Z obserwacji nad konstrukcją czasu i przestrzeni w historyczno-biograficznych powieściach A. Winogradowa

Andrzej Jankowski

Z obserwacji nad konstrukcją czasu i

przestrzeni w

historyczno-biograficznych

powieściach A. Winogradowa

A N D R Z E J J A N K O W S K I

K ielce

Z O B SER W A CJI NAD K O N STR U K C JĄ CZASU I P R Z E ST R Z E N I W HISTO RY CZN O-BIOG RAFICZNY CH POW IEŚCIACH

A. W INOGRADOW A

Dom inująca w pisarstw ie au to ra Potępienia Paganiniego skłonność do analizow ania złożonych problemów epoki końca X V III i pierwszej połowy X IX wieku, koncentrowanie uwagi n a problem ach w ybitnych jednostek historycznych, zafascynowanie postaciam i przedstawicieli św iata sztuki, m uzyki i działaczy społeczno-politycznych, doprowadziły W inogradowa nie tylko do wyboru genologicznej stru k tu ry powieści biograficznej (Trzy barwy czasu 1931, Potępienie Paganiniego 1936) i gatunkow ych odm ian prozy histo ­ rycznej (Opowieść o braciach Turgieniew 1932, Czarny konsul 1932), lecz uwarunkowały również arty sty czn ą stronę jego utworów. Z poszukiwań odpowiedniego kształtu formalnego dla wyrażenia beletryzow anych w po­ wieściach treści biograficznych i historycznych w ynika także specyficzny dla m etody pisarskiej autora Byrona sposób konstruow ania przestrzeni epickiej oraz jrroblem gospodarowania kategorią czasu, będącego ważnym elem entem konstrukcyjnym powieści1.

W posługiwaniu się oraz w sposobach kształtow ania czasu powieściowego zarówno w płaszczyźnie narracji, fabuły — jak również w płaszczyźnie form o­ w ania czasu historycznego (czasu środowiska według term inologii K . W yki) a u to r Trzech barw czasu w zasadzie nie wykracza poza obręb konwencji w ypraco­ wanych przez twórców realistycznej epiki X IX stulecia. Podobnie jak wielu pisarzy, A. W inogradów dąży do osadzenia przedstaw ianych wydarzeń w czasie historycznym ewokowanej epoki, synchronizacji czasu fabuły z czasem historyczno-środowiskowym oraz zmierza do stworzenia iluzji ciągłości przepływu czasu obiektyw nego2. Ta tendencja, generalnie przyjęta przez

1 K . W y k a , Czas ja k o element k on stru kcyjn y p o w ie śc i, „M yśl W sp ółczesn a” 1946, nr 6 - 7 , s. 220 - 245.

2 T erm in M. G ł o w i ń s k i e g o , A n ach ron izm i konstrukcja czasu. Z problem ów p o e ty k i

Ż erom skiego. W: P orządek, chaos, znaczenie. S zk ice o p o w ie śc i w spółczesnej, W arszaw a

62 A. J a n k o w s k i

literatu rę realizmu, funkcjonuje w sposób szczególny w twórczości A. Wino­ gradow a ze względu n a d okum entárny ch arakter jego utworów, czy też raczej n a zamierzone tworzenie takich właśnie dzieł. W historyczno-biograficznej prozie autora Potępienia Paganiniego czas i przestrzeń, wzbogacając doku- m entarną stru k turę utworów o nowe walory powieściowe, służy równocześnie intensyfikacji wrażenia autentyczności oraz dokładności czasowych i fabu­ larnych przebiegów.

W arunki dla form owania fak tu ry czasowej prozy A. W inogradowa tw orzy wypadkowa ,,[...] takich podstaw owych dla konstrukcji powieści faktów , jak pozycja narrato ra, jego stosunek do św iata przedstawionego, koncepcja fabularności oraz — dodajm y — dokum entarna osnowa i specyfika upraw ianego przezeń gatunku.

Czas powieściowy w historyczno-biograficznej prozie autora Czarnego konsula konstytuuje przede wszystkim zdystansow any chronologicznie i wy­ posażony w nieograniczoną niem al wiedzę abstrak cy jny opowiadacz. Swoje opowiadanie o zdarzeniach i postaciach historycznych sytuuje on na określo­ nej płaszczyźnie czasowej. W stosunku do zdarzeń św iata przedstawionego jest ona zawsze późniejsza, bowiem fak ty i zdarzenia objęte narracją są dla opowiadacza z reguły przeszłe w każdym momencie jego relacji.

Zachowując odpowiednią perspektyw ę czasową opowiadania, n a rra to r niejednokrotnie korzysta z możliwości ujm ow ania przedstaw ianych wydarzeń w zbliżeniu lub oddaleniu. Czas n arracji narzuca w tedy swój dystans i jego zm iany wobec zdarzeń objętych fabułą. W przypadku opowiadania prow a­ dzonego z p un k tu widzenia jednej z postaci utw oru dystans pom iędzy czasem n arracji a czasem św iata przedstawionego kształtuje się podobnie. Ograni­ czenie wiedzy n arrato ra do obserwacji bohatera w znacznym stopniu niweluje te n dystans, niekiedy sprowadza płaszczyznę narracji do płaszczyzny czasu postaci, ale bynajm niej z nią się nie pokrywa:

P ełen n o w y ch uczuć jech ał przez drogi i m ia sta n iem ieck ie. N ie poznaw ał św iata i zn a n y ch m u ludzi. W szystk o m iało daw ne n azw y — i w sz y stk o b yło obce. P o okropnych p arok syzm ach gorączki, k tó ry ch d o św ia d czy ł uprzednio w Saganie, przyjechał do D rezna, p a trzą c na św ia t całkiem in n y m i oczam i. G orączka zatarła w spom nienie o starej F rancji. P rzeszłość w yd aw ała m u się p rzeczytan ą ongi h istorią cudzego ży c ia 4.

Konsekwencją ewokowania przez n a rra to ra faktów i zdarzeń fabularnych z różnych dystansów, ale zawsze z jednolicie ukształtow anej perspektyw y czasowej człowieka współczesnego jest takie operowanie czasem, które tw orzy złudzenie ciągłości jego przepływu.

* Op. cit., s. 158.

4 A . W i n o g r a d ó w , T r z y barw y czasu, W arszaw a 1954, s. 180. D alej c y tu ję w ed łu g te g o ż w y d a n ia , p od ając w naw iasach sk rót ty tu łu (duża litera T) i stronę (cyfra arabska). C y ta ty oznaczone w tek ście sk rótam i poch od zą z n astęp u jących w y d a ń utw orów A . W i n o ­ g r a d o w a : P — P o tę p ie n ie P agan in iego, W arszaw a 1968; O — O powieść o braciach T u r ­

C zas i przestrzeń w pow ieściach A . W inogradowa 6 3

Z kom pozycyjną funkcją n arra to ra organizującego płaszczyznę fabularną prozy A. W inogradowa ściśle wiąże się również problem gospodarowania czasem zdarzeń.

W Winogradowowskim typie historycznej powieści biograficznej czas fabuły jest okresem zam kniętym pom iędzy najwcześniejszym i najpóźniejszym zdarzeniem w biografii postaci. Zaczyna płynąć od m om entu wprowadzenia bohatera do akcji powieściowej. Jego granice z dużą dokładnością oznacza opowiadacz, rozciągając czas zdarzeń na okres wielu lat życia bohaterów: Paganiniego, Stendhala czy braci Turgieniew. T ak na przykład granice czasowe fabuły Trzech barw czasu obejm ują trzydziestoletni okres zaw arty między wrześniem 1812 roku a d a tą śmierci głównego bohatera (22 I I I 1842), zaś w Potępieniu Paganiniego znacznie przekraczają pół wieku (1782 - 1840). Podobnie m a się rzecz z oznaczeniem rozpiętości czasowej zdarzeń w Opowieści o braciach Turgieniew i Czarnym konsulu.

R ezultatem rozciągnięcia czasu przedstawionego zdarzeń na całą biografię bądź bardzo długi wycinek życia bohatera jest jego wewnętrzne rozbicie na określone, czasem dość obszerne „segm enty” czasowe. W arto podkreślić, że A. W inogradów konsekwentnie dąży do respektow ania ich czasowego n astęp ­ stw a, mającego zgodnie z zasadniczą koncepcją uprawianego gatunku, naślado­ wać całościowy przebieg życia postaci w czasie rzeczywistości rea ln ej5.

Mimo to mogą powstawać między tym i „segm entam i” pewne pauzy spowodowane koniecznością wyboru sekwencji czasowych życiorysu b o hatera pod kątem ich reprezentatyw ności oraz niemożnością opowiedzenia wszystkich zdarzeń w jednym ciągu linearnym . Niekiedy wyraźnie zaznaczone w to ku narracji interw ały au to r stara się wypełnić w rozm aity sposób. Często ucieka się do w ykorzystania wypróbowanych przez innych pisarzy formuł typu: „M ijały la ta ” , „U płynął jakiś czas” bądź do obszerniejszych i bardziej obrazo­ wych inform acji n arratora. Relacje te odznaczają się jednak małą precyzyj­ nością i zawsze zaw ierają m om ent niedookreślenia czasu następujących po nich zdarzeń:

M ijały lata. P rzy ch o d ziły ciężkie dni. W io sn y n a stęp o w a ły po zim ach. R od zili się now i ludzie, um ierali starzy. Z bliżała się p ołow a w ieku (0, s. 379).

Inny m sposobem wypełniania różnej długości przerw jest posługiwanie się czasem zreferow anym 6 wobec pewnych okresów życia bohatera, które nie zostały bezpośrednio przedstaw ione w fabule powieści, lecz tylko opowiedziane w streszczającej, chociaż czasem dość szczegółowej i sugestywnej relacji n arratora. T ak n a przykład „Pierwsze półrocze po by tu Paganiniego w Lukce

6 T erm in S. S k w a r c z y ń s k i e j , W stęp do n a u k i o literaturze, t. I , W arszaw a 1953, s. 129.

* Zob. L. L u d o r o w s k i , O p o sta w ie e p ic k ie j w tr y lo g ii H en ryka S ien k iew icza , W ar­ szaw a 1970, s. 150.

64 A. Jan kow sk i

upam iętnione zostało dwoma w ydarzeniam i” : spotkaniem z tajem niczą i opiekuńczą Arm idą, u której niegdyś znalazł skrzypek schronienie (rozdział T ulipany i gitara) oraz ukazaniem się gazety austriackiej, k tó ra przedstaw iając znakomitego w irtuoza jako niebezpiecznego przestępcę i galernika spowodo­ wała lawinę dokuczliwych plotek i oszczerstw (P, s. 154 - 155).

T ak więc, wykorzystanie czasu zreferowanego, jak również innych infor­ m acji odnarratorskich, w ypełniających puste sekwencje, jest zabiegiem artystycznym , k tó ry w powieściach W inogradowa ma m istyfikować iluzję ciągłości niezwykle rozległego, ale rozbitego na „segm enty” czasu zdarzeń fabularnych.

W ten sposób skonstruow any w utw orach A. W inogradowa ogólny prze­ bieg przedstawionego czasu powieściowego ulega dalszemu rozbiciu na układy i relacje czasowe wyselekcjonowanych zdarzeń, epizodów i scen, w pisanych w obręb następujących po sobie różnych co do wielkości „segm entów ” życia bohatera. W arto zauważyć, że w ich granicach następstw o w ypadków powie­ ściowych relacjonowane jest w iiatu ralny m , chronologicznym, a czasem wręcz kronikarskim układzie. W nielicznych tylko wypadkach opowiadacz decyduje się na cofnięcie wstecz swoich relacji, by zakomunikować odbiorcy pewne fak ty niezbędne dla zrozum ienia konfliktu lub naw et odległego fragm entu biografii postaci. Tak na przjddad został w yjaśniony wcześniejszy konflikt między generałem D aru a B eyle’m, rzu tujący na ich w zajem ny stosunek w czasie moskiewskiego spotkania w arm ii Napoleona. Również retrospektyw ne cofnięcie czasu do różnych okresów życia Stendhala, poprzedzających początek rozwoju akcji powieściowej (np. T, s. 29, 53, 110 - 113) m a niezwykle ważne znaczenie dla całościowej konstrukcji postaci francuskiego pisarza i praw idło­ wego pojmowania m otyw acji jego postaw. Z p u n k tu widzenia gospodarowania czasem, w pewnym stopniu zakłócają one i zw alniają tem po przebiegu czasu zdarzeń.

Z konsekwentnie przestrzeganej mikrochronologii w ynika charakterystycz­ na dla pisarstw a W inogradowa tendencja do ścisłego precyzowania czasu przedstaw ianych zdarzeń, epizodów i scen. Dlatego właśnie n a rra to r powie­ ściowego cyklu z zadziwiającą dokładnością, drobiazgowo inform uje o czasie poszczególnych wydarzeń w biografii bohaterów i przebiegów fabularnych. T ak na przykład wypełniony różnym i zdarzeniam i „segm ent” p obytu B eyle’a w Moskwie aż do m om entu przybycia bohatera do Paryża, zawiera skrup ulatn e inform acje n arra to ra o czasie każdej niemal sceny i zdarzenia. Oto niektóre z nich:

D n ia 14 sierpnia, w p iątek , B e y le d opędził W ielk ą A rm ię. [ ...] T ego sam ego dnia złożył w izy tę P iotrow i D aru (T, s. 18).

D ziś w łaśnie u p ływ a pięć m iesięc y i dw anaście d n i od ch w ili, g d y F ran cu zi w eszli d o W ilna (T, s. 116).

[Stendhal — A . J .] do P aryża p rzy b y ł 31 sty czn ia 1813 roku o dziew iątej trzyd zieści rano (T, s. 161 - 162).

C zas i przestrzeń w pow ieściach A . W inogradowa 65

Tem u celowi służą również liczne informacje typu: „N azajutrz ran o ” , „Minęła m in u ta ” , „W dwa dni później” i inne.

W ażną rolę w tem poralnym oznaczeniu niektórych wydarzeń pełnią także najczęściej przytaczane in extenso dokum enty. W większości wypadków zaw ierają one dokładne d a ty lub inne konkretne informacje n arrato ra, po­ przedzające źródłowe cytaty:

G enerał-kapitan. Leclerc do m in istra m arynarki D ecres 18 floreala 10 roku (8 m aja 1802 roku) (C, s. 361).

26 sierpnia 1808 roku pisali do M ikołaja: [...] (O, s. 124).

Obfitego pod tym względem m ateriału dostarcza każda powieść W inogradowa. Podsum owując dotychczasowe obserwacje, należy stwierdzić, że rezulta­ tem takiego operowania czasem zdarzeń jest ciągłe orientowanie czytelnika w układzie tem poralnym św iata przedstawionego, dokładne lokowanie w czasie powieściowym wypadków biograficznych i przebiegów fabularnych, system a­ tyczne podkreślanie wiarygodności tworzyw a literackiego oraz odpowiednia perspektyw a i porządek w chronologicznej strukturze referowanych zdarzeń.

Odrębnym i niezwykle istotnym problem em prozy A natola W inogradowa jest konstruow anie czasu historycznego i jego stosunek do czasu zdarzeń zam kniętych w fabule utworów. J a k słusznie zauważył K. W yka, ,,[...] na kanwie czasu środowiska i w oparciu o jego realną pojemność rozsnute zostają dzięki n arracji zdarzenia powieściowe” 7.

Czas historyczny w powieściach au tora Potępienia Paganiniego, w przy ­ bliżeniu rzecz ujm ując, obejm uje okres ostatniego ćwierćwiecza X V III wieku i pierwszej połowy X IX stulecia. Jego wizję, mimo różnego przedziału czaso- wego poszczególnych utworów, tw orzą przede wszystkim odpowiednio do­ brane i chronologicznie uszeregowane inform acje o przełomowych wydarzeniach i przebiegach historycznych. W pierwszej kolejności należą do nich tra k to ­ wane przez pisarza jako konkretny i obiektyw ny czas przeszłości dziejowej wydarzenia rewolucji francuskiej, okres kontrrewolucji i d y k ta tu ry Napoleona, stłum ienie walk narodowowyzwoleńczych na H aiti, klęska w ypraw y moskiew­ skiej w 1812 roku, powołanie do życia Świętego Przym ierza i spotęgowanie sił reakcji, walka karbonariuszy we Włoszech, dekabrystów w Rosji oraz wydarzenia rewolucji lipcowej we F rancji, które przygotowały w ostatnich latach pierwszego półwiecza X IX stulecia Wiosnę Ludów.

W tym właśnie kontekście czasu historycznego i w generalnym czasie jego przebiegu zostały osadzone fak ty biograficzne z życia bohaterów, rozwój akcji i innych zdarzeń fabularnych.

W arto zaznaczyć, że czas historyczny A. W inogradów konstruuje w ro z ­ m aity sposób.

7 K . W y k a , Czas pow ieściow y. W: O potrzebie h is to r ii litera tu ry, W arszaw a 1969, s. 41.

66 A. J a n k o w s k i

1. Jednym z najbardziej obiektyw nych środków formowania tej kategorii powieściowej jest chronologiczne uszeregowanie w obrębie poszczególnych dzieł informacji opowiadacza lub niekiedy tylko aluzji do faktów historycz­ nych, zaw artych w wypowiedziach postaci. Pozw alają one czytelnikowi odnosić czas zdarzeń i przebiegi fabularne do czasu historyczno-środowiskowego i z dużą dokładnością lokować na jego tle w ypadki powieściowe: np. „B ył to rok bogaty w zdarzenia: um arł Ludwik X V III i hrabia d ’Artois u schyłku lat źostał królem F ran cji” (T, s. 398).

2. Dla kształtow ania W inogradowowskiej wizji czasu historycznego zna­ mienne są również odnarratorskie informacje o charakterze publicystycznym , a czasem wręcz naukowym . Z reguły obszerne i samodzielne pod względem sem antycznym , zawierają uogólnione opisy wydarzeń historycznych, których a u to r nie włączył w tk an k ę narracyjną powieści. Takie na przykład cechy posiada dość obszerna relacja o początkach Legislatyw y w Czarnym konsulu (C, s. 160) oraz inform acja o tragicznych w ydarzeniach grudniowych w Rosji, zaw arta w Opowieści o braciach Turgieniew (O, s. 304 - 305).

Należy jednak zaznaczyć, iż w ykorzystanie odnarratorskiej publicystyki w kształtow aniu czasu historycznego co praw da wzbogaca poznawcze walory prozy autora Byrona, lecz w znacznym stopniu obniża jej artystyczne i este­ tyczne wartości.

3. Obraz czasu historycznego przedstaw ianej epoki A. W inogradów konstruuje również poprzez system atyczne określanie przem ian zachodzących w społeczeństwie ojczyzny centralnych postaci utworów. W arto podkreślić, że w powieściach autora Trzech barw czasu wizja czasu środowiska społecznego, jego barw i odcieni podlega ciągłej ewolucji i zmianom. W swym przebiegu czasowym jest ona zsynchronizowana z rozwojem biografii postaci i z rów no­ legle rozwijającymi się wydarzeniami powieściowymi. Tak na przykład, kolejny pow rót H enryka Beyle’a do Paryża w 1833 roku oraz kilkakrotny p o b y t bohatera na terenie Włoch pozwoliły Winogradowowi na pokazanie przem ian, jakie zaszły w społeczeństwie francuskim (T, s. 600 - 601) i włoskim „odgałę­ zieniu czasu” historyczno-środowiskowego (T, rozdziały: XV - X X V II).

4. Na uwagę zasługuje również konstruow anie czasu historycznego poprzez ujaw nianie subiektywnego stosunku postaci do przeżywanej przez nie rzeczy­ wistości, problemów' epoki i zdarzeń historycznych. Oto przjddad świadczący o ty m , jak głęboki ślad w psychice Mikołaja Turgieniewa pozostawił bilans wydarzeń pierwszych lat panowrania Mikołaja I:

P o pow rocie do dom u zrobił zestaw ien ie w yd arzeń ch arak teryzu jących pierw sze lata panowran ia M ikołaja I. P rzede w szy stk im , po stracen iu dek ab rystów , m a n ifest z 26 m aja 1826 roku o n ien aruszalności p ań szczyzn y. D rakońska u sta w a prasow a, ta k zw ane „żelazne praw o” z 10 czerw ca. W ysied len ie ŻydówT z m ia st stołeczn ych . P rośba do szla ch ty o „chrześcijańskie trak tow an ie ch ło p ó w ” . Z organizow anie okręgów żan- darm skich. O siem dziesiąt pięć krw aw o stłu m ion ych p o w sta ń ch łop sk ich w' ciągu czterech la t. I obłudna przysięga n a w ierność k o n sty tu cji K rólestw a P olsk iego. „C zy m oże b y ć

Czas i przestrzeń w pow ieściach A . W inogradowa 67

co ś straszniejszego niż tak ie obłąkane p oczątk i rządów ?” — p y ta ł M ikołaj, chodząc w ielk im i krokam i po pokoju. Ogarnęła go rozterka. M im o tęsk n o ty i udręki sam otnego ży cia , ogarniał go w stręt na m y śl o pow rocie do R osji (O, s. 338).

Takie ujęcie pozwala autorowi odnosić przeżycia postaci do konkretnych wydarzeń i ujmować czas historyczny w jego jednostkowym , nieprzem ijającym kształcie. D odajm y jeszcze, iż tak i zsubiektywizowany sposób konstruowania czasu historycznego w znacznej mierze nadaje dokum entárnym utworom W inogradowa powieściowy charakter oraz angażuje wyobraźnię i aktywność odbiorcy.

Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że zarówno obiektywne, jak i subiektyw ne sposoby konstruow ania czasu historycznego pozwoliły autorowi Czarnego konsula na rzutowanie czasu zdarzeń na płaszczyznę czasu historycz­ nego, synchroniczne ich ujęcie i ścisłe przyleganie oraz na bezpośrednie sytuo­ wanie czasu fabuły w historyczno-środowóskowym czasie przedstaw ianej epoki.

N a rówiii z czasem w'ažnym elementem konstrukcyjnym powieści A. W ino­ gradow a jest kategoria przestrzeni. Spożytkowanie przestrzeni jako elem entu

powieściowej stru k tu ry utworów autora Opowieści o braciach Turgieniew uzasadnia epicki charakter narracji, bieg zdarzeń fabularnych i historycznych, losy i biografie centralnych postaci oraz sam a konstrukcja świata przedsta­ wionego. Z tego względu uwarunkowane historyczno-społecznymi czynnikami przebiegi życia bohaterów, fak ty i zdarzenia, epizody i sceny — słowem, wszystko co autor przedstaw ia — rzutowane jest na płaszczyznę p r z e s t r z e n i p o w ie ś c io w e j.

Należy do niej również płaszczyzna, któ rą można by określić przestrzenią historyczną. Jej cechy i charak ter precyzuje pisarz poprzez wykorzystanie m ateriału dokum entarnego w roli społeczno-politycznego tła przedstaw ianej epoki, poprzez relacje o zdarzeniach historycznych oraz system atyczne ew'okowanie zmienności czasu historycznego i wszystkich jego wewnętrznych sprzeczności. J a k się w ydaje, wizja czasu historyczno-środowiskowego jest kategorią przestrzennotw órczą nie tylko w tym sensie, że pozwala autorowi na lokowanie przebiegów historycznych w określonych granicach tery to rial­ nych i wr określonej przestrzeni geograficznej, lecz przede wszystkim dlatego, że uogólniony i całościowy obraz czasu historycznego tw orzy swoiście skon­ struow ane tło przestrzenne, które m. in. „ucieleśnia treść intencjonalną” dzieł8, i na które auto r Potępienia Paganiniego rzutuje losy postaci oraz w ydarzenia powieściowe. Tak rozum iana przestrzeń historyczna doskonale koresponduje z biograficznym nurtem powieści W inogradowa oraz stanowi specyficzny elem ent stru k tu raln y , swoistą płaszczyznę, na której auto r

8 H . M e y e r , K szta łto w a n ie p rzestrzen i i sym bolika przestrzenna w sztuce n a rra ­

68 A. J a n k o w s k i

umieszcza recepcję życia i twórczości tak ich postaci historycznych, jak S ten­ dhal, Paganini, Toussaint-Louverture czy bracia Turgieniewowie.

Punktem wyjścia do analizy kategorii przestrzeni i jej funkcji w utworach A. W inogradowa lat trzydziestych są częste, czasem nieoczekiwane zm iany miejsca akcji oraz system atyczne przem ierzanie przestrzeni przez bohaterów. Tak na przykład Stendhala spotykam y najpierw w Rosji, nieco później we F rancji, Włoszech, Anglii, Civita-Viecchia i znów we Francji. J a k w kalejdo­ skopie zm ieniają się również miejsca pobytu Paganiniego i braci Turgieniew. Ewokowana przez pisarza sugestia przestrzenna, podkreślm y raz jeszcze, wynikająca z charakteru biografii i konstrukcji fabularnej dzieł, pozwoliła autorowi na objęcie swym zasięgiem wielu krajów Europy końca X V III i pierwszej połowy X IX wieku, a naw et na rozszerzenie jej terytorialno- -geograficznych ram na San Domingo i H aiti. Europejską płaszczyznę prze­ strzeni, na której rozgrywa się akcja powieściowa poszczególnych utworów, tw orzą oznaczone w toku narracji obszary Francji, Rosji, Niemiec, Włoch, Anglii i Polski.

Specyficzną cechą konstruowanej przez W inogradowa przestrzeni powie­ ściowej jest jej otw arty charakter, duża skala terytorialnej rozpiętości jej obszaru oraz dokładna oznaczoność w stosunku do realnej rzeczywistości.

W arto podkreślić, że A. W inogradów należy do tych pisarzy, którzy syste­ m atycznie nasycają tek st swych utworów inform acjam i o charakterze lokalizu­ jącym . Należą do nich często wym ieniane nazwy geograficzne, nazwy m iast, ulic, placów oraz inne określenia przestrzenno-topograficzne, np.:

W M oskw ie, na u licy M ochow ej, w m ieszkaniu u n iw ersyteck im urządzili się bardzo w ygod n ie (O, s. 49).

N ie kończące się zaułki oto i w reszcie ślepa uliczka, z której w yd ostać się m ożna ty lk o przez przechodni dom . J e st to P asso di G atta Mora (P , s. 377).

Sugestię pokonywanej przestrzeni tworzą także bezpośrednie informacje opowiadacza o zm ianach miejsca pobytu bohaterów, jak np. „Em s, znów F ran k fu rt, następnie B aden i znów F ra n k fu rt (P, s. 315), a także inne relacje narratora, zawierające elem enty geograficzne i krajobrazowe:

Jad ąc przez rów ny teren, z n iew ielk im i, rzadko rozrzuconym i pagórkam i, B ey le czuł się coraz raźniej. M gły, bliskość Morza B ałtyck iego, gładkość jezior, szary, pow leczon y h o ­ ry zo n t szronem cieszy ły go i pociągały now ością. E uropa b y ła blisko, chociaż rozciągały się przed nim jeszcze dzikie, zam ieszkałe przez M azurów p u stk ow ia n a d b a łty ck ie (T, s. 147).

W ten sposób kształtow ana iluzja przestrzeni posiada w powieściach W inogradowa dokładnie oznaczony, topograficzny charakter.

Niezw}7kle ważną rolę w tworzeniu wizji przestrzennej, jej konkretyzow a­ niu i indywidualizacji spełniają w utworach A. W inogradowa obrazy p rzy ­ rody, p ejzaż9. Mimo że au to r nie dąży do pełnego i wyczerpującego opisu

* Z d alszych rozw ażań z o sta ły w yłączon e op isy przyrod y i w nętrz dane w percepcji p o sta ci i służące jako w a żn y elem en t w tech n ice postaciow ania.

Czas i przestrzeń w pow ieściach A . W inogradowa 69

krajobrazu, wrażenie „panoram iczności” przestrzennej realnego środowiska, w którym rozgrywają się określone wydarzenia i powieściowa działalność bohaterów , powstaje poprzez uzupełnianie i nakładanie się na siebie zwięzłych, niew ątpliw ie tradycyjnych i mało poetyckich opisów pejzażowych, poszczegól­ nych ich elementów i szczegółów.

W swej tradycyjnej roli tła przestrzennego, dobrze dokum entującego miejsce i czas akcji, występuje na przykład pejzaż w I rozdziale Trzech barw czasu, A kum ulacja poszczególnych elementów opisu przyrody określa nie tylko czas akcji, lecz tw orzy również topograficzny obraz miejscowości przez które prze­ chodziły szwadrony francuskiej armii konnej w końcowym etapie pochodu Napoleona na Moskwę (T. s. 1 4 -1 6 ). W podobny sposób w tym utw orze w ykorzystał auto r elem enty opisów przyrody i pejzażu miejskiego dla wizual­ nego odtworzenia historycznego obrazu bezludnej Moskwy (s. 23), A rbatų

(s. 28), P aryża (s. 190), Mediolanu i Lom bardii (s. 227, 257), V olterry (s. 299) oraz W enecji i Civita-Vecchia (s. 566).

W Opowieści o braciach Turgieniew obrazy przyrody tworzą między innym i panoram ę nadwołżańskich okolic rodzinnej posiadłości Aleksandra i Mikołaja Turgieniewów (s. 11, 12, 39), Minden (s. 81), Petersburga (s. 187, 247), a także innych miejsc ich pobytu i podróży.

W tkance powieściowej Potępienia Paganiniego szkicowe pejzaże obrazowo konkretyzują na przykład m arszrutę wojaży Paganinich (s. 2 0 -2 1 ), oddają wygląd Cremony (s. 24 - 25), Wenecji (s. 199 - 200) oraz innych miejsc zwią­ zanych z artystyczną działalnością Niccolo Paganiniego.

Opisy przyrody w Czarnym konsulu, najsłabiej reprezentowane ilościowO, służą przede wszystkim jako przestrzenne tło zaw artych wr fabule wypadków historycznych, a niekiedy i działalności T oussainta-Louverture’a.

C harakterystyczną cechą stylu autora Byrona jest nasycenie przestrzennych opisów przyrody, w ystępujących głównie w roli tla, gam ą barw i światłocieni. W ykorzystanie środków zapożyczonych z palety m alarza korzystnie ożywia W inogradowowską przestrzeń, nadaje jej otw arty charakter, niezbędną plastykę, a niekiedy sztafażową obrazowość:

N a d M ediolanem i L om bardią wdsiało nocne niebo, g ęste i ciem noniebieskie, n ib y m asa rozpuszczonej lapis-lazuli. G w iazdy, lekko srebrząc ogrom ny m arm urow y las k atedry, k o ły sa ły się i m ig o ta ły , jak 'św ieczniki, na b ezk sięży co w y m niebie (T, s. 227).

W izualnej obrazowOŚci i kolorystyce pejzażu, często towarzyszą oparte na włączeniu w przedstaw iany opis, odpowiednie efekty akustyczne. Zauważmy również, że wrażenia słuchowe łączy W inogradów z um iejętnie dobranym i środkam i metaforyzacji. E p itety , porównania i personifikacje są ważnym sposobem dynam izacji opisów i równoczesnego rozszerzenia sfery ich ideowo- -estetycznego oddziaływania. Środki m etaforyzacji w połączeniu z wrażeniami

70 A. J a n k o w s k i

słuchowymi tworzą iluzję otw artej przestrzeni akustycznej:

P óźna noc w Calais. F ale z rykiem uderzają o brzeg, b łysk aw ice kreślą n ieb o. W iatr św iszczę i w y je b ez przerw y, ponure d źw ięk i ogarniają ogrom ne przestrzenie (T, s. 349).

Zauważm y również, że przestrzeń konstruow ana poprzez opisy przyrody zawiera także pewne treści emocjonalne, ściśle związane z ideową koncepcją utw oru, wydarzeniami i postaciam i powieściowymi. W tych w ypadkach elem enty przestrzenne pejzażu nie tylko tw orzą odpowiedni nastrój i pożądany klim at psychologiczny wokół faktów historycznych, lecz również sta ją się plastycznym tłem pośredniego przedstaw ienia losów ludzkich uw ikłanych w bieg dziejowych wydarzeń.

Niektóre opisy pejzażu A. W inogradów uzupełnia kom entarzem , w który m sta ra się bezpośrednio przedstaw ić związek przyrody z losami zarówno jedn o­ stkowego, jak również i kolektywnego bohatera:

Tego sam ego dnia m róz ścisn ął ziem ię; spadl su ch y śnieg, kra pojaw iła się n a rzece M oskw ie. N a trzeci d zień, g d y lód za stą p ił n ied aw n y upał, w arm ii zanotow ano pierw sze w yp ad k i ciężkich chorób (T, s. 77).

Podobnie w Opowieści o braciach Turgieniew opis grodu P io tra I wzbogacony bezpośrednim kom entarzem opowiadacza sugeruje ideową i historiozoficzną treść powieści:

W yszli n a brzeg N e w y (P. K ach ow sk i i Jak u b ow icz — A . J .). [...] Jasn o św ieciło słoń ce. N ew a b y ła spokojna i odbijała b iaław e n iebo. P łon ął szpic d zw on n icy P ietrop a- w łow skiej i gm ach A dm iralicji ze sw oją z ło tą iglicą kąpał się w m ajow ym n ieb iesk im p o ­ w ietrzu. [...] P ałace, n iem e i tajem n icze, w ielk ie jak budow le E gipcjan, p a trzy ły w m il­ czeniu na N ew ę. L udzie zdaw ali się m a leń cy — przed pod jazd am i i w esty b u la m i p o d kolum nam i i k ariatyd am i p od p ierającym i b alk on y pałacow e rodzaj ludzki m alał. I tr iu m ­ faln ie depcząc istn ien ia ludzkie, id ea carskiej R osji realizow ała sw ą w ładzę n ad S an k t- -P etersburgiem (O, s. 246 - 247).

Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że kategoria czasu i przestrzeni stanow i jeden z istotnych elem entów artystycznej stru k tu ry prozy A. W ino­ gradowa, zaś sposoby jej konstruow ania, chociaż z pewnością trad y cy jn e i niezbyt oryginalne z p u n k tu widzenia literackich doświadczeń współczesności, świadczą o autorskiej próbie nadania faktograficzno-dokum entárnej s tru k ­ tu rze dzieł powieściowego charakteru. Równocześnie należy zaznaczyć, iż w ykorzystane przez W inogradowa sposoby konstruow ania czasu i przestrzeni w znacznym stopniu zadecydowały o walorach i artystycznych niedociągnię­ ciach jego prozy wśród takich twórców radzieckiej powieści historyczno- biograficznej la t trzydziestych, jak J . Tynianow, O. Forsz, L. Grossman czy I. Nowikow.

C zas i przestrzeń w pow ieściach A . W inogradowa 71 А Н Д Ж Е Й Я Н К О В С К И ИЗ НАБЛЮ ДЕНИЙ Н А Д СПОСОБАМИ КОНСТРУКЦИИ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ВРЕМЕНИ И ПРОСТРАНСТВА В ИСТОРИКО-БИОГРАФИЧЕСКИХ РОМ АНАХ А. ВИНОГРАДОВА Р е зю м е Предметом анализа в настоящей статье является вопрос организации художественного времени и пространства в историко-биографических романах А. К. Виноградова (Три цвета ■времени. 1931, Осуждение Паганини. 1936, Повесть о братьях Тургеневых. 1932, Чёрный консул. 1932). Из наблюдений автора вытекает, что характерной чертой временной структуры про­ изведений А. Виноградова являются: 1) однородность перспективы времени повествования; 2) раздробление сюжетного времени изображенных событий на хронологически следующие друг за другом временные сегменты, между которыми находятся разные по величине отрезки „пустого” времени; 3) синхронное сочетание сюжетного времени с историческим временем, которое одновременно конструируется путем отбора соответствующих исторических фактов, использования отавторской публицистики, а также раскрытием отношения действующих лиц к окружающей их социально-исторической реальности. Спецификой художественного пространства произведений А. Виноградова является его открытый характер, широкой территориальный охват, точно соответствующий реальному географическому пространству. Привнесенные в художественную структуру жанра историко-биографического романа, эти несомненно традиционные способы организации художественного времени и пространства, обогащают документально-фактографическую структуру произведений А. Виноградова, силивая подлинный характер их историко-биографического содержания и одновременно видетел ьствуя о творческих поисках писателя в советской прозе 30-х годов. O N T H E O B S E R V A T IO N O F T H E C O N ST R U C T IO N O F T IM E A N D SP A C E I N T H E H IS T O R IC A L A N D B IO G R A P H IC A L N O V E L S O F A . V IN O G R A D O V by A N D R Z E J J A N K O W S K I S u m m a r y

T he ob ject o f th e a n a ly sis in th e presen t w ork is th e p roblem o f co n stru ctio n o f tim e and space in th e historical an d b iographical n ovels o f A . V in ograd ov (Three hues

o f tim e 1931, The C ondem nation o f P a g a n in i 1936, The S to ry o f Turgenev brothers 1932

an d The black consul 1932).

T he result o f th e a u th o r’s o b serv a tio n is th a t th e ch aracteristic feature o f th e str u c ­ tu re o f tim e in th e w orks o f A . V in ograd ov is: 1 th e h o m ogen eou sly form ed p ersp ectiv e o f th e tim e o f narration; 2 th e d iv isio n o f th e tim e in w h ich th e a ctio n tak es p la c e in to

72 A. J a n k o w s k i

tim e “segm en ts” w h ich follow each oth er ch ron ologically an d b etw een w h ich th ere are va ry in g as, to th eir len g th , th e passages o f th e “e m p ty ” tim e; 3 synchronic trea tm en t o f th e tim e o f action w ith actu al, h istorical tim e w h ich is con stru cted b y th e author throu gh th e proper selectio n o f h istorical fa cts, th e u se o f th e n arrator’s jo u rn a listic w ritin gs, p resen tation o f th e a ttitu d e o f th e heroes tow ards th e historical a n d social rea lity surrounding th em .

T he specific feature o f th e space co n stru cted b y V in ograd ov is its openness, th e sp ace is on a large scale as far as its area is concerned and it is described in a d eta iled w a y in relation to actu a l rea lity .

T he a b ove m en tion ed , u n d o u b ted ly tra d itio n a l w a y s o f co n stru ctin g o f space an d tim e enrich th e factograp h ic an d d ocu m en tary structure o f th e w orks o f A . V in ograd ov. T h ey in ten sify th e a u th e n tic ity o f th e h istorical an d biographical co n ten ts in th e m an d a t th e sam e tim e th e y are an ev id en ce o f a rtistic exp erim en tin g o f th e author in t h e current o f th e S o v ie t historical fiction o f th e 30s.