinienstać się ceł związanyz szeroko rozumianym rozwojem gospodarczym. Bezwątpienia nie można określić jego uniwersalnej treści,
ponieważtakjak różnią sięzdegradowane dzielnice, tak różnić się muszą ich progra my rewitalizacji.Możliwejest natomiast zaprezentowanieprzykładu, w którym takim celem jestmaksymalizacja poziomurozwojugospodarczego z jednoczesnym dążeniem
do dywersyfikacji usługihandlu.Dążąc do wyjaśnienia jego treści,można powiedzieć, że rozwójgospodarczy należytu rozumieć jakorozwój zbiorowości podmiotówgospo
darczych,tzn. przedsiębiorstw zlokalizowanychna terenie rewitalizowanegoobszaru oraz zlokalizowanychnajego terenie oddziałów,filii iinnych placówek podmiotów ma
jącychswoją siedzibę poza nim. Rozwójten należy utożsamiać z tworzeniem nowych
przedsiębiorstw, doskonaleniem oraz wprowadzaniem nowych produktów i usług,
unowocześnianiem technologiiwytwarzania, rozszerzaniem rynkówzbytu,zwiększa niem efektywności wytwarzania,korzystnymizmianami formyprawnej działalności oraz korzystnymi zmianami struktury kapitałowej.Może onodbywać się wyłącznie
jakopozytywne przekształceniastrukturalne, jednak zwykletowarzyszyćmu będzie
wzrostgospodarczy, któregosymbolem są nowo powstające firmy,procesyinwestycyj
nei zwiększaniezatrudnienia. Rozwój gospodarczy to również takie przekształcenia podmiotów gospodarczych, dzięki którym unikają one sytuacji pozostawania wroli
nieakceptowalnejbariery rozwojumiastai jego otoczeniana płaszczyźnie
społeczno-kulturowej lub ekologicznej. W omawianymprzykładzie uznanie zmian sferyprzed siębiorczości za rozwój wymaga spełnienia przez nią dodatkowego warunku. Jestnim dywersyfikacja.Tego typuklauzulamoże pojawić sięwtedy,gdy gospodarkarewitalizo- wanego obszarumacharakter monofunkcyjny, przezcoutrzymujesięwysokie ryzyko
jego kryzysu w sytuacji spadku popytu na wytwory dominującejbranży.
Celom głównym podporządkowuje się cele niższego rzędu (pośrednie), zwane
zwykle operacyjnymi. Równieżwśród nichznaleźćsięmusząceleo progospodarczym
charakterze.Podobnie jak w przypadku głównych,nie istnieją takie,któremiałybycha rakter uniwersalny. Jakoprzykłady mogą zatemposłużyć takie celeoperacyjnejak:
— rozwój przedsiębiorczości, który oznacza wzrost liczby i rozwój wewnętrzny (wzrost zysków, wartości podmiotu, zakresu działalności, pozycji konkurencyjnej,
zatrudnienia, ograniczenie negatywnegowpływu na środowisko) podmiotów gospo darczych;wzrost liczby i rozwój (poszerzeniezakresudziałalności, wzrost skuteczności działalności) instytucji otoczenia biznesu; polifunkcjonizację struktury gospodarki;
wzrost skłonności mieszkańców do podejmowania działalności gospodarczej;
— rozwój rynkupracy, na który składają się: zwiększenie liczbymiejsc pracy; dosto sowanie struktury jakościowej podaży i popytu na tym rynku; zmniejszenie liczy osób bezrobotnych; zmniejszenie zjawiska nielegalnegozatrudnienia;
— rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych, wyrażający się: wzrostem liczby i roz
wojem wewnętrznym podmiotów gospodarczych świadczących usługiturystyczno-
rekreacyjne (wzrostem zysków, wartości podmiotu, zakresu działalności, pozycji
konkurencyjnej, zatrudnienia, ograniczeniem negatywnegowpływu na środowisko);
wzrostemliczbyirozwojem publicznych urządzeńturystyczno-rekreacyjnych (wzro
stemdostępności, jakości, poszerzeniem zakresu funkcjonalnego); wzrostemdostępno
ści usług turystyczno-rekreacyjnychi usług im towarzyszących; wzrostem liczbyosób
korzystającychzfunkcji turystyczno-rekreacyjnych.
Osiągnięcie celów wymagaod podmiotu rewitalizacji wykonaniazespołu przed
sięwzięć ocharakterze inwestycyjnym, organizacyjnym, modernizacyjnym i uchwa łodawczym. Skutkiem wprowadzenia celów związanych ze sferą gospodarczą jest
przyporządkowanie imanalogicznych zadań. Instrumentarium służące ich realizacji
nie może być jednak skonstruowane wyłącznie z narzędzi o oddziaływaniu pośrednim, takich jak np. budowa infrastrukturytechnicznej, renowacja budynków ibudowli.
Oczywiście trudno nie doceniać ich znaczenia, jednak trafne wydaje się stwierdzenie, że
samodzielniemogą onenie przynieść spodziewanegorezultatu w sferze gospodarczej. W związkuz tym uzasadniony jest postulat poszukiwania możliwości realizacji przed sięwzięć bezpośrednio związanych ze stymulowaniem rozwoju gospodarczego. Ich
308 Andrzej Sztando
procesów inwestycyjnych, udzielaniepomocy publicznej de minimis w postacizwol nień i ulg w podatku od nieruchomości,umarzanie lubrozkładanie na raty zaległości
podatkowych1, organizacjausług doradczych i szkoleniowych dla osóbzamierzających
podjąć działalność gospodarczą, organizacja szkoleń dla osób poszukujących pracy,
wspieranieprzedsiębiorców w pozyskiwaniu pracowników, realizacja działań z zakresu
promocjigospodarczej, realizacjaprzedsięwzięćgospodarczych wramach partnerstwa
publiczno-prywatnego, udzielanie poręczeń kredytowych.W przypadku rewitalizacji
dzielnic poprzemysłowych dodatkowymi metodami kreowania rozwojugospodarcze
go mogą być: tworzenie parku przemysłowego lub przemysłowo-technologicznego,
wnioskowanieoobjęcie nieruchomości specjalną strefąekonomicznączy utworzenie tzw. inkubatora przedsiębiorczości.
1 Chodzi tu oczywiście o zaległości będące wynikiem nieuregulowania zobowiązań wynikających z ob ciążeń na rzecz samorządu lokalnego oraz naliczania od nich odsetek.
Konsekwencją obecności problematyki gospodarczej w diagnostyczno-prognostycz-
nej iplanistycznej części programu rewitalizacji jest jej obecność w części wdroże niowej. Przejawiasięona w postaci wskazań, jakie tzw. branżowe projektyi programy majązostać sporządzone w procesie realizacji programurewitalizacji.Wprzypadku problematyki gospodarczej mogątobyćnp.:projekty stosownych uchwał rady miasta,
programpromocji, programszkoleń, projekt partnerstwa publiczno-prywatnego czy
projekt parku technologicznego. Korzystnym rozwiązaniem jest także określeniewy
mogów, jakiepowinny one spełniać, a także ich minimalnego zakresumerytorycznego, tak by najważniejsze ustaleniarewitalizacyjne nie mogły być swobodnie i niezgodnie z intencją autorów modyfikowane. Część wdrożeniowa to także projekt systemu wdra
żania. Jego głównym elementem jest podmiot w strukturze administracji miejskiej odpowiedzialny za organizacjęprocesu rewitalizacji.Tworzągo również zadania owego
podmiotu, takiejak planowanie szczegółów działań rewitalizacyjnych, ich koordynacja, współpraca z innymi podmiotami, w tym z wykonawcami inwestycjii usług, udzielanie informacjinatemat rewitalizacji, atakże jej promocja imonitoring. Całości systemu
dopełniają relacje między organizatorem a jego partneramii władzami lokalnymi. Prócz ustaleń programowych kwestie gospodarcze powinny stać się przedmiotem
procedurewaluacyjnych programurewitalizacji. Ewaluacja ma trzy cele. Pierwszym
jestewentualna modyfikacja programu już w trakcie jegowdrażania, takby przyjęte cele zostały osiągnięte dzięki poniesieniu jak najniższych nakładów finansowych,
czasowych irzeczowych. Celemdrugim jest identyfikacja stopnia osiągnięcia celów,
dla których cała inicjatywa byłapodejmowana.Trzecimjest zapewnieniewłaściwych prawno-organizacyjnych warunków wdrażania. Zaniechanie prawidłowej ewaluacji progospodarczych elementów programu może skutkować gwałtownym spadkiem
skutecznościiefektywności procesu wdrożeniowego. Wskrajnych przypadkach może prowadzić do odsunięciarealizacji odpowiadających im zadań w bliżej nieokreśloną
wyników monitoringu oraz -w uzasadnionych przypadkach - zmiany programu lub prawno-organizacyjnych uwarunkowań jego wdrażania.Monitoring procesów gospo
darczych może bazowaćnawskaźnikach efektu, opiniii działania (szerzejzob.Sztando 1999).Wskaźniki efektu obrazująskalę skutków rewitalizacyjnych działań podejmowa nych przezwładze miasta (Obrębalski 1996; 2001). Podkreślić jednaknależy,iż często zmiany gospodarczychcech obszarurewitalizacjinie są wyłącznie wynikiem działań
samorządu, alerównież skutkiem działańpodmiotów gospodarczych,osób fizycznych,
różnorodnych instytucji iorganizacji, a nawet podmiotów izjawisk zewnętrznych.
Merytoryczneprawodostosowania tych wskaźników wynika jednak zdwóch założeń. Po pierwsze, że samorząd ma istotny wpływ na poziom efektów, a po drugie, żejeśli
uzyskanyzostanie korzystny poziom danej grupywskaźników(nawetbez lub zniskim
udziałem wpływu narzędzisamorządowych), to oznaczać tobędzie, iż dany celzostał
osiągnięty i działaniapublicznew tym zakresie nie są już niezbędne. Do mierników
tego typu można m.in. zaliczyć: liczbę podmiotów gospodarczych, udział podmiotów gospodarczych działających w wybranych sekcjach PKD (mierzony np. liczbą pra
cowników), wartośćwskaźnikaskłonności do przedsiębiorczości2, stopę bezrobocia.
Wskaźnikiopinii to grupawskaźników ustalana wwyniku badań ankietowych, które mająpodwójne zastosowanie. Po pierwsze, służą identyfikacji opinii przedsiębiorców
o problemach gospodarczych rewitalizowanego obszaru. Skorobowiem m. in. onimają
być beneficjentami działań realizowanychw ramach programu rewitalizacji, to ich opiniapowinna stać się jednym zpodstawowych mierników skuteczności
progospodar-czychdziałań samorządu.Po drugie,mierniki opiniipozwalają ustalićfaktycznywpływ
działańrealizowanych przezsamorząd na gospodarczą sferę przedmiotowego obszaru. Mogą być zatem traktowane jako zmodyfikowane miernikiefektu. Jako przykłady moż
na tuwskazać:udział przedsiębiorców spodziewających sięconajmniej umiarkowane
go rozwoju w najbliższych latachdziałalności; udziały przedsiębiorcówwyrażających
dobre, średnie lub złeopinie natemat infrastrukturalnychiprzestrzennych warunków rozwoju gospodarczego; udział przedsiębiorców uznających,żerewitalizowany obszar
jest atrakcyjnym miejscem do inwestowania. Wskaźniki działania wyrażają z kolei działania podjęte przez podmiotrewitalizacji, a zmierzające do osiągnięciacelówtej rewitalizacji. W praktyce sąpreferowane przezwładzesamorządowe, obrazują bowiem
poniesione nakłady czasu, pracy, pieniędzy, środków materialnychoraz niematerial
nych,comaichzdaniemświadczyćo zakresiezaspokojonych potrzebi rozwiązanych
problemów. Niestety, związek ten bywa tylko częściowy. Rzeczywistość interwencji
publicznejdostarcza licznych przykładów poniesienia nakładów bezuzyskaniadekla rowanych efektów. Z tego powodu wskaźnikami działania można posługiwaćsiętylko
po spełnieniu trzech warunków. Pierwszy to sytuacja, w której osiągnięcie danego
celurewitalizacji jesttożsame z przeprowadzeniem danego działania przez podmiot 2 Wskaźnik skłonności do przedsiębiorczości obliczany jest jako liczba mieszkańców przypadająca na jedno małe przedsiębiorstwo.
310 Andrzej Sztando
rewitalizacji. Drugi warunek to brak możliwości przeprowadzenia zadowalającego
pomiaru efektów rewitalizacji przy użyciu wskaźników efektu i wskaźników opinii.
Trzeci warunek tobezdyskusyjny wpływ podjętego działaniana stopień osiągnięcia celu rewitalizacji.Jeśli choćjeden z ww. warunków niejest spełniony,to wskaźnikdziałania może być traktowany co najwyżej jako uzupełniającyw stosunku do pozostałych.
Zakończenie konstrukcji programurewitalizacjinie powinno automatycznie upraw niać do rozpoczęcia jego aplikacji. Konieczne jest jeszcze przeprowadzenie drugiego
etapu jego konsultacji społecznych, w tym konsultacji jego gospodarczych części.
Oczywiście nie jest celowe poddawanie publicznej dyskusji części diagnostycznej,
wdrożeniowej czy ewaluacyjnej,ale omówieniezreprezentantami beneficjentów celów
rewitalizacji, a przede wszystkim sposobówjej przeprowadzenia możeprzynieść ko rzystne skutki. Mogąnimi być cenne modyfikacje projektowanych rozwiązań,a także wiedza na temat gotowości beneficjentówdo korzystania z nich lub aktywnegouczest
nictwa w ichrealizacji.
Podsumowanie
Zaprezentowaneaspektyprogramów rewitalizacjioczywiście niewyczerpują proble matyki kreowania rozwoju gospodarczego zdegradowanychobszarów miast. Zamiarem autora było bowiem przede wszystkim zasygnalizowanie znaczenia tej płaszczyzny
procesów rewitalizacji, w szczególności w obliczu dość powszechnego sprowadzania jej wyłącznie do czynności urbanistycznych, a także zaprezentowanie elementarnych wymogów, jakie wobec gospodarczych wyzwań powinien spełniać programrewitali
zacji.Doświadczeniapraktyczne wskazują pozytywne tendencje w tym zakresie. Coraz
większa część władz miejskich mierzących się zproblematyką rewitalizacjidostrzega koniecznośćkreacji ekonomicznych podstawtrwałości jej efektów. Obok ustaleń aparatu
teoretycznego cennym źródłemwiedzy transferowanejnanaszrodzimy, samorządowy
grunt są m.in. doświadczenia niemieckie i austriackie. Szereg miast3 zlokalizowanych
w tych krajach dokonało renowacji materialnejtkanki zdegradowanych dzielnic, jednak
niezapewniło to ichtrwałegorozwoju. Stąd też ich późniejsze programypowtórnej re
witalizacjikoncentrowałysię przede wszystkim lubnawet wyłącznie na wzbudzeniu pro cesówbudowy ekonomicznychpodstaw funkcjonowania rewitalizowanych obszarów.
3 Jako przykład możnatu wskazać austriackie miastoSt. Pólten oraz niemieckie Bamberg. Bibliografia
Czyżewska A.(red.), 2000, Lokalnestrategiemieszkaniowe, Municipium, Warszawa.
Halcrow F„ 2000, Poradnik mieszkaniowy, 1.1: Strategia mieszkaniowa i programyrewitalizacji, Konsultin gowe Biuro Usług Habitat, Brytyjski Fundusz Know-How i Program Wspierania SamorządówLokalnych,
Kaczmarek S.,2001,Rewitalizacja terenówprzemysłowych.Nowy wymiarwrozwojumiast, Wyd. Uniwer sytetu Łódzkiego, Łódź.
LorensP. (red.), 2007, RewitalizacjamiastwPolsce.Pierwsze doświadczenia, Urbanista, Warszawa.
Obrębalski M., 1996, Problemy informacyjnei metodyczneformułowania ocen stanu gmin, [w:] M.Obrębalski (red.), Gospodarka lokalna wteoriii praktyce, Akademia Ekonomiczna, Wrocław.
Obrębalski M., 2001,Problemy informacyjne oceny konkurencyjnościmiast,[w:]Z. Szymka (red.), Konkuren
cyjność miast i regionów, Akademia Ekonomiczna, Kraków.
Odnowamiast. Doświadczenia brytyjskie i francuskie orazwybrane materiały UrzęduMieszkainictwa iRoz
wojuMiast, 2002, Instytut Gospodarki Przestrzennej i KomunalnejOddział wKrakowie, Kraków. PęskiW.,1999, Zarządzaniezrównoważonym rozwojem miast,Arkady, Warszawa.
PolkoA., 2005,Miejski rynek mieszkaniowyi efektysąsiedztwa, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice. Rewitalizacjaterenów mieszkaniowych. Doświadczenia polskie i niemieckie. Materiały seminariumzorg.
przez Urząd Mieszkalnictwa iRozwojuMiast oraz Deutsche Gesellschaft fur TechnischeZusammenarbeit
(GTZ) GmbHw Warszawie 18-19.12.2001.
Skalski K„ 1998, Problemy rewitalizacji, [w:] E. Arvay-Podhalańska i in„ Gospodarkaprzestrzennagmin.
Poradnik, t.3, Fundusz Współpracy, BrytyjskiFundusz Know-How, Kraków.
SztandoA., 1999,Gminne instrumenty kształtowania rozwojulokalnych podmiotówgospodarczych, „Samo
rząd Terytorialny", 7-8.
Sztando A., 2008, Pomiar rezultatów programu rewitalizacji miasta,„Samorząd Terytorialny", 9.
Ziobrowski Z. i in. (red.), 2000, Rewitalizacja - rehabilitacja - restrukturyzacja- odnowa miast,Instytut
Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddziałw Krakowie, Kraków.
GOSPODARCZA PŁASZCZYZNA
PROGRAMÓW REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH
ABSTRAKT:Zakres pojęcia rewitalizacji obszarów miejskichnie jest jednorodny. Wzależności od tego, jakie przekształceniastruktury miejskiej są celem jej podmiotu, możemy mówić np. o rewitalizacji urbanistyczno- -przestrzennej, demograficznej,kulturowej czygospodarczej. Wzdecydowanej większości w praktyce mamy do czynieniazesplotem owych celów. Autorskupił się nagospodarczychaspektachprocesówrewitaliza-
cyjnych, wskazując na ich znaczeniew zapewnieniu trwałości osiągniętych skutków. W dalszej kolejności
przedstawiłwymogi, jakie powinien spełnićprogramrewitalizacji,abymógł stanowić skutecznenarzędzie
kreowania rozwoju gospodarczego. Całość kończą spostrzeżenia natematrozwojuprogospodarczego pla nowaniarewitalizacyjnego wnaszym kraju.
