Widok Funkcje metafor potocznych w tekstach prasowych o polityce

(1)

ANNA SZEWCZYK

Funkcje metafor potocznych

w tekstach prasowych o polityce

Przedmiotem niniejszego artykułu jest określenie funkcji, jakie metafory potoczne pełnią w tekstach prasowych o polityce. Analiza materiału, zaczerpniętego z polskiej prasy z roku 2006, pozwala stwierdzić, że metafory stanowią nieodłączny element języka dziennikarzy. Przyczyną tego zjawiska jest niewątpliwie wielość funkcji, jakie mogą one pełnić.

O metaforze powiedziano i napisano już wiele. Najprostsza jej defi nicja brzmi:

„metafora to fi gura stylistyczna, polegająca na łączeniu wyrazów, w którym jeden przynajmniej wyraz uzyskuje inne, obrazowe, ale pokrewne znaczenie”¹. Jest więc metafora bez wątpienia środkiem opisu i budowania nowych znaczeń, czego dosko- nałym przykładem są wyrażenia i zwroty: drabina kariery, bić głową w mur, taplać się w szambie, mieć serce z kamienia.

Od starożytności pojawiały się teorie, które miały wyjaśnić istotę, pochodze- nie i funkcje metafory². Była ona opisywana nie tylko na gruncie retoryki, poetyki czy fi lozofi i, ale także teologii, psychologii i etnologii, z różnymi oczywiście wyni- kami³. Dwie centralne teorie metafory to teoria substytucyjna i interakcyjna, które stworzyły solidne podstawy do dalszych badań. Dawno wyszły jednak z mody teorie, które traktowały metaforę tylko i wyłącznie jako „ozdobnik” stylistyczny. Dziś do głosu dochodzą te, które ukazują ją w nowym świetle, nadając jednocześnie sta- tus wszelkiej przydatności.

Punktem zwrotnym w badaniach nad metaforą okazała się przede wszystkim książka „Metafory w naszym życiu” G. Lakoff a i M. Johnsona. Autorzy przedsta- wili w niej teorię, która ujmuje metaforę w sposób zupełnie nowy, a mianowicie jako instrument, którego ludzie nieświadomie używają w codziennej komunikacji.

Twierdzą oni, że: „Dla większości ludzi metafora jest środkiem wyobraźni poetyckiej i ozdobą retoryczną, a więc czymś niezwykłym, co w języku codziennym się

1 M. Głowiński et al. (2002): Słownik terminów literackich, Ossolineum.

2 Por. Arystoteles (1988): Poetyka, Retoryka, Warszawa.

3 Por. J. Świątek (1998): W świecie powszechnej metafory. Metafora językowa, Kraków.

OBLICZA.indb 119

OBLICZA.indb 119 2010-01-27 12:53:292010-01-27 12:53:29

Oblicza Komunikacji 2, 2009

(2)

nie pojawia. Co więcej, powszechnie uważa się metaforę za właściwość języka jedynie, a więc rzecz związaną ze słowami, nie zaś z myślami czy działaniem. Z tego powodu większość ludzi sądzi, że można doskonale obyć się bez metafory. My zaś, przeciwnie, odkrywamy obecność metafory w życiu codziennym, nie tylko w języ- ku, lecz też w myślach i czynach. System pojęć, którymi się zwykle posługujemy, by myśleć i działać, jest w swej istocie metaforyczny”⁴.

Mimo że już Cassirer twierdził, że metafora to wyraz naszego doświadczenia, a Richards podkreślał ogromną rolę metafory we wszelkim myśleniu abstrakcyj- nym, dopiero Lakoff i Johnson w tak dobitny sposób uświadomili, że metafory nie są sprawą przypadku i tkwią głęboko w umysłach i doświadczeniu.

W przeciwieństwie do tradycyjnego pojmowania istoty metafory dochodzi więc do głosu przekonanie, że metafora to nie tylko część języka, ale także nieodłączny towarzysz ludzkiego myślenia i postępowania. Autorzy wychodzą bowiem z założe- nia, że człowiek żyje w metaforycznym systemie, który daje mu zdolność do spo- strzeżeń, a co za tym idzie do budowania i kreowania rzeczywistości tak, jak się ją widzi i doświadcza. Tak szerokie rozumienie metafory jest efektem przyznawania jej przez badaczy funkcji poznawczej, która wynika z roli, jaką pełni ona w kształ- towaniu pojęć regulujących różne przejawy poznawczej działalności człowieka.

Skutkiem codziennych interakcji z otoczeniem, których elementem jest aktywność myślowa i językowa są, zdaniem Lakoff a i Johnsona, tzw. gestalty doświadczeniowe, czyli pojęcia reprezentujące prototypowe sytuacje. Metaforyzowanie polega więc na ujmowaniu jednej z nich w terminach innej. Taką genezę doświadczeniową mają potoczne pojęcia abstrakcyjne. Wyodrębniając je, kierujemy się zasadą użyteczno- ści oraz istotności, dlatego bardzo często pozostają one niedookreślone ze względu na niedoskonałość naszego doświadczenia.

Kognitywiści nie traktują metafory jako fi gury stylistycznej lub tylko języko- wego fenomenu. Jest ona ich zdaniem mechanizmem, który determinuje ludzkie myślenie i działanie. W terminologii Lakoff a i Johnsona są to metafory koncep- tualne (pojęciowe)⁵. Autorzy Metafor w naszym życiu stawiają metaforę potoczną w opozycji do poetyckiej. Metafora poetycka jest zamierzonym i twórczym sposobem uatrakcyjnienia języka, ma zastanawiać odbiorcę, dając pole do indywidual- nej odkrywczości. Metafora potoczna zaś jest zestawieniem utartym i rozumianym bezrefl eksyjnie. Jej celem jest zobrazować i ułatwić zrozumienie skomplikowanych procesów i zjawisk.

Tym, co różni metafory potoczne od poetyckich, jest więc stopień konwen- cjonalności, a co za tym idzie – wszechobecność tych pierwszych w codziennym życiu.

Metafory potoczne opierają się na pojęciach dobrze zakorzenionych w po- wszechnym doświadczeniu, a daleko idąca stereotypizacja tych środków sprawia,

4 Lakoff G., Johnson M. (1988): Metafory w naszym życiu, przeł. T. Krzeszowski, Warszawa, s. 25.

5 Lakoff i Johnson dokonali podziału metafor na strukturalne, ontologiczne i orientacyjne. Por.

ibidem.

(3)

że odbiorca bez trudu może wytworzyć pożądany sens przenośny, dobierając odpo- wiednie konotacje nośnika metaforycznego⁶.

Jak więc widać, metafora nie jest zabiegiem tylko i wyłącznie językowym, lecz w dużym stopniu wpływa na myślenie i postrzeganie świata. Dlaczego używa się metafor? Z prostej przyczyny, bo pewne zjawiska trudno jest określić za pomocą znanych słów. Najtrudniej, oczywiście, jest nazwać rzeczy nowe i nieznane, a tak- że elementy jednego z najbardziej niedostępnych obszarów rzeczywistości, a mianowicie sfery abstraktów. Polityka jest niewątpliwie jednym z takich elementów.

Jest to dziedzina bardzo skomplikowana, a cały mechanizm procesów jej towarzy- szących jest z reguły trudny do wyjaśnienia dla przeciętnego człowieka. Doskonałym sposobem na pokonanie tych problemów okazuje się użycie języka metaforycznego, bo pozwala on na odwoływanie się do własnych doświadczeń i szukanie analogii między znanymi i nowymi zjawiskami.

Dziennikarze chętnie sięgają po metafory, wykorzystując wszelkie możliwe spo- soby ich realizacji. Ukazuje się więc politykę w kategoriach gry, działań wojennych czy widowiska teatralnego, czyli pojęć dobrze znanych i zakorzenionych w osobistym doświadczeniu odbiorcy, co pozwala bez wątpienia lepiej uchwycić jej istotę. Poza tym odbiorcy zaczynają postrzegać ją tak, jak każdą inną dziedzinę życia. Poprzez te metafory ukazuje się dzisiejszą scenę polityczną jako przestrzeń dramatycznych działań podejmowanych przez polityków w imię obrony interesów własnej partii czy ratowania posiadanych wpływów. Bardzo często działania te przyjmują formę rywalizacji, współzawodnictwa lub politycznych gierek. Doskonałym tego przykła- dem są wyrażenia metaforyczne związane ze sportem. Nawiązania do gier można odczytać jako przestrogi, że tylko starannie przygotowana strategia oraz wytrwałość w dążeniu do celu zapewniają odniesienie sukcesu w polityce. Mimo że polityka jest poważną dziedziną życia, często trzeba patrzeć na nią z przymrużeniem oka, co doskonale realizują metafory z zakresu gier i zabaw. Dowodem realizacji wyżej wymienionych typów metafor niech będą następujące przykłady:

(1) Jesteśmy na wojnie ze wszystkimi, więc musimy zawrzeć z kimś pokój (GW, 13.01.06);

(2) Do walki o pełnię władzy w Polsce PiS rzucił wszystkie siły (GW, 13.11.06).

(3) To pokazuje, że prezes Kaczyński nie ma starannie przemyślanej strategii po- litycznej (GW, 27.03.06);

(4) Prezes PiS usadowił swą partię na środku sceny i rozpisał role dla innych ugrupowań (GW, 21.02.06);

(5) PO odrzuciła „Pożegnanie z PiS” i wybrała „Precz z komuną”. Pewnie uznała, że ta druga sztuka będzie miała większą widownię (GW, 20.11.06);

6 T. Dobrzyńska (1995), Metafory wartościujące w publicystyce i wypowiedziach polityków, [w:]

A.M. Lewicki, R. Tokarski (red): Kreowanie świata w tekstach, Lublin, s. 202.

OBLICZA.indb 121

OBLICZA.indb 121 2010-01-27 12:53:302010-01-27 12:53:30

(4)

(6) Lepper dał wyraźnie do zrozumienia, że to on trzyma teraz karty w ręku (GW, 19.12.05);

(7) Cóż, polska polityka ostatnio mniej przypomina brydża, a bardziej pokera, ale to nie powód, by nie siadać do gry. Kto nie ryzykuje, nie wygrywa. Istnieje granica blefu, której nie warto przekraczać (GW, 16.11.06);

(8) Premier po nocnym maratonie negocjacyjnym nad budżetem UE w latach 2007–

2013 poleciał prosto na uroczystości rocznicowe do Szczecina (GW 19.12.05).

(9) Do tego Marcinkiewicz wszedł do ekstraklasy wprost z drugiej ligi, więc nigdy nie musiał się spalać w polityczno-medialnych potyczkach (GW, 24.04.06).

Metaforyka potoczna pełni przede wszystkim funkcję wyjaśniającą i ułatwiającą rozumienie, pozwala nadawcy przybliżyć skomplikowaną rzeczywistość polityczną.

Służy także ocenie, wartościowaniu i wyrażaniu emocji. Ocenie podlegają zarów- no sami politycy, jak i działania, których się podejmują. Możliwość dokonywania oceny za pomocą metafor wiąże się głównie z faktem, że większość z nich jest nace- chowana aksjologiczne, w szczególności negatywnie. Metafory tego typu realizują najczęściej cel pragmatyczny wypowiedzi prasowej, którym jest kształtowanie negatywnych postaw odbiorców wobec tego fragmentu sfery zachowań politycznych, który opisany został właśnie za pomocą metafory. Przykładem projekcji metaforycznych, w których negatywne wartościowanie oparte jest na treści domeny źródłowej, są metafory POLITYKA TO WOJNA i POLITYKA TO CHOROBA. W przypadku pozostałych metafor negatywne wartościowanie oparte jest jedynie na subiektyw- nej ocenie świata przez autora tekstu.

Metafory potoczne są niewątpliwie narzędziem interpretacji opisywanego świata polityki, a także świadczą o kreatywności językowej dziennikarzy. Istotny bowiem jest fakt, że wśród pojawiających się metafor występują nie tylko wyrażenia skon- wencjonalizowane, ale także wyrażenia zupełnie nowe, choć oparte na konwencjo- nalnych. Podstawową cechą metafory jest jej sugestywność. Utworzenie więc no- wego wyrażenia na bazie znanego i dobrze rozumianego przez odbiorcę z jednej strony tę sugestywność wzmacnia, z drugiej zaś nie powoduje zakłóceń w przekazie treści. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że metafory ulegają procesowi leksykalizacji i wchodzą do języka używanego przez nas na co dzień, w wyniku czego w wielu z nich nie odczuwamy już znaczenia metaforycznego. Wiąże się to przede wszystkim z dużą częstością ich występowania. Wiele wyrażeń, które dziś uznaje się za metafory nowatorskie i kreatywne, wcześniej czy później również obejmie proces leksykalizacji i przestaniemy dostrzegać w nich znaczenie przenośne.

Metafory potoczne pełnią jeszcze jedną, bodajże najważniejszą funkcję, a mianowicie funkcję perswazyjną. Perswazyjność to działanie, które ma na celu pozyskanie akceptacji lub choćby przychylności odbiorcy dla prezentowanych treści. Jak twierdzi W. Marciszewski: „Przekonywanie nie jest skonstruowanym logicznie monolo- giem, ale jest oddziaływaniem na ludzkie tworzywo po to, żeby otrzymać określony

(5)

rezultat: wytworzyć w kimś stan wewnętrzny zwany przekonaniem”⁷. Istotą perswazji nie jest więc dotarcie do prawdy obiektywnej lub stwierdzenie wystąpienia ja- kiegoś faktu, ale przede wszystkim nadanie mu określonego znaczenia. Ze względu na cel osoby przekonującej można wyróżnić trzy rodzaje perswazji, a mianowicie:

– perswazja przekonująca – zakłada, że odbiorca jest jednostką aktywną in- telektualnie, a nadawca ma uczciwe intencje i zamiary. Przekonujący przedstawia sprawę jasno, wskazując korzyści i ewentualne straty z tytułu podjęcia decyzji zgod- nej z wolą nadawcy;

– perswazja nakłaniająca (propaganda) – celem jest zjednanie sobie, swoje- mu ugrupowaniu, danej idei czy doktrynie jak największej liczby zwolenników. Są to działania zmierzające do wywarcia w miarę trwałego skutku;

– perswazja pobudzająca (agitacja) – działania doraźne obliczone na zjednanie sobie odbiorcy w danej chwili, nakłonienia go do ściśle określonego, jednorazowego zachowania⁸.

Perswazja realizowana jest na wiele sposobów. Jeden z nich to wywołanie pozytywnych emocji w stosunku do tego, o czym się przekonuje, drugi zaś to wywołanie negatywnych emocji, gdy coś się odradza. Ponieważ metafory potoczne są najczęściej nacechowane emocjonalnie, stanowią jeden z najlepszych środków perswazyjnych.

Właściwość tę wykorzystują także dziennikarze. Sugestywne metafory, którymi się posługują, pozwalają im na wyrażanie własnego zdania na temat polityków i doko- nywanie oceny ich działań, a jednocześnie sugerują odbiorcy, jaką postawę powinien wobec tych działań przyjąć. Pozytywny wydaje się fakt, że najczęściej w tekstach prasowych mamy do czynienia z perswazją pierwszego typu, co stanowi dowód uniezależniania się gazet od rządzących partii politycznych lub jedynie stwarzania pozorów bezstronności. Najbardziej widoczna staje się funkcja perswazyjna metafor w okresie kampanii wyborczych, które w ostatnim czasie przekształcają się w co- raz ostrzejszą rywalizację między politykami różnych ugrupowań, a także między ich zwolennikami i przeciwnikami. Pod postacią metafor przekazywane są wówczas treści mogące wpłynąć nie tylko na zmianę oceny poszczególnych osób, ale tak- że na zmianę orientacji politycznej odbiorcy, co może w konsekwencji przesądzić o końcowym wyniku wyborów.

Doskonałymi przykładami perswazyjnej funkcji metafor są następujące wyra- żenia:

– „Niech wszyscy idą do urn, kierując się dobrem Krakowa” (tu nadawca narzu- ca odbiorcy, jak powinien postąpić i czym się kierować w swoim wyborze);

– „Już 60% Polaków twierdzi, że sprawy kraju idą w złym kierunku” (tu nadawca zapoznaje odbiorcę ze swoją opinią poprzez stwierdzenie, że jest to opinia więk- szości społeczeństwa. Podpiera się jednocześnie statystykami, co ma potwierdzić prawdziwość tej opinii);

7 W. Marciszewski (1971): Sztuka dyskutowania, Warszawa, s. 174.

8 M. Korolko (1990): Sztuka retoryki, Warszawa, s. 30–31.

OBLICZA.indb 123

OBLICZA.indb 123 2010-01-27 12:53:302010-01-27 12:53:30

(6)

– „Poziom zaufania między »bandą Leppera« a »drużyną wodza Kaczyńskie- go,«” sytuuje się znacznie poniżej zera” (tu nadawca w sposób wyraźny dokonuje oceny polityków i sygnalizuje, która partia jest mu bliższa, używając nacechowane- go negatywnie leksemu banda).

Dwa pierwsze wyrażenia stanowią realizację metafory strukturalnej POLITY- KA TO DROGA. Doskonale obrazują one odwieczny problem ludzi ze znalezie- niem właściwego sposobu postępowania w trudnych sytuacjach. Wyrażenie trzecie to realizacja metafory orientacyjnej WIĘCEJ TO W GÓRĘ – MNIEJ TO W DÓŁ.

Metafory tego typu mają związek z orientacją przestrzenną, a ich podstawa tkwi w naszym doświadczeniu fi zycznym i kulturowym. Istotę ich stanowi wyznaczanie biegunowych opozycji, takich jak np. góra – dół, przód – tył, do – z i za ich po- mocą nadawanie pojęciom wspomnianej wyżej orientacji przestrzennej. Metafory orientacyjne cechują się systematycznością i tworzą koherentne systemy. Tak więc na przykład projekcja WIĘCEJ TO W GÓRĘ jest koherentna z projekcjami DOBRE TO GÓRA, SZCZĘŚLIWY TO GÓRA i ZDROWIE TO GÓRA.

Metafory potoczne są atrakcyjnym środkiem językowym, przybliżają skompli- kowaną rzeczywistość – głównie poprzez odwoływanie się do fragmentów rzeczy- wistości dobrze znanych odbiorcy, służą wyrażaniu emocji, ocenianiu i wartościo- waniu, a ponadto pełnią funkcję perswazyjną. Są obrazowe, emocjonalne, niosą ze sobą odrobinę humoru i żartu, a także bardzo często nieoczekiwane skojarzenia, dzięki temu stały się nieodłącznym elementem języka prasy.

Sugestywność metafor oparta jest przede wszystkim na emocjonalizacji wypowiedzi. Odwoływanie się do emocji pozytywnych i negatywnych pozwala autorowi metafory, po pierwsze, ujawnić swoje nastawienie do przekazywanej treści, a po dru- gie wpłynąć na zachowanie odbiorcy. Wśród metafor odwołujących się do emocji najwięcej jest tych o zabarwieniu negatywnym. Bardzo często są one oparte na słow- nictwie prymarnie wartościującym, na słownictwie konotacyjnie wartościującym odnoszącym się na przykład do świata zwierząt, na pojęciach związanych z nazwa- mi chorób, które wywołują odrazę i lęk, na znanych frazeologizmach lub ich mo- dyfi kacjach, a także na odwoływaniu się do stereotypów. Odniesienia metaforyczne o zabarwieniu pozytywnym są mniej liczne. Opierają się zazwyczaj na pozytywnych skojarzeniach.

Metafory nacechowane emocjonalnie można podzielić na dwie grupy: nakierowane na nadawcę – ekspresywne oraz nakierowane na odbiorcę – perswazyjne⁹. Ich głównym celem jest wywołanie emocji negatywnych, takich jak: żal, smutek, złość, obawa, niezadowolenie, ostrzeżenie, krytyka, groźba, drwina lub emocji pozytywnych, takich jak: radość, zadowolenie, wzruszenie, aprobata, komplement, pochwa- ła, zachęta, rada. Doskonałym przykładem metafor o zabarwieniu negatywnym są następujące wyrażenia:

(10) Kiedyś była chociaż biegunka ustawowa, teraz jest już tylko słowna (GW, 10.04.06).

9 U. Wieczorek (1999): Wartościowanie, perswazja, język, Kraków, s. 42.

(7)

(11) PiS się cieszy, bo znowu udało mu się wykazać polityczną impotencję PO, i to w tygodniu, w którym największe namiętności budziła kwestia potencji (GW, 11.12.06).

(12) W polityce nie ma dziś klimatu do poważnej debaty o przeszłości, bo za bardzo czuć zapach krwi, a oszalałe rekiny atakują, kogo popadnie (GW, 21.08.06).

Jako przykład metafor o zabarwieniu pozytywnym niech posłużą następujące wyrażenia:

(13) Zgoda i współpraca powinny być fundamentem polskiej polityki (GW, 4.09.06).

(14) Marek Borowski jest jednym z architektów porozumienia lewicy na nadcho- dzące wybory samorządowe (GW, 15.05.06).

Przytoczone przykłady świadczą niewątpliwie o tym, że emocjonalizacja wypowiedzi w języku polityki jest jedną z jego najistotniejszych cech. Użycie celnej metafory wpływa na zachowanie odbiorcy, budzi w nim pozytywne lub negatywne uczucia, które bardzo często mogą być równie silne jak te, które wywołane są bez- pośrednimi doświadczeniami.

W metaforach ujawnia się stereotypowe pojmowanie polityki. Metaforyka mili- tarna i sportowa służy do opisu sporów i walki między politykami, dlatego najczęś- ciej pojawia się w okresie kampanii wyborczych i wyborów. Metaforyka teatralna dobrze obrazuje postępującą teatralizację życia politycznego, natomiast metafory gier i zabaw obnażają nieetyczne zachowania polityków i pomniejszają powagę ich działań. Dowodem tego niech będą następujące przykłady:

(1) Zapewne potyczka wicemarszałka Marka Kotlinowskiego (LPR) z marszał- kiem Markiem Jurkiem (PiS), dziś jawiąca się jako bitwa pod Stalingradem, już niebawem zostanie w interesie obu stron zapomniana i zamieciona pod dywan (GW, 13.01.06);

(2) Kaczyński i Tusk biorą teraz udział w wyścigu wyborczym, już niedługo do- wiemy się, kto pierwszy będzie na mecie (GW, 24.10.05).

(3) Prezes PiS usadowił swą partię na środku sceny i rozpisał role dla innych ugru- powań (GW, 21.02.06);

(4) Cóż, polska polityka ostatnio mniej przypomina brydża, a bardziej pokera, ale to nie powód, by nie siadać do gry. Kto nie ryzykuje, nie wygrywa. Istnieje granica blefu, której nie warto przekraczać (GW, 16.11.06).

Dziś trudno wyobrazić sobie prasę bez charakterystycznego dla niej metaforyzo- wania świata polityki. To właśnie metaforyka stanowi jeden ze sposobów na zjednanie sobie przychylności odbiorcy. I dziennikarze doskonale potrafi ą go wykorzystać.

Miał więc rację C.S. Lewis, gdy stwierdził, że: „Gdy mówimy o rzeczach, których nie postrzegamy za pomocą zmysłów, musimy uciekać się do metaforycznego uży-

OBLICZA.indb 125

OBLICZA.indb 125 2010-01-27 12:53:302010-01-27 12:53:30

(8)

cia języka. Książki dotyczące psychologii, ekonomii czy polityki są w równym stopniu metaforyczne co książki dotyczące poezji czy kultu religijnego. Nie ma innego sposobu mówienia”¹⁰.

Metafory potoczne są stale obecne we współczesnych tekstach prasowych doty- czących polityki. Duża liczba wyrażeń metaforycznych oraz swoboda, z jaką posłu- gują się nimi dziennikarze, świadczą niewątpliwie o tym, że stanowią one najlepszy środek do opisu tak skomplikowanej dziedziny, jaką z całą pewnością jest polityka.

Metafory potoczne bardzo dobrze wyjaśniają zjawiska polityczne przede wszystkim dlatego, że odwołują się do pojęć powszechnie znanych i rozumianych, a ich pod- stawowym tworzywem są doświadczenia ogólnoludzkie. Są to najczęściej metafory konwencjonalne, a w wielu przypadkach całkowicie zleksykalizowane, więc zrozumienie zakodowanej w nich treści nie sprawia odbiorcy kłopotu.

Bibliograﬁ a

Arystoteles (1988 ): Retoryka, Poetyka, Warszawa.

Dobrzyńska T. (1995): Metafory wartościujące w publicystyce i wypowiedziach polityków, [w:]

A.M. Lewicki, R. Tokarski (red.),,: Kreowanie świata w tekstach, Lublin.

Frankowska M. (1994): Frazeologia i metaforyka w tekstach politycznych lat 1989–1993, [w:] J. Anusie- wicz, B. Siciński (red.), „Język a Kultura”, t. 11, Wrocław.

Lakoff G., Johnson M. (1988): Metafory w naszym życiu, przeł. T. Krzeszowski, Warszawa.

Korolko M. (1990): Sztuka retoryki, Warszawa.

Marciszewski W. (1971): Sztuka dyskutowania, Warszawa.

Świątek J. (1998): W świecie powszechnej metafory. Metafora językowa, Kraków.

Wieczorek U. (1999): Wartościowanie, perswazja, język, Kraków.

10 Za M. Frankowska (1994): Frazeologia i metaforyka w tekstach politycznych lat 1989-1993, [w:]

J. Anusiewicz, B. Siciński (red), „Język a Kultura”, t. 11, Wrocław, s. 46.