nr nr 42 42

Pełen tekst

(1)Wyzwania i ograniczenia długookresowego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. nr. 42 2012. Piotr Chechelski Renata Grochowska Marek Wigier.

(2) Wyzwania i ograniczenia długookresowego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce.

(3)

(4) Wyzwania i ograniczenia długookresowego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. Monografia pod redakcją naukową dr. Marka Wigiera Autorzy: dr hab. Piotr Chechelski, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB dr hab. Renata Grochowska, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB dr Marek Wigier.

(5) Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Analiza efektów wybranych instrumentów wspólnej polityki rolnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich, w zadaniu: Wariantowa analiza wpywu instrumentów WPR na zmiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Celem pracy jest analiza i ocena najwaniejszych wyzwa dla polityki rolnej w Polsce zwizanych z dugookresowym rozwojem rolnictwa i obszarów wiejskich oraz ocena moliwoci osignicia wskazanych celów w oparciu o nowe instrumenty WPR do 2020 roku.. Recenzent dr hab. Adam Sadowski, prof. nadzw. Uniwersytetu w Biaymstoku, Wydzia Ekonomii i Zarzdzania. Opracowanie komputerowe Anna Staszczak. Korekta Krystyna Mirkowska. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-221-4. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci 1.. Wprowadzenie ................................................................................................................... 7. 2.. Uwarunkowania globalne rozwoju rolnictwa, przemysu spoywczego i obszarów wiejskich ....................................................................................................... 11. 3.. Podstawowe dysproporcje w rozwoju polskiego rolnictwa, obszarów wiejskich i przemysu spoywczego na tle krajów Unii Europejskiej ........................................ 25 3.1. Podstawowe dysproporcje rozwoju polskiego rolnictwa na tle innych krajów Unii Europejskiej ..................................................................................................... 25 3.2. Podstawowe dysproporcje w rozwoju obszarów wiejskich w Polsce i pozostaych krajach Unii Europejskiej .................................................................. 48 3.3. Podstawowe dysproporcje w rozwoju przemysu spoywczego w Polsce i krajach Unii Europejskiej ...................................................................................... 53. 4.. Analiza SWOT rolnictwa, przemysu spoywczego i obszarów wiejskich................. 62 4.1. Analiza SWOT rolnictwa ........................................................................................ 62 4.2. Analiza SWOT obszarów wiejskich ........................................................................ 68 4.3. Analiza SWOT przemysu spoywczego ................................................................ 72. 5.. Dugookresowy rozwój gospodarki ywnociowej i obszarów wiejskich ................... 77 5.1. Wyzwania i ograniczenia dla formuowania strategii rozwoju ............................... 78 5.2. Zaoenia strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich ................................... 81 5.3. Dugookresowe cele strategiczne w perspektywie 20-30 lat ................................... 86 5.4. róda potencjalnych przewag konkurencyjnych .................................................... 91. 6.. Ocena moliwoci osigania celów dugookresowych rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w oparciu o nowe instrumenty WPR w perspektywie do 2020 roku .......... 94 6.1. Ewolucja celów i instrumentarium Wspólnej Polityki Rolnej ................................ 94 6.2. Cele i instrumenty polityki rolnej w obecnej propozycji Komisji Europejskiej ..... 98 6.3. Oczekiwane rezultaty w kontekcie moliwoci osigania celów dugookresowych ................................................................................................... 105 6.4. Potencjalne róda konfliktu pomidzy wzajemnie sprzecznymi celami i instrumentami przyszej polityki rolnej ............................................................... 111. 7.. Wnioski........................................................................................................................... 115 Spis literatury ................................................................................................................ 121.

(7)

(8) 1. Wprowadzenie W dyskusji na temat roli pastwa w gospodarce dominuje spór dotyczcy relacji midzy efektywnoci procesów gospodarczych a sprawiedliwoci spoeczn. Rol rynków w efektywnej alokacji zasobów podkrelano w teorii ekonomii ju za czasów Adama Smitha. Ju od czasów Vilfreda Pareta wielu ekonomistów analizowao przypadki konkretnych dziaa gospodarczych w ten sposób, jak gdyby moliwe byo najpierw rozwaenie wpywu na efektywno alokacyjn przy danym podziale dochodu, a potem podsumowanie rozumowania przez dodanie oceny wartociujcej towarzyszcych temu zmian w podziale dochodu1. Konkurencja doskonaa okazuje si jednak niewystarczajcym warunkiem efektywnoci alokacyjnej, sektor prywatny za wykazuje istotne ograniczenia w efektywnym zaspokajaniu niektórych potrzeb spoecznych. Próby wyeliminowania zawodnoci rynku prowadz do wzrostu roli pastwa w gospodarce. Wspóczesna wiatowa ekonomia odrzuca zatem tez o doskonaoci rynków2, legitymizujc tym samym potrzeb interwencyjnej roli pastwa. Uzasadnia si wówczas, e interwencja pastwa jest poda wtedy, gdy wystpuj rozbienoci midzy produktem prywatnym a spoecznym. Wyjaniajc gówne przyczyny interwencji w nowoczesnym, wiatowym rolnictwie, J.E. Stiglitz3, J. Wilkin4 wskazuj na wysoki poziom ryzyka w dziaalnoci rolniczej oraz nieskuteczno w zapobieganiu temu ryzyku. Ryzyko jest rezultatem m.in. zmiennych warunków klimatycznych, braku dostatecznej informacji oraz niedorozwoju struktur agrobiznesu, w tym take doradztwa. Konieczno interwencji w sektorze agrobiznesu uzasadnia si take: wystpowaniem zjawiska kosztów i efektów zewntrznych, nisk cenow elastycznoci poday, niszym ni w innych dziaach gospodarki narodowej poziomem wydajnoci pracy, niewielk mobilnoci siy roboczej zatrudnionej w rolnictwie, koniecznoci dostarczania dóbr publicznych, wdraaniem koncepcji zrównowaonego rozwoju. Interwencja jednak nie zawsze okazuje si najlepszym sposobem rozwizania problemu zawodnoci rynku. Przyczynami niepowodze s m.in.: trudne do precyzyjnego przewidzenia skutki 1. M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 609-613. 2 A. Czyewski, Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora rolnego, [w:] A. Czyewski (red.), Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej – ujcie makro i mikroekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2007, s. 24 i nastpne. 3 J.E. Stiglitz, Some Theoretical Aspects of Agricultural Policies, “The World Bank Research Observer” 1987, Vol. 2, z. 1, January, s. 52. 4 J. Wilkin, Interwencjonizm pastwowy w rolnictwie: dlaczego by, jest i bdzie, [w:] Materiay z konferencji „Dostosowania polskiego rynku rolnego do wymogów Unii Europejskiej”, ARR, Warszawa 2003, s. 27 i nastpne. 7.

(9) dziaa podejmowanych przez pastwo, ograniczona kontrola ich efektów oraz sposobów ich realizacji, wspieranie w dziaaniach okrelonych grup interesu czy ograniczony dostp uczestników rynku do informacji. Polska gospodarka ywnociowa w minionym dwudziestoleciu przesza bardzo istotny, a zarazem burzliwy okres obfitujcy w wiele wydarze gospodarczych i politycznych. Poczwszy od procesów transformacji systemowej poprzez integracj ze strukturami UE i powszechnie odziaywujc globalizacj. W rozwoju rolnictwa, obszarów wiejskich i przemysu spoywczego najwaniejsz rol odegraa zmiana ustroju spoeczno-gospodarczego i proces urynkowienia gospodarki. W okresie czonkostwa w UE due znaczenia miao wsparcie rodkami publicznymi oraz bezporednie i porednie interwencje rynkowe. Naley jednak pamita , e zmiany w rolnictwie maj charakter pokoleniowy i powizane s cile z tempem rozwoju gospodarczego kraju oraz moliwociami finansowania przeksztace strukturalnych rodkami publicznymi5. Struktura agrarna podlega przeobraeniom, które od kilku dziesicioleci polegaj na dwóch tendencjach, a mianowicie: spadku absolutnej liczby gospodarstw oraz polaryzacji struktury obszarowej6. Niezmiennie jednak cechami charakterystycznymi dla rolnictwa pozostaj: relatywnie (w stosunku do krajów Europy Zachodniej) wysoki poziom zatrudnienia, niska wydajno pracy i ziemi, niekorzystna struktura agrarna oraz niskie dochody z dziaalnoci rolniczej. Problemy te maj bezporedni wpyw na warunki ycia na wsi7. Mówic zatem o strategii dugookresowej rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich stajemy przed koniecznoci wyboru celów i odpowiedzi na co najmniej cztery zasadnicze pytania dotyczce: modelu rolnictwa, konkurencyjnoci, struktur oraz przestrzeni spoeczno-gospodarczej. Unia Europejska deklaruje realizacj idei zrównowaonego rozwoju w odniesieniu do rolnictwa przez przyjcie tzw. europejskiego modelu rolnictwa bazujcego na wielofunkcyjnoci i trwaoci (zrównowaeniu). Oczekuje si, i taki model bdzie skutecznie peni rónorakie funkcje, m.in. bdzie sprzyja : x wytwarzaniu bezpiecznej i wysokiej jakoci ywno , x ochronie biorónorodnoci i krajobrazu, x zachowaniu atrakcyjnoci i ywotnoci obszarów wiejskich, x zapewnieniu stabilnych dochodów rolniczych, x zachowaniu dziedzictwa kulturowego wsi, 5. W. Józwiak, W. Michna, Z. Mirkowska, Procesy zachodzce w rolnictwie polskim w latach 1990-2010, projekcje na rok 2013 i po dana wizja rolnictwa w 2020 roku – zagadnienia wybrane, seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 21, IERiG-PIB, Warszawa 2011. 6 J.S. Zegar, Kwestia koncentracji ziemi w polskim rolnictwie indywidualnym, „Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G” 2009, t. 96, z. 4, s. 256-266. 7 A. Sikorska (red.), Uwarunkowania rozwoju kapitau ludzkiego w rolnictwie i na obszarach wiejskich, seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 1, IERiG-PIB, Warszawa 2011. 8.

(10) x x x. wytwarzaniu produktów konkurencyjnych na rynku globalnym, rozwizywaniu problemu bezpieczestwa ywnociowego, powstrzymywaniu degradacji rodowiska naturalnego w skali globalnej8. Wielofunkcyjno jest zatem kategori bardzo pojemn. Polega ona na dostarczaniu poza produktami ywnociowymi i innymi produktami rynkowymi (komercyjnymi) take dóbr publicznych, które nie s wytwarzane z przeznaczeniem na rynek ani na wasne potrzeby konsumpcyjne i mog by uytkowane bezpatnie przez innych. Te dobra byy dostarczane od zawsze, obok produktów ywnociowych (a take produktów sucych innym potrzebom) jednak wspóczesny rozwój rolnictwa, zwaszcza za jego daleko idca industrializacja, zagrozi dostarczaniu dóbr publicznych. Wielofunkcyjno rolnictwa zmienia tradycyjne (produkcyjne) ukierunkowanie dziaalnoci rolniczej na nowe obszary: nowe dobra i usugi czy nowe dziaalnoci9. Zrównowaenie rolnictwa staje si nowym paradygmatem jego rozwoju – imperatywem kategorycznym dla polityki. Przyjmujc, i europejski model rolnictwa stanowi swoisty „wzorzec” rozwoju, polityce rolnej UE (WPR) przychodzi rozwizywa cztery sprzecznoci natury strategicznej. Po pierwsze, wymienione cele (oczekiwania) s przeciwstawne. Nie mona jednoczenie realizowa sprzecznych celów, chyba e zgodzimy si na pewien kompromis. Kompromis ten nie jest osigany samoistnie przez mechanizm rynku. Po drugie, pojawia si sprzeczno pomidzy deklaracjami o europejskim modelu rolnictwa (wielofunkcyjnoci, zrównowaeniem) a rzeczywistym biegiem procesów. Rolnicy s poddawani ogromnej presji ze strony rynku do cigego zwikszania produktywnoci, zwikszania skali produkcji i specjalizacji, co umniejsza moliwo penienia funkcji w zakresie pozakomercyjnych dóbr i usug. To w oczywisty sposób podminowuje europejski model rolnictwa. Po trzecie, pojawia si zagroenie spójnoci terytorialnej, poniewa jednolity rynek rolno-spoywczy, kierujc si zasad wyrównywania kosztów kracowych, sprzyja koncentracji produkcji rolnej w regionach o najbardziej korzystnych warunkach rodowiskowych i spoeczno-ekonomicznych, za wycofywaniu si z takiej produkcji w regionach o mniej sprzyjajcych warunkach. To zagraa spójnoci regionalnej i zrównowaeniu rolnictwa. Po czwarte – wraz z liberalizacj rynków rolno-spoywczych nasila si sprzeczno pomidzy deniem do konkurencyjnoci a innymi celami WPR, co zagraa nie tylko zrównowaeniu rolnictwa europejskiego, ale i bezpieczestwu ywnociowemu Europy i wiata. 8. Public Goods from Private Land, RISE Task Force directed by Professor Allan Buckwell, RISE, December 2009, http://www.agriculture.gov.ie/media/migration/agri-foodindustry/ foodharvest2020/foodharvest2020/submissionsreceived/Rise%20Task%20Force.pdf. 9 The Role of Agriculture and Farm Household Diversification in the Rural Economy: Evidence and Initial Policy Implications, Working Party on Agricultural Policies and Markets, TAD/CA/APM/WP (2009)1/Final, OECD, 21 Apr. 2009, s. 7. 9.

(11) Europejska WPR ma w swoim instrumentarium narzdzia polityki o charakterze rynkowym i pozarynkowym. Instrumenty rynkowe, szczególnie te zwizane ze wsparciem cenowym, faworyzuj najwikszych producentów, w szczególnoci najbardziej produktywnych i towarowych. Nie wypeniaj jednak kryterium sprawiedliwoci i wsparcia sabszych jako przesanka interwencji10. Programy rozwoju obszarów wiejskich s przykadem instrumentów o charakterze pozarynkowym. Jako instrument polityki interwencyjnej pastwa, daj one szanse stabilizacji polityki w okresie kilku cykli produkcyjnych. Stymuluj one zmiany w zakresie struktur produkcyjnych, poprawy konkurencyjnoci, ochrony rodowiska i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Tym samym s one podstawowym instrumentem wspierajcym proces modernizacji gospodarki ywnociowej i obszarów wiejskich zarówno w zakresie poprawy jego konkurencyjnoci, jak i poziomu zrównowaenia. Naley jednak pamita , e zakres ingerencji pastwa w gospodark wywouje zawsze kontrowersje11. Biorc pod uwag uwarunkowania natury globalnej, wzrost konkurencji na rynkach lokalnych, regionalnych i ponadnarodowych, towarzyszce im procesy integracji oraz uwarunkowania zmian we Wspólnej Polityce Rolnej uwzgldniajce take tzw. europejski model rolnictwa w niniejszej publikacji zostay przedstawione podstawowe dylematy i wyzwania zwizane z okreleniem dugookresowych celów polityki rolnej dla Polski w perspektywie 20-30 lat. W kolejnych rozdziaach opracowania zostaa omówiona problematyka uwarunkowa globalnych zwizanych z rozwojem rolnictwa, przemysu spoywczego i obszarów wiejskich, przedstawiono podstawowe dysproporcje w rozwoju pomidzy polsk a pozostaymi krajami UE w wymienionych obszarach, w oparciu o analiz SWOT wskazano na mocne i sabe strony oraz szanse i zagroenia dla kompleksu rolno-ywnociowego w Polsce, omówiono zaoenia i cele strategiczne polityki dugookresowej, wreszcie przedstawiono ocen moliwoci osignicia wskazanych celów w oparciu o nowe instrumenty WPR do 2020 roku. Zaprezentowane w ksice materiay mog by przydatne dla wszystkich, którzy interesuj si efektami polityki publicznej, wspófinansowanej z budetu Unii Europejskiej. Mam tu na myli rodowiska administracji centralnej i regionalnej oraz ich agendy odpowiedzialne za kreowanie polityki rolnej i wdraanie programów pomocowych, rodowiska naukowe i akademickie, zajmujce si praktyczn i teoretyczn ocen tych efektów, studentów oraz publicystów. Ksika moe by przydatna dla wszystkich studiujcych ekonomi stosowan. 10. W. Rembisz, Krytyczna analiza podstaw i ewolucji interwencji w rolnictwie, „Wspóczesna Ekonomia” 2010, nr 4, WSFiZ, Warszawa, s. 10 i nastpne. 11 M. Wigier (red.), Analiza efektów realizacji polityki rolnej wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 26, IERiG-PIB, Warszawa 2011. 10.

(12) 2. Uwarunkowania globalne rozwoju rolnictwa, przemysu spoywczego i obszarów wiejskich Unia Europejska stoi przed wyborem nowej drogi rozwoju, chocia z pewnoci nie odejdzie od swojej podstawowej zasady, utrzymania jednolitego rynku wspólnotowego, to zapewne w wikszym stopniu ni dotychczas bdzie musiaa uwzgldni procesy zachodzce w wiatowej gospodarce. Globalizacja zmienia bowiem zasady dziaania na rynku, zmuszajc do rewizji wczeniejszych pogldów i ustale. Unia Europejska jest czci gospodarki wiatowej i wczeniej czy pó niej, w mniejszym lub wikszym zakresie, bdzie musiaa te dostosowa si do ogólnowiatowych trendów. Dlatego te przysze uwarunkowania makroekonomiczne rozwoju polskiej gospodarki ywnociowej bd zaleay przede wszystkim od poziomu otwartoci polityki Unii Europejskiej na problemy globalne, poniewa pod wpywem czynników zewntrznych nastpuje due zmniejszenie efektów polskiej gospodarki ywnociowej osiganych z tytuu integracji z Uni Europejsk. Polska jako czonek Unii Europejskiej zobowizaa si do przestrzegania unijnych traktatów i zawartych w nich ustale. Std te zagroenia, jakie nios ze sob procesy globalizacji dla gospodarki ywnociowej UE dotycz równie nas. Moe nawet w wikszym stopniu, poniewa polskie rolnictwo i obszary wiejskie s zapó nione nawet w stosunku do redniego poziomu unijnego. Dlatego te dla rozwoju polskiej gospodarki ywnociowej w perspektywie najbliszych lat bardzo istotnym, jeli nie najwaniejszym uwarunkowaniem jest ksztat i koncepcja funkcjonowania Wspólnej Polityki Rolnej oraz rodki finansowe otrzymywane z Unii Europejskiej. W minionym dziesicioleciu w wiatowej gospodarce ywnociowej doszo do rónych wydarze, które mog mie silny wpyw na zaoenia i zmiany w priorytetach rozwoju WPR. Do najwaniejszych naley zaliczy : 1. Wzrost popytu na ywno, zwaszcza w krajach rozwijajcych si. Dynamiczny rozwój krajów szybko rozwijajcych si o duej liczbie ludnoci12, jak: Chiny, Indie, Brazylia, Rosja, Meksyk, szereg krajów afrykaskich np. RPA, Nigeria oraz krajów Azji Poudniowo-Wschodniej, powoduje zwikszajcy si popyt na ywno . Na przykad czny PKB krajów BRIC na przestrzeni lat 2000-2010 w wiatowym udziale zwikszy si z 8 do 20%, 12. Wczeniej rozwój tych krajów, wtedy popularnie nazywanych ,,krajami trzeciego wiata”, równie mia miejsce, lecz w stosunku do krajów wysoko rozwinitych by zdecydowanie wolniejszy. 11.

(13) co w wielkociach bezwzgldnych oznacza przyrost z okoo 3 do 13 bln dolarów. Na kraje te przypado zatem okoo 1/3 cznego wzrostu wiatowego nominalnego PKB w ostatnich 10 latach. Realne tempo wzrostu krajów BRIC na poziomie okoo 8% pomogo wiatu jako caoci osign przyrost PKB na poziomie 3,5% rocznie13. Szybki wzrost gospodarczy krajów rozwijajcych si powoduje bogacenie si tych spoeczestw. W Chinach, Brazylii i Indiach tempo wzrostu gospodarczego w ostatnich dwudziestu latach wynioso odpowiednio okoo 10% i 6% rocznie. Ich klasy rednie rosn w tempie 30-70% rocznie. Tak wysoki wzrost przekada si na popraw zamonoci spoeczestwa, a tym samym na wzrost potrzeb ywnociowych coraz wikszych grup ludnoci. Nie chodzi tu tylko o zmiany ilociowe, ale take o zmiany w strukturze spoycia. Wraz z bogaceniem si ludnoci, jej preferencje ewoluuj w kierunku spoycia wikszej iloci dóbr o wysokiej zawartoci biaek oraz dóbr wysoko przetworzonych, kosztem produktów zboowych. Odywiajcy si dotychczas jedzeniem rolinnym mieszkacy tych krajów masowo przechodz na jedzenie misa. Tymczasem na kadym ogniwie acucha pokarmowego traci si wikszo kalorii. Przykadowo, aby pozyska 1 kg misa woowego potrzeba 7-14 kg ziarna (wg amerykaskiego Departamentu Rolnictwa). W lad za tym rozwija si hodowla zwierzt i nastpuje wzrost upraw paszowych (gównie zbó). Wzorce diety bogatej w produkty zwierzce szybko si rozprzestrzeniaj, staj si synonimem bogactwa dla klasy redniej w tych krajach. Wspomniana grupa pastw rozwijajcych przyczynia si w znacznym stopniu do globalnego wzrostu popytu na ywno . Na przykad na Chiny przypadaa w 2006 roku 1/5 wiatowej konsumpcji pszenicy, kukurydzy, ryu i soi. Ich udzia w wiatowym imporcie tego produktu siga a 40%. Chiny z eksportera misa stay si jego importerem. Przykadem moe by wzrost importu misa wieprzowego, którego w 2012 roku maj sprowadzi 1-1,1 mln ton14. W minionej dekadzie konsumpcja mleka wzrosa siedmiokrotnie, a oliwy z oliwek szeciokrotnie. Chiczycy konsumuj dwukrotnie wicej oleju rolinnego, 60% drobiu, 30% woowiny i 25% pszenicy. Jednake pomimo tego wzrostu mieszkacy Chin wci konsumuj, rednio, trzy razy mniej mleka i misa w porównaniu z krajami bogatymi, takimi jak USA, Australia czy Wielka Brytania15. 13. J. O’Neill, BRIC napdza gospodark wiata, „Rzeczpospolita” 9.12.2011 r. http://www.portalspozywczy.pl/, FAMMU/FAPA na podstawie Big Progress z dn. 28.11.2011 r. 15 “The Economist Newspaper Limited”, London (21.03-27.03.2009 r.). 14. 12.

(14) Wedug danych brytyjskiej firmy badawczej IGD16 wynika, e w 2011 roku Chiny stay si najwikszym na wiecie rynkiem ywnoci i przecigny pod tym wzgldem USA. Warto rynku spoywczego w Chinach wyniosa 970 mld dolarów, podczas gdy w USA – 913,5 mld dolarów. Prognozy zakadaj, e w 2015 roku chiski sektor ywnociowy osignie warto 1,467 bln dolarów, co oznacza trzykrotny wzrost w stosunku do poziomu z 2006 roku. W raporcie zwraca si take uwag na szybki wzrost wartoci rynku spoywczego w pozostaych krajach grupy BRIC, czyli Brazylii, Indii, Rosji oraz (od 2011 roku wczonej do tej grupy) Republiki Poudniowej Afryki. Jak podaje IGD, na koniec 2014 roku caa grupa znajdzie si wród piciu najwikszych pod wzgldem wartoci rynków spoywczych na wiecie. Stany Zjednoczone te zostay uwzgldnione w tej grupie, ale na tle rynków rozwijajcych si rynek amerykaski ronie najwolniej. W kolejnych latach dominacja duych krajów rozwijajcych zapewne jeszcze si wzmocni. W Indiach na przykad wedug raportu Boston Consulting Group17 w przypadku ywnoci naley spodziewa si 2,7-krotnego wzrostu jej spoycia w 2020 roku w stosunku do 2010 roku. 2. Wzrost wiatowych cen wikszoci surowców rolnych, który zwizany jest z czynnikami koniunkturalnymi i spekulacyjnymi, ale te zmianami klimatycznymi, wielkoci zapasów zbó itd. W latach 2007-2011 na wiatowym rynku ywnoci wystpiy silne wzrosty i wahania cen surowców rolnych. Najwyszy od 30 lat wzrost cen odnotowano w latach 2007/2008, a nastpnie gwatowny ich spadek w okresie kryzysu finansowego oraz ponowny wzrost w latach 2010/2011 i kolejny spadek. Przyczyniy si one do zmiany oceny niektórych czynników, wpywajcych na ksztatowanie si notowa produktów rolnych na wiatowych rynkach ywnociowych. Wikszo ekonomistów i analityków rynków rolnych wie te wydarzenia z dynamicznymi zmianami zachodzcymi w procesach globalizacji. Do niedawna najwaniejszym mechanizmem jaki ksztatowa poziom cen byo prawo popytu i poday. Jednak, jak pokazuj dowiadczenia ostatnich lat, ceny na wiatowym rynku ywnoci s w coraz wikszym stopniu uzalenione od czynników politycznych, ekonomicznych, spoecznych, technicznych, klimatycznych i dziaania spekulacyjne. Wzrost wiatowych cen surowców zwizany jest z przyczynami fundamentalnymi, jak: wzrostem liczby ludnoci na wiecie, dynamicznym rozwo16 17. Chiny liderem rynku ywnoci, „Rzeczpospolita” 13.04.2012 r. Azjaci wydaj coraz wicej na konsumpcj, „Rzeczpospolita” 29.02.2012 r. 13.

(15) jem krajów rozwijajcych si, wicym si ze wzrostem zamonoci ich mieszkaców oraz zmianami w modelu ich spoycia, ograniczeniem powierzchni ziemi uprawnej, deficytem wody na wiecie, a take rosncymi kosztami produkcji (wzrostem pac w rolnictwie, cen energii, inwestycjom w rozwój nowych technologii, rozpowszechnieniem wiedzy, wyposaeniem gospodarstw rolnych w rodki produkcji itd.), ale take z przyczynami koniunkturalnymi, np.: spekulacjami zwizanymi z dziaalnoci korporacji transnarodowych, protekcjonizmem, liberalizacj wymiany towarowej, produkcj biopaliw itd. Wysze ceny – jak na razie – nie przeoyy si na wysze dochody rolników, gdy te zostay przejte przez firmy reprezentujce inne ogniwa acucha ywnociowego. Z du doz prawdopodobiestwa mona zaoy , e w najbliszych dziesicioleciach wiatowe ceny ywnoci bd miay trwa tendencj wzrostow. Prognozy wykonane przez OECD, FAO, Bank

(16) wiatowy i USDA s zgodne co do tego, e w najbliszych latach ceny produktów rolnych mog delikatnie spada . Jednake, pomimo trendu spadkowego, nie powróc do poziomu sprzed kryzysu, a w kolejnych latach bd wolno, lecz systematycznie rosn 18. 3. Rosncy protekcjonizm19 pastw w celu zapewnienia bezpieczestwa ywnociowego swoim obywatelom (dostp do ywnoci ponownie zyskuje znaczenie strategiczne). Efektem odnowienia si tendencji protekcjonistycznych w wiatowej gospodarce ywnociowej w ostatnich latach by wzrost liczby, a take rodków interwencji na wiecie20. Dotychczas przewaay bariery stosowane gównie przez kraje rozwinite: USA, kraje UE i OECD. Przejawiay si one m.in. w subwencjach dla rolnictwa w tych krajach oraz praktykach protekcjonistycznych. Na przykad wedug WTO rednia efektywna wysoko ca w UE na produkty mleczarskie siga 52%, a w przypadku zbó i cukru mieci si w przedziale 20-30%. Obecnie do tego procederu doczyy take kraje rozwijajce si, w których protekcjonizm dotyczy najczciej stosowania ce eksportowych wprowadzanych przez kraje chcce ograniczy wzrost cen 18. Rising Food Prices. Policy Options and World Bank Response, World Bank, Washington 2008. Przez protekcjonizm w globalnej gospodarce ywnociowej ogólnie uwaa si ochron swoich rynków ywnociowych prowadzon przez poszczególne pastwa i organizacje ponadnarodowe, np.: UE, NAFTA, MERCOSUR itp. 20 Sporód rónorodnych barier taryfowych i pozataryfowych do najczciej stosowanych naleay: redukcja lub eliminacja taryf celnych, wprowadzenie restrykcji eksportowych lub zakazów importu ywnoci, subsydiowanie cen, ograniczanie podatków, próby kontroli cen strategicznych surowców, kontyngenty i licencje, nieprzejrzysto regulacji prawnych, postpowania ochronne i antydumpingowe, reguy standaryzacji, certyfikacji i norm technicznych. 19. 14.

(17) ywnoci na swoim rynku wewntrznym. Na restrykcje eksportowe zboa w czasie obecnego kryzysu zdecydoway si Rosja, Ukraina, Argentyna i Serbia. Eksport zboa ograniczaj te Chiny, Brazylia, Indonezja, Wietnam, Kamboda, Egipt i inne kraje. Wykorzystywane przez pastwa i organizacje ponadnarodowe róne bariery protekcjonistyczne stosowane w politykach narodowych zakócaj wiatowy handel ywnoci, przyczyniajc si do wzrostu i niestabilnoci cen surowców rolnych, powodujc, e w czasie kryzysów ywnociowych, globalne bezpieczestwo ywnociowe zostao w pewnym stopniu zachwiane. Z drugiej strony oznacza to rosnc presj rynków wiatowych na zwikszenie produkcji ywnoci. 4. Postpujc liberalizacj wymiany towarowej ywnoci, zwizan ze wzrostem wiatowego handlu ywnoci, a wynikajc ze wzrostu znaczenia produkcji ywnoci w innych rejonach wiata np. Ameryce Poudniowej (udzia Europy wolno, lecz systematycznie zmniejsza si). Liberalizacja wymiany handlowej niesie dla naszego rolnictwa wicej zagroe ni szans rozwojowych. Zagroenia te neutralizuje integracja Polski z Uni Europejsk. Rolnictwo unijne te nie jest w stanie sprosta otwartej konkurencji na rynku wiatowym. I tutaj naley upatrywa gównych dla nas korzyci, wynikajcych ze wspólnego dziaania zwizanego z systemem ochronnym, jaki obejmuje rolnictwo w krajach Unii Europejskiej. Istotna jest zatem dla Polski kontynuacja mechanizmów WPR gwarantujca rodki dla kontynuacji przemian w zakresie struktur ochronnych i intensyfikacji produkcji rolnej. Jako kraj o znacznie mniejszej konkurencyjnoci produkcji rolnej od wikszoci krajów UE-15, powinnimy zabiega o jak najdusze utrzymanie wzgldnie wysokiego wsparcia wewntrznego sektora rolno-ywnociowego. Zbyt daleko posunite ustpstwa ze strony UE w zakresie liberalizowania polityki rolnej oznacza bd kurczenie si rolnictwa europejskiego, w tym równie polskiego. Moe to prowadzi do zwikszenia importu taniej, sabo kontrolowanej pod wzgldem zdrowotnym ywnoci, a take powodowa negatywne konsekwencje na rynku pracy i dla bilansu handlowego. Konsekwencje gospodarcze zwizane z liberalizacj byyby dla Polski wiksze ni dla innych krajów Unii Europejskiej, zwaszcza krajów rozwinitych UE-15. W kraju o wzgldnie sabo rozwinitym rolnictwie, jakim jest Polska, nie bdzie moliwe szybkie podniesienie jego konkurencyjnoci do poziomu gwarantujcego funkcjonowanie w warunkach zunifikowanej wiatowej gospodarki rolnej.. 15.

(18) 5. Wzrost produkcji biopaliw i produkcji rolnej nie przeznaczonej do spoycia. Wedug Midzynarodowego Instytutu Bada nad Polityk ywnociow z Waszyngtonu biopaliwa (bioetanol i biodiesel) odpowiadaj obecnie za 30% wzrostu cen ywnoci na wiecie21. W latach 2006-2011 nastpi wzrost produkcji bioetanolu z 58,1 mld l do 105 mld l, czyli blisko dwukrotnie. Natomiast produkcja biodiesla zwikszya si w tym czasie z 5,7 mln t do okoo 18,1 mln t22, czyli ponad trzykrotnie. Podstawowymi surowcami do wytwarzania biopaliw pierwszej generacji s zboa, trzcina cukrowa i oleje rolinne. W USA gównym surowcem do produkcji biopaliw jest kukurydza, w Unii Europejskiej – rzepak, a w Brazylii – trzcina cukrowa. Blisko 90% wiatowej produkcji biopaliw koncentruje si w USA, Brazylii i w UE-27. Udzia tych krajów bdzie jednak mala, poniewa coraz wicej produkuje si ich m.in. w Chinach, Malezji czy Indonezji. W USA i Brazylii ok. 90% produkcji biopaliw stanowi bioetanol, a w UE-27 gównie wytwarzany jest biodiesel. Z bada Midzynarodowego Instytutu Analiz Systemów Stosowanych23 wynika, i wiatowe zuycie zbó przeznaczonych do produkcji bioetanolu moe wynie 181-327 mln ton w 2020 roku i 246-446 mln ton w 2050 roku, natomiast zuycie olejów rolinnych moe wzrosn do 26-58 mln ton w 2020 roku i 44-112 mln ton w 2050 roku. Oznacza to, e w zalenoci od przyjtego wariantu prognozy, zuycie zbó na cele biopaliwowe byoby 2-5 razy wiksze ni w 2008 roku, a zuycie olejów rolinnych 4-11 razy. Rozwój rynku biopaliw moe powodowa fizyczne i ekonomiczne ograniczenie dostpnoci do ywnoci. Przewiduje si, e udzia uprawianej ziemi wykorzystywanej do produkcji biopaliw na wiecie wzronie z 1% w 2004 roku do 2,5-4,2% w 2030 roku. W Unii Europejskiej w 2020 roku okoo 15% areau ziemi ma by przeznaczone pod produkcj surowców do wytwarzania biopaliw. Spowoduje to, e ograniczy si area upraw pod surowce rolne do konsumpcji, co moe wpyn na dalszy wzrost cen ywnoci na wiecie. Produkcja biopaliw bdzie stanowia coraz wiksz konkurencj dla produkcji ywnoci. Gównymi celami produkcji biopaliw jest ograniczenie emisji dwutlenku wgla do atmosfery oraz presja na ceny ropy naftowej poprzez 21. E. Rosiak, W. opaciuk, M. Krzemiski, Produkcja biopaliw i jej wpyw na wiatowy rynek zbó oraz rolin oleistych i tuszczów rolinnych, seria „Program Wieloletni 2011-2014”, nr 29, IERiG-PIB, Warszawa 2011, s. 84. 22 Ibidem, s. 60 i 63. 23 Ibidem, s. 86. 16.

(19) zmniejszenie popytu na paliwa kopalne. Jednake coraz wiksza liczba ekspertów ocenia, e na wyprodukowanie biopaliw pierwszej generacji zuywa si niewiele mniej ropy naftowej ni otrzymuje si z biopaliw. Równie presja na zmniejszenie cen ropy naftowej jest niewielka, poniewa produkcja biopaliw to tylko 3-5% wiatowego zapotrzebowania na paliwa pynne. Dodatkowo w wikszoci krajów (wyjtek stanowi Brazylia) produkcja biopaliw bez wsparcia (dotacji) jest nieopacalna. Ceny surowca to 55-70% kosztów produkcji biopaliw. Std te biopaliwa budz coraz wiksze wtpliwoci co do sensu otrzymywanych z tego tytuu korzyci dla rodowiska naturalnego. Dlatego te coraz wicej przedstawicieli krajów rozwijajcych si neguje tez, e energetyczne surowce rolne s rodkiem na agodzenie wzrostu cen surowców energetycznych. Potwierdziy to wydarzenia ostatnich lat, kiedy to dwukrotnie na rynkach wiatowych doszo do gwatownych wzrostów cen ropy naftowej, pomimo wzrostu produkcji biopaliw. Rodzi si w zwizku z tym pytanie, czy sensowne jest dalsze zwikszanie produkcji przez kraje Wspólnoty. 6. Rosncy wpyw korporacji transnarodowych (KTN) zarówno finansowych, handlowych, produkcyjnych w gospodarce ywnociowej. S to firmy o globalnych systemach wytwarzania i dystrybucji ywnoci, czsto o charakterze oligopolistycznym. Powoduje to, e wiatowy acuch ywnociowy staje si coraz bardziej zintegrowany poziomo, ale te czsto i pionowo, a KTN uzyskuj nadmiern si rynkow, co przejawia si midzy innymi w kontrolowaniu i ksztatowaniu cen oraz nierównej dystrybucji zysków. Do uwarunkowa wiatowej gospodarki ywnociowej zwizanej z dziaaniami korporacji transnarodowych i postpem nauki (których s gównymi kreatorami) mona zaliczy : systematyczny wzrost udziau w produkcji i sprzeday ywnoci korporacji transnarodowych, który spowodowa narastanie zagroenia stosowaniem praktyk monopolistycznych i monopsonicznych (w 2008 roku na przykad udzia czterech najwikszych korporacji w wiatowej produkcji piwa i tytoniu przekracza 50%); due moliwoci manipulacji cenami surowców i produktów rolnych przez wiatowe korporacje finansowe dziaajce na giedach (stosunkowo mae rynki surowców rolnych uatwiaj ten proceder), ale take kursami walut; ograniczony dostp do najnowszych technologii z uwagi na wysokie koszty lub uzalenienie si od czoowych korporacji transnarodowych poprzez rónego rodzaju koncesje (leasing, franchising) czy np. jednorazowy zakup ziarna zmodyfikowanego genetycznie (najwiksze, najnowoczeniejsze korporacje z tytuu posiadania koncesji czerpi due korzyci, nie angaujc si bezporednio w proces kupna, sprzeday czy produkcji); nie kontrolowany i nie sprawdzony w praktyce 17.

(20) rozwój postpu w nauce. Krytycznie ocenia si zwaszcza rozwizania zwikszajce produkcj ywnoci poprzez stosowanie chemii rolnej, gównie z powodu zagroe zdrowia ludzi, zwierzt oraz degradacji rodowiska naturalnego. Istniej równie zastrzeenia do GMO, ale te pojawiaj si nowe oczekiwania wobec ywnoci, a przede wszystkim jej dostatek, wysza jako , wyszy stopie przetworzenia, rónorodno asortymentowa i smakowa. 7. Do innych istotnych uwarunkowa makroekonomicznych mogcych wpywa na ksztatowanie si WPR, a porednio take na polsk gospodark ywnociow, mona zaliczy naturalne czynniki ograniczajce wielko produkcji wiatowego rolnictwa, jak: x zmiany klimatyczne, rosncy deficyt wody, zmniejszanie si powierzchni ziemi uprawnej z powodu wyjaawiania gleby, urbanizacji, rozwoju infrastruktury itp.; x wydarzenia polityczno-gospodarcze do których mona zaliczy : utworzenie BRICS, rozszerzenie ugrupowa pastw: ASEAN czy MERCOSUR, czy te propozycj liberalizacji handlu pomidzy rynkami Unii Europejskiej a MERCOSUR-em, wspópraca pomidzy Chinami a USA dotyczca poprawy jakoci produkowanej ywnoci itp.; x gwatowno przebiegu oraz dugo trwania obecnego kryzysu gospodarczego. Problemem pozostaje przeduajcy si kryzys gospodarczy, zwaszcza e brak jest realistycznych propozycji wyjcia z niego. Najwiksze gospodarki wiata próbuj, kada na wasny sposób, walczy z nim. W tej sytuacji wyra nie odczuwa si brak silnych globalnych instytucji koordynujcych. Od dalszego przebiegu kryzysu zalea bdzie rozwój gospodarki europejskiej, a tym samym wysoko budetu24 UE i kwot przeznaczonych na WPR w najbliszych latach. Jeli bd one relatywnie niskie, tym trudniej bdzie uzyska konsensus, na przykad co do przyszego europejskiego modelu rolnictwa przez kraje Wspólnoty. Powysze uwarunkowania wynikajce z procesów globalizacji wiatowej gospodarki ywnociowej mona traktowa jako zewntrzne determinanty ksztatowania przyszej Wspólnej Polityki Rolnej. Ich wpyw z czasem bdzie si zwiksza. Oznacza to, e bdzie on wpywa destabilizujco i osabiajco na WPR. Wspólna Polityka Rolna wzbudza coraz wicej zastrzee na wiecie. Na przykad w opinii organizacji rolniczych COPA i COGECA mona przeczyta , 24. Gówne róda budetu unijnego to dochody z ce pobieranych z tytuu przywozu towarów z pastw trzecich, wpaty cukrowe, opaty z tytuu VAT oraz wpaty pastw obliczane na podstawie wartoci Dochodu Narodowego Brutto. 18.

(21) e „Europejski Model Rolnictwa jest coraz bardziej podwaany w globalnym wiecie, gdzie stosuje si w praktyce inne wizje rolnictwa, które stanowi dla niego bezporedni konkurencj”25. S. Kowalczyk i R. Sobiecki26 przedstawili cechy Europejskiego Modelu Rolnictwa na tle rolnictwa wiatowego, z których wynika, e reprezentuje on: mniejszy potencja jednostkowy gospodarstwa rolnego; wysoki udzia rodzinnych nakadów pracy oraz pracy w niepenym wymiarze; nisk skal produkcji; niski poziom specjalizacji (wielokierunkowo produkcji); wysokie ceny ziemi. W konkluzji27 Autorzy stwierdzaj, e: „Europejski Model Rolnictwa moe nie przetrwa w erze globalizujcej si gospodarki. Gospodarki, w której dominuj: otwarto , liberalizm oraz wszechogarniajce przepywy kapitaowe, towarowe oraz informacyjne. Chyba e kraje unijne dokonaj zgodnego, wspólnego i znaczcego wysiku na rzecz jego obrony”. Jak rzeczywicie bdzie, odpowied przyniesie przyszo . Mona zauway , e polskie rolnictwo posiada analogiczne cechy w stosunku do rolnictwa UE (moe z wyjtkiem wysokich cen ziemi, chocia w ostatnich latach równie i one szybko wzrastaj). Dlatego te z jednej strony ochron, a z drugiej ratunkiem dla naszego rolnictwa jest kontynuacja dotychczasowej Wspólnej Polityki Rolnej. Integracja Polski z Uni Europejsk spowodowaa, e produkcja rolnicza oraz inne ogniwa acucha ywnociowego zostay objte wiksz kontrol. Uwarunkowania te zostay narzucone przez prawo unijne i nadal s kontynuowane. Dziaania Wspólnej Polityki Rolnej mona podzieli na: dostosowawcze (w zakresie wymaga jakociowych, konkurencyjnoci oraz rodowiskowych), ochronne (subwencje budetowe, mechanizmy rynkowe), restrykcyjne (kwotowanie i limitowanie produkcji). Objcie Polski instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej stworzyo moliwoci dodatkowego finansowania rolnictwa i gospodarki ywnociowej z budetu Unii Europejskiej. Dziki tym rodkom rolnictwo polskie w duym stopniu dostosowao si do standardów i wymaga unijnych. Zapewniao te zwikszone iloci surowców na potrzeby rynku krajowego i szybko rosncego eksportu. Jednake porównanie wyników ekonomicznych i struktury polskiego rolnictwa wskazuje, e wielkoci te ksztatuj si nadal duo mniej korzystnie ni w wikszoci krajów Unii Europejskiej. Równie w polskiej gospodarce ywnociowej rolnictwo wydaje si by ogniwem najsabszym. Dlatego te dla dalszego rozwoju rolnictwa polskiego wane znacze25. Memorandum COPA i COGECA w sprawie dalszego rozwoju Europejskiego Modelu Rolnictwa, Pr(06)11GF1, P(06)117F1, Bruksela, 7 lipca 2006 r. [za:] S. Kowalczyk, R. Sobiecki, Europejski Model Rolnictwa wobec wyzwa globalnych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2011, nr 4. 26 S. Kowalczyk, R. Sobiecki, Europejski model rolnictwa – uwarunkowania ewolucji, „Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G” 2011, t. 98, z. 3, s. 9-20. 27 Ibidem. 19.

(22) nie bdzie miao zachowanie dotychczasowego gównego kierunku polityki UE, a szczególnie: utrzymanie (a jeszcze lepiej zwikszenie) potencjau produkcji rolnej w Unii Europejskiej, w celu zapewnienia globalnego bezpieczestwa ywnociowego; utrzymanie jednolitego rynku i wspólnotowych zasad konkurencji wewntrz UE; utrzymanie wysokoci istniejcych dotacji UE; stworzenie mechanizmów rynkowych ograniczajcych fluktuacj cenowo-dochodow; kontynuacja dziaa na rzecz zachowania spoecznoci wiejskich, krajobrazu wsi i ochrony rodowiska; uproszczenie sposobu wdraania dziaa wchodzcych w skad WPR (w tym szczególnie: uproszczenie systemu dopat). A take jak wskazuje R. Grochowska28: ,,aby utrzyma konkurencyjno polskiego rolnictwa na rynku unijnym oraz rynkach globalnych nie wystarczy stosowa standardowych instrumentów unijnego wsparcia. Potrzebna jest kompleksowa polityka krajowa, wykorzystujca zupenie nowe formy i sposoby dziaania”. W przypadku rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, najistotniejszym uwarunkowaniem makroekonomicznym jest wysoko rodków finansowych otrzymywanych z Unii Europejskiej.

(23) rodki te s swoistym ,,perpetuum mobile” dla rozwoju obszarów wiejskich. Poprzez inwestycje w rozwój infrastruktury, ochron rodowiska i inne dziaania stwarzaj nowe miejsca pracy, te powoduj z kolei wzrost dochodów mieszkaców. Wzrost dochodów powoduje wzrost inwestycji, miejsc zatrudnienia itd. Jak na razie problem nowego rozdysponowania i wysokoci rodków finansowych na WPR i PS nadal pozostaje otwarty, bowiem pastwa UE nie porozumiay si w tej sprawie. Zapewne bd to rodki w podobnej wysokoci jak dotychczas, umoliwiajce kontynuacj postpu cywilizacyjnego i organizacyjnego. Rozwój obszarów wiejskich zaley jednak nie tylko od wysokoci rodków finansowych, ale take od ich przeznaczenia i sposobu wykorzystania. Obecne mechanizmy wdraania funkcjonuj generalnie poprawnie, jednak wskazane jest szukanie rozwiza, które pozwol jeszcze lepiej dostosowa formy wsparcia UE kierowane na obszary wiejskie. Mona tu wskaza szereg przykadów pozytywnych i negatywnych. Na przykad w PROW najwicej rodków przeznaczono na renty strukturalne (2,55 mld euro). Jednake w niewielkim stopniu wpyny one na zmian struktury agrarnej w Polsce. Suyy bardziej jako wsparcie spoeczne powodujce wzrost dochodów rolników. Wprawdzie te potrzebne, lecz mao efektywne.. 28. R. Grochowska, Udzia WPR w tworzeniu innowacyjnego rolnictwa, [w:] M. Wigier (red.), Analiza efektów realizacji polityki rolnej wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, seria „Program Wieloletni 2011-2014”, Raport nr 26, IERiG-PIB, Warszawa 2011, s. 122. 20.

(24) Istnieje równie ryzyko, e w kolejnych latach zdolno finansow do realizacji projektów bd miay przede wszystkim gminy dysponujce wyszym kapitaem wasnym (czyli najbogatsze), które bd w stanie zapewni wkad do realizowanych projektów, bez przekroczenia dopuszczalnych wska ników zaduenia. Moe to spowodowa dalsze pogbienie rónic w rozwoju regionów. Ju obecnie widoczna jest tendencja do szybszego rozwoju gmin podmiejskich (szczególnie wokó duych aglomeracji) ni oddalonych od miast. Wielko rodków przeznaczonych na popraw rynku pracy i stymulowanie zatrudnienia na obszarach wiejskich nie przeoya si na zmniejszenie bezrobocia na tych terenach. Mona przypuszcza , e dynamika zmian na rynku pracy bya zalena w duym stopniu od czynników innych ni rodki z UE. Midzy innymi kluczowe znaczenie z punktu widzenia skutecznego ksztatowania polityki rozwoju obszarów wiejskich odgrywaj zasoby ludzkie. Jak pokazay wyniki bada przeprowadzone przez ,,Rzeczpospolit” w 2012 roku na najaktywniejsz gmin w Polsce midzy innymi w pozyskaniu rodków z UE decydowa poziom wiadomoci oraz aktywnoci osób zarzdzajcych gmin.

(25) rodki Unii Europejskiej byy te jednym z istotnych czynników zmian na obszarach wiejskich w zakresie poprawy dostpnoci do sieci wodocigowej, kanalizacji, poprawy jakoci dróg, wyrównania szans edukacyjnych dzieci i modziey z obszarów wiejskich oraz dostpnoci i jakoci edukacji szkolnej i przedszkolnej, a take do obiektów kultury i obiektów sportowo-rekreacyjnych oraz sieci internetowej. Kolejnym uwarunkowaniem jest tempo rozwoju gospodarczego Polski, a to w pewnym stopniu jest zwizane ze stanem gospodarki wiatowej w dobie kryzysu. Ma to podstawowe znaczenie dla moliwoci rozwoju obszarów wiejskich, nie tylko w postaci wysokoci napywu rodków finansowych. Wzrost gospodarczy moe zwikszy ilo miejsc pracy, zredukowa bezrobocie i przyczyni si do odpywu nadwyki siy roboczej ze wsi do miast. To z kolei moe wpyn na przyspieszenie restrukturyzacji rolnictwa, w tym na zmiany struktury agrarnej, wzrost krajowej konsumpcji oraz wzrost eksportu ywnoci, co porednio moe przyczyni si do rozwoju obszarów wiejskich. Spowolnienie gospodarcze moe te procesy wyhamowa . Wdraanie dziaa na rzecz rozwoju obszarów wiejskich wspófinansowanych z funduszy unijnych uzalenione jest midzy innymi równie od wyników dyskusji toczcych si wokó ksztatu przyszych polityk UE, w tym w szczególnoci Polityki Spójnoci oraz II filara WPR, czyli Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Nowe wyzwania skoncentrowane s na sprawach rodowiskowych i klimatycznych i mog sta si dominujcym elementem, który. 21.

(26) ukierunkuje instrumenty II filaru po 2013 roku. Powysze dziaania, jak równie cay II filar WPR, s najrzadziej podwaanymi instrumentami, zarówno wewntrz Unii Europejskiej, jak i poza ni, np. na arenie wiatowej (WTO). W przyszym kierunku rozwoju obszarów wiejskich naley mie na wzgldzie globalne zmiany na rynkach rolnych i wyzwania zwizane z klimatem, które wymagaj strategicznego podejcia do tego zagadnienia w dugiej perspektywie czasowej. Aktualnie polski przemys spoywczy pod wzgldem nowoczesnoci naley do czoówki europejskiej, posiada przewagi na wspólnym rynku europejskim, co dokumentuje wysok dynamik produkcji i eksportu. Dlatego te nieco inne s uwarunkowania makroekonomiczne dla przemysu spoywczego ni rolnictwa i obszarów wiejskich. Do uwarunkowa makroekonomicznych wynikajcych z ogranicze istniejcych na unijnym rynku mona zaliczy : x. wysokie reimy bezpieczestwa ywnoci. Firmy uzyskuj przewagi nad konkurentami midzy innymi dziki posiadaniu obligatoryjnych systemów zarzdzania jakoci. W zdobywaniu rynków zagranicznych olbrzymie znaczenie maj z kolei systemy nieobligatoryjne;. x. limity produkcyjne i kwotowanie produkcji. W przypadku utrzymania dotychczasowych tendencji we Wspólnej Polityce Rolnej w latach 2013-2020 rozwój przemysu spoywczego w Polsce moe zosta utrzymany, natomiast rozszerzony w przypadku likwidacji dziaa restrykcyjnych, tj. ograniczenia kwotowania i limitowania produkcji w niektórych jego branach;. x. wieloszczeblowe systemy podejmowania decyzji, kontroli oraz nadzoru, utrudniajce dziaalno gospodarcz. Natomiast do uwarunkowa makroekonomicznych wynikajcych z przewag istniejcych na unijnym rynku mona zaliczy :. x. dostpno do rynków UE (500 mln mieszkaców);. x. moliwo otrzymania dotacji finansowych na róne cele zwizane z dziaalnoci przedsibiorstw;. x. bezporednie korzyci z subwencjonowania eksportu poza Uni Europejsk. Do uwarunkowa makroekonomicznych wynikajcych z ogranicze zwizanych z czynnikami globalnymi mona zaliczy : x. zmian warunków konkurowania na rynku krajowym, unijnym i na rynkach globalnych. Coraz czciej polscy producenci ywnoci napotykaj na konkurencj ze strony korporacji transnarodowych. Ogromny rosncy potencja i moliwoci korporacji transnarodowych wynikaj z dysponowania takimi kluczowymi zasobami, jak nowoczesne technologie, ogromny i mobilny 22.

(27) kapita oraz znane powszechnie marki produktów i rozwinite sieci dystrybucyjne, umoliwiajce atwy dostp do rynków. Ronie take polityczna sia korporacji transnarodowych, a mianowicie zwiksza si ich wpyw na rzdy pastw i pozarzdowe organizacje midzynarodowe; x. stagnacj gospodarcz na rynku UE. W krajach zachodniej Europy, które dotd byy gównymi odbiorcami produktów przemysu spoywczego, spada liczba ludnoci, maleje przyrost PKB. W zwizku z tym rynki te mog w najbliszych latach nie zwiksza si, podczas gdy konkurencja moe rosn . Natomiast rynki globalne, a zwaszcza rynek azjatycki i afrykaski bd dynamicznie rosn . Dlatego te nasi producenci ywnoci powinni w wikszym stopniu ni do tej pory skupi si na rynku globalnym;. x. prawdopodobiestwo, e w przypadku likwidacji, a nawet ograniczenia barier ochronnych (celnych) w UE, korporacje transnarodowe, gówni producenci w przemysach tytoniowym, cukrowniczym, cukierniczym czy przetwórstwa kawy i herbaty mog wycofa si z produkcji w Polsce na rzecz krajów rozwijajcych si, co moe istotnie osabi potencja polskiego przemysu spoywczego. KTN d bowiem do maksymalizacji zysków, a koszty pracy, energii, surowców, a take reimy w zakresie bezpieczestwa zdrowotnego oraz ochrony rodowiska s tam nisze. Na przeomie XX i XXI wieku korporacje transnarodowe podobnie uczyniy, wycofujc si z krajów, gdzie koszty produkcji byy wysokie, jak: Wielkiej Brytanii, Belgii, Francji itd., a przenoszc produkcj do Polski i innych nowych krajów Wspólnoty;. x. wahania kursów zotego wobec innych walut. Najwraliwszym czynnikiem wpywajcym na wielko handlu zagranicznego by i jest z ca pewnoci kurs walutowy zotego. Silny zoty zmniejsza opacalno eksportu, redukujc przewagi cenowo-kosztowe i stanowi zagroenie dla dalszego jego wzrostu. Z drugiej strony aprecjacja zotego zwiksza opacalno importu rolno-spoywczego. Z kolei sabszy zoty oraz wikszy popyt na tasze produkty (przez oszczdnoci) bd sprzyja polskiemu eksportowi. Jednoczenie niski popyt wewntrzny i spadek cen surowców ogranicz import. Trudno aktualnie stwierdzi , który z tych scenariuszy bdzie dominujcy w najbliszych latach. Wahania kursów walut zdecydowanie utrudniaj wymian handlow. W okresie wiatowego kryzysu gospodarczego polska waluta podlega cigej fluktuacji. Na rynku globalnym zoty jest zaliczany do ,,walut z rynków wschodzcych”, które uwaa si za bardziej ryzykowne od walut najwikszych gospodarek wiata, takich jak: dolar, euro, jen, funt itd.;. x. wiatowy wzrost cen surowców rolnych moe powodowa , e ceny sprzeday wyrobów przedsibiorstw przemysu spoywczego nie bd nada za 23.

(28) wzrostem kosztów, co moe wpywa na wysoko mary przetwórczej. Zwaszcza, e sieci handlowe – gówni odbiorcy – niechtni s podwykom cen wyrobów, zwaszcza w krótkim okresie; x. brak lub ograniczenie rodków finansowanych z UE przeznaczonych na rozwój i modernizacj przemysu spoywczego w latach 2013-2020. Z uwagi na istniejce, ale take przysze uwarunkowania jego rozwoju, porozumienia stowarzyszeniowe z MERCOSUR-em29, liberalizacj WPR itd. przedsibiorstwa przemysu spoywczego powinny koncentrowa si na cigym poszukiwaniu nowych róde przewag konkurencyjnych oraz utrwalania istniejcych. Dotychczasowymi przewagami byy przewagi kosztowo-cenowe, wynikajce z niszych cen surowców rolnych, kosztów pracy i pozostaych czynników produkcji oraz mar przetwórczych. W przyszoci przewagami wpywajcymi na wzrost konkurencyjnoci polskich wyrobów powinny by przewagi pozacenowe, jak: jako produktów, smak, ,,ekologiczno ”, innowacyjno , silna marka, kapita intelektualny itp. W ocenie R. Urbana30 ,,w redniej perspektywie nie ma duych zagroe dla rozwoju polskiego przemysu spoywczego. Mog si ona pojawi pó niej, gównie wtedy, gdy jego konkurentem stanie si przemys spoywczy krajów rozwijajcych si, korzystajcy z taszej siy roboczej i z taszych produktów rolnictwa”. Na podstawie przedstawionych rozwaa mona postawi tez, e globalne uwarunkowania polskiego rolnictwa, obszarów wiejskich i przemysu spoywczego to pochodna uwarunkowa globalnych i polityki wewntrznej UE. Oczywicie pozostaje jeszcze wana rola pastwa w ksztatowaniu kierunków priorytetowych dla rozwoju tego sektora i tworzenia dobrego otoczenia biznesowego.. 29. Zagroeniem dla rolnictwa, ale take i przemysu spoywczego (gównie przemysu misnego), moe by aktualnie negocjowane porozumienie stowarzyszeniowe pomidzy krajami MERCOSUR a Uni Europejsk. Zwolennicy porozumienia uwaaj, i przyniesie ono obu regionom dugoterminowe korzyci gospodarcze i stanowi moe skuteczn alternatyw dla tradycyjnej dominacji USA i rosncego znaczenia gospodarczego Chin w Ameryce aciskiej. Przeciwnicy, gównie pastwa ze znacznym sektorem rolnym (Francja, Irlandia itd.) sprzeciwiaj si temu porozumieniu, bowiem uderza ono w europejskie rolnictwo. Jednake przeduajcy si kryzys zwiksza liczb zwolenników uwaajcych, e w ogólnym rozrachunku kraje Unii Europejskiej skorzystayby. 30 R. Urban, Stan i mo liwoci rozwojowe polskiego przemysu spo ywczego, „Postpy Nauk Rolniczych” 2010, nr 2. 24.

(29) 3. Podstawowe dysproporcje w rozwoju polskiego rolnictwa, obszarów wiejskich i przemysu spoywczego na tle krajów Unii Europejskiej 3.1. Podstawowe dysproporcje rozwoju polskiego rolnictwa na tle innych krajów Unii Europejskiej W ostatnich dziesicioleciach obserwujemy istotne zmiany jakie dokonuj si zarówno w wiatowym, jak i unijnym rolnictwie. Przedmiotem analizy bya ocena dysproporcji w tempie i stanie zmian potencjau polskiego rolnictwa (zasobów ziemi, pracy, kapitau, w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych, jak i strukturze produkcji rolnej oraz wielkoci jej produkcji) na tle innych krajów Unii Europejskiej. W ostatnim dziesicioleciu polskie rolnictwo dostosowujce si do wymogów konkurencyjnoci rynku europejskiego i globalnego przechodzi znaczce przeobraenia. Jednoczenie staje przed dylematem wyboru modelu rolnictwa industrialnego lub/i rolnictwa zrównowaonego. Jak zauwaa J. Zegar31 w przypadku pierwszego kierunek jest wytyczony przez kraje wyej rozwinite, natomiast biorc pod uwag rachunek spoeczny, wybór moe okaza si nie tak oczywisty. Kolejnym wyzwaniem przed jakim stoj polscy decydenci jest zapewnienie bezpieczestwa ywnociowego ludnoci nie tylko ilociowego, ale te i jakociowego. Polskie rolnictwo z racji swoich wczeniejszych uwarunkowa historycznych i gospodarczych z chwil wejcia do UE byo mao konkurencyjne w porównaniu z krajami dawnej UE-15. Istotnym jest zatem okrelenie obecnych dysproporcji. Dlatego te gównym celem analiz i ocen zawartych w tym rozdziale byo porównanie rolnictwa polskiego z rolnictwem krajów UE w sferze potencjau produkcyjnego oraz skali produkcji rolniczej. Za najwaniejsze uwarunkowania wewntrzne rolnictwa uznano: ksztatowanie si zasobów rolnictwa (pracy, ziemi, kapitau); produktywno w rolnictwie; przemiany w strukturze obszarowej gospodarstw; ksztatowanie dochodów rolników; przemiany w skali produkcji rolniczej. Znaczenie Polski w rolnictwie UE Powierzchnia Polski stanowi 7,2% powierzchni 27 krajów wchodzcych aktualnie w skad Unii Europejskiej. W 2009 roku zajmowalimy 6 miejsce w produkcji rolniczej z 5,6% udziaem, po Francji, Niemczech, Woszech, Hisz31. J. Zegar, Konkurencyjno rolnictwa w dobie globalizacji, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2008, t. X, z. 1. 25.

(30) panii i Holandii. Z kolei uytki rolne wynosz okoo 10% uytków rolnych Wspólnoty, co stawia nas na trzecim miejscu w UE. Ludno Polski w 2009 roku wynosia 7,7% ludnoci UE, podczas gdy ludno rolnicza stanowia a 25,7% ludnoci rolniczej UE. Zajmowalimy pod tym wzgldem pierwsze miejsce w Europie. Zmniejsza si natomiast udzia rolnictwa w PKB (w 2009 roku wynosi okoo 3%), podobnie jak w innych krajach Wspólnoty. W tabeli 1 przedstawiono udzia i miejsce Polski w produkcji rolniczej Unii Europejskiej. Wynika z niej, e zajmujemy pierwsze miejsce w produkcji jabek i owsa, a drugie w produkcji ziemniaków i yta. W produkcji tytoniu, rzepaku i buraków cukrowych zajmowalimy trzecie miejsce. Mona równie zaobserwowa rysujc si specjalizacj polskiego rolnictwa, w produkcji rolinnej: zboa, rzepak, tyto i owoce, natomiast w produkcji zwierzcej: chów drobiu rze nego i trzody chlewnej oraz produkcja jaj kurzych i mleka. Tabela 1. Znaczenie Polski w rolnictwie Unii Europejskiej 2000 2009 2000 2009 udzia Polski w proc. miejsce Polski 15 krajów 27 krajów 15 krajów 27 krajów Powierzchnia 9,7 7,2 6 6 w tym: uytki rolne 13,1 10,1 3 3 Ludno 10,1 7,7 6 6 w tym: rolnicza 25,7 1 1 . Produkcja pszenicy 8,0 7,1 4 4 Produkcja yta 73,7 37,6 2 2 Produkcja jczmienia 5,4 6,4 6 5 Produkcja owsa 15,9 16,7 4 1 Produkcja ziemniaków 48,7 15,5 1 2 Produkcja buraków cukrowych 11,4 9,5 3 3 Produkcja rzepaku i rzepiku 10,7 11,7 4 3 Produkcja lnu (wókno) 3,7 0,4 6 7 Produkcja jabek 13,6 21,6 4 1 Produkcja tytoniu 8,5 13,8 4 3 Produkcja misa 8,0 8,3 6 5 Produkcja mleka krowiego 9,7 8,2 5 5 Produkcja jaj kurzych 8,0 9,0 7 5 Pogowie byda 7,4 6,4 7 7 Pogowie trzody chlewnej 14,0 9,3 3 4 ródo: Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa 2011, s. 370. Wyszczególnienie. Na nasz kraj przypada niemal jedna dziesita unijnej produkcji warzyw i owoców, co daje nam czwarte miejsce za Hiszpani, Francj i Wochami. Zespó Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych (FAMMU/FAPA) podaje, e w 2011 roku czna warto unijnego eksportu tych produktów (wraz z orze26.

(31) chami) przekroczya 5,87 mld euro, wobec ok. 5,27 mld euro rok wczeniej. Jestemy liderem w UE w produkcji i eksporcie zagszczonego soku jabkowego, a na wiecie wyprzedzaj nas tylko Chiny i USA. Najwicej na wiecie produkujemy te agrestu i porzeczek. Jestemy drugim we Wspólnocie producentem mroonek warzywnych. Równie w produkcji innych surowców rolnych, a take produkcji zwierzcej naleymy do czoowych producentów wród krajów unijnych. Nasz mocn stron jest produkcja drobiu, w której zajmujemy trzecie miejsce. Wad jest natomiast stosunkowo niski udzia w strukturze produkcji zwierzcej (zwaszcza byda i wi). Ograniczenie jej produkcji to w duym stopniu efekt rozdrobnienia struktury agrarnej w naszym kraju. Mona na tej podstawie stwierdzi , e pod wzgldem iloci produkcji jestemy czoowym producentem ywnoci w Europie. Zasoby ziemi W latach 2000-2009 w krajach Unii Europejskiej miay miejsce istotne zmiany w uytkowaniu gruntów ornych i sadów. Powierzchnia ich w tym czasie zmniejszya si o ponad 5%, z 127,8 mln ha do 120,9 mln ha. Byo to wynikiem przede wszystkim zmian wród 12 nowych czonków UE, w których istotnie zmniejszya si powierzchnia uytków ornych (tabela 2). W nowych krajach UE-12 zmniejszenie powierzchni gruntów rolnych i sadów wizao si gównie z wypadaniem z produkcji najniszych klas gruntów (odogowaniem) oraz przejmowaniem ich pod cele nierolnicze (np. budow infrastruktury). Zacht do tego byy te dotacje otrzymywane z UE na zalesianie. Spowodowao to, e w niektórych krajach zmniejszya si powierzchnia gruntów ornych i sadów, np. na Litwie o ponad 44%, w Estonii o 33%, Bugarii o 13%, na Sowacji o 12%, w Rumunii o 7%, Polsce o 10,8%. Podobne zjawisko miao miejsce równie w krajach poudniowej Europy, na przykad we Woszech, gdzie powierzchnia gruntów ornych i sadów zmniejszya si o 16%, Portugalii o 20,8%, Hiszpanii o 6% i Grecji o 5%. Z kolei w najbogatszych krajach UE powierzchnia gruntów ornych i sadów w tym czasie zwikszya si. Miao to miejsce w Luksemburgu, Wielkiej Brytanii, Danii, Niemczech oraz takich krajach, jak Czechy, Sowenia i otwa. Skala tego zjawiska bya jednak niewielka i tylko w nieduym stopniu rekompensowaa ubytki w pozostaych krajach Unii Europejskiej. Zmiany w powierzchni uytkowania gruntów ornych i sadów spowodoway zmiany w ogólnej strukturze gruntów w poszczególnych krajach.

(32) rednia powierzchnia gruntów ornych i sadów dla 27 krajów UE w powierzchni ogólnej zmniejszya si z 27,5% do 25,1%. Najwikszy udzia gruntów ornych i sadów w strukturze powierzchni maj: Dania (blisko 56%), Wgry (49,5%) oraz Czechy (40,6%). Polska znajduje si aktualnie na czwartym miejscu z udziaem wynosz27.

(33) cym 38,7%, podczas gdy w 2000 roku bya na trzecim miejscu z udziaem 46%. Na przestrzeni dziesiciu lat udzia gruntów ornych i sadów w ogólnej powierzchni naszego kraju zmniejszy si o 7,9 p.p. i by jednym z najwikszych spadków zanotowanych sporód wszystkich krajów UE. Wikszy odnotowaa tylko Litwa (o 16,8 p.p.). Dane te wiadcz o duych zmianach jakie zaszy w polskim rolnictwie w uytkowaniu gruntów rolnych w ostatnim dziesicioleciu. W wyniku tych zmian powierzchnia gruntów ornych i sadów przypadajca na 1 mieszkaca Polski zmniejszya si z 0,4 do 0,3 ha. Nadal pozostaje jednak wysza od redniej dla krajów UE, która wynosi 0,2 ha na mieszkaca. Tabela 2. Zmiany w uytkowaniu gruntów ornych i sadów w krajach Unii Europejskiej w latach 2000-2009 Grunty orne i sady Pastwa. UE-27 Austria Belgia Bugaria Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Luksemburg otwa Malta Holandia Niemcy Polska Portugalia Czechy Rumunia Sowacja Sowenia Szwecja Wgry Wielka Brytania Wochy. w mln ha 2000 2009 127,8 120,9 1,5 1,4 0,9 0,9 3,8 3,3 0,1 0,1 2,3 2,4 0,9 0,6 2,2 2,3 19,6 19,4 3,9 3,7 18,3 17,2 1,1 1,1 2,9 1,9 0,1 0,1 1,0 1,2 0,0 0,0 0,9 1,1 12,0 12,1 13,9 12,4 2,4 1,9 3,3 3,3 9,9 9,2 1,6 1,4 0,2 0,2 2,7 2,6 4,8 4,8 5,9 6,1 11,3 9,5. w proc. powierzchni ogólnej. zmiana 2009/2000. 2000 27,5 17,0 28,5 31,9 10,6 53,8 19,9 7,2 33,7 21,3 26,9 15,6 45,9 23,9 15,6 25,0 27,0 33,8 46,0 17,9 39,9 40,8 31,8 8,6 6,6 51,4 24,3 28,8. -5,4 -6,6 0,0 -13,2 0,0 4,3 -33,3 4,5 -1,0 -5,1 -6,0 0,0 -34,5 0,0 20,0 0,0 22,2 0,8 -10,8 -20,8 0,0 -7,1 -12,5 0,0 -3,7 0,0 3,4 -16,0. 2009 25,1 16,7 26,2 27,9 10,8 55,7 13,3 6,8 33,6 19,7 24,7 15,6 29,1 38,5 18,6 26,7 26,5 33,3 38,7 11,9 40,6 36,9 28,6 9,9 5,8 49,5 24,7 22,9. na 1 mieszkaca w ha 2000 0,24 0,17 0,08 0,44 0,12 0,43 0,62 0,42 0,31 0,25 0,33 0,28 0,82 0,14 0,41 0,02 0,06 0,14 0,36 0,16 0,30 0,42 0,28 0,09 0,31 0,45 0,10 0,15. 2009 0,22 0,17 0,08 0,41 0,09 0,43 0,45 0,43 029 0,23 0,27 0,25 0,57 0,20 0,53 0,02 0,07 0,14 0,32 0,10 0,31 0,30 0,20 0,10 0,28 0,46 0,10 0,11. ródo: opracowanie wasne na podstawie Rocznika Statystycznego Rolnictwa, op. cit., s. 372.. 28.

(34) Zasoby pracy W 2009 roku w UE byo ponad 22,5 mln ludnoci rolniczej, co stanowio 4,5% ogóu ludnoci. W Polsce natomiast byo jej 5,8 mln, co stanowio a 15,2% ogóu ludnoci, std te ludno rolnicza z Polski stanowia 25,7% ludnoci rolniczej UE. Kolejnymi krajami o najwyszej liczbie ludnoci rolniczej byy: Hiszpania (2123 tys.), Wochy (2058 tys.) i Rumunia (1901 tys.). Jednake jej udzia w ogólnej liczbie ludnoci tych krajów wyniós odpowiednio: 4,7%, 3,4% i 8,8%, wic by zdecydowanie niszy ni w Polsce (tabela 3). Tabela 3. Ludno rolnicza i ludno aktywna zawodowo w rolnictwie Ludno rolnicza Pastwa. w tys.. 2000 2009 UE-27 30971,0 22527,0 Austria 411,0 293,0 Belgia 184,0 138,0 Bugaria 610,0 321,0 Cypr 81,0 61,0 Dania 202,0 146,0 Estonia 156,0 122,0 Finlandia 308,0 216,0 Francja 1976,0 1330,0 Grecja 1487,0 1121,0 Hiszpania 2934,0 2123,0 Irlandia 360,0 301,0 Litwa 514,0 339,0 Luksemburg 10,0 7,0 otwa 286,0 214,0 Malta 7,0 4,0 Holandia 530,0 419,0 Niemcy 2066,0 1359,0 Polska 7270,0 5798,0 Portugalia 1489,0 1134,0 Czechy 855,0 666,0 Rumunia 3082,0 1901,0 Sowacja 496,0 396,0 Sowenia 38,0 15,0 Szwecja 314,0 245,0 Wgry 1228,0 871,0 Wielka Brytania 1048,0 929,0 Wochy 3029,0 2058,0. 2009/2000 w proc. -27,3 -28,7 -25,0 -47,4 -24,7 -27,7 -21,8 -29,9 -32,7 -24,6 -27,6 -16,4 -34,0 -30,0 -25,2 -42,9 -20,9 -34,2 -20,2 -23,8 -22,1 -38,3 -20,2 -60,5 -22,0 -29,1 -11,4 -32,1. Ludno aktywna zawodowo w rolnictwie w proc. ogóu w proc. ogóu w tys. 2009/2000 ludnoci ludnoci w proc. 2000 2009 2000 2009 2000 2009 6,4 4,5 14955,0 11090,0 -25,8 3,1 2,2 5,1 3,5 199,0 150,0 -24,6 2,5 1,8 1,8 1,3 79,0 61,0 -22,8 0,8 0,6 7,6 4,3 228,0 132,0 -42,1 2,8 1,7 8,6 5,6 38,0 31,0 -18,4 4,0 2,8 3,8 2,6 108,0 78,0 -27,8 2,0 1,4 11,4 9,1 76,0 62,0 -18,4 5,5 4,6 6,0 4,0 143,0 102,0 -28,7 2,8 1,9 3,3 2,1 878,0 601,0 -31,5 1,5 1,0 13,5 9,9 826,0 657,0 -20,5 7,5 5,8 7,3 4,7 1339,0 1055,0 -21,2 3,3 2,3 9,5 6,8 166,0 152,0 -8,4 4,4 3,4 14,7 10,1 204,0 131,0 -35,8 5,8 3,9 2,3 1,4 4,0 3,0 -25,0 0,9 0,6 12,0 9,5 132,0 115,0 -12,9 5,5 5,1 1,8 1,0 3,0 2,0 -33,3 0,8 0,5 3,3 2,5 269,0 219,0 -18,6 1,7 1,3 2,5 1,6 1016,0 691,0 -32,0 1,2 0,8 19,0 15,2 3763,0 3036,0 -19,3 9,8 7,9 14,4 10,6 678,0 533,0 -21,4 6,6 5,0 8,3 6,4 431,0 336,0 -22,0 4,2 3,2 13,9 8,8 1739,0 920,0 -47,1 7,8 4,3 9,2 7,3 240,0 202,0 -15,8 4,4 3,7 1,9 0,7 19,0 8,0 -57,9 1,0 0,4 3,5 2,6 146,0 118,0 -19,2 1,6 1,3 12,0 8,7 452,0 334,0 -26,1 4,4 3,3 1,8 1,5 529,0 480,0 -9,3 0,9 0,8 5,3 3,4 1250,0 881,0 -29,5 2,2 1,5. ródo: opracowanie wasne na podstawie Rocznika Statystycznego Rolnictwa, op. cit., s. 371.. Krajami o najmniejszej procentowo liczbie ludnoci rolniczej byy: Sowenia (0,7%), Malta (1,0%), Belgia (1,3%), Luksemburg (1,4%) i Wielka Brytania (1,5%). Tempo zmniejszania si ludnoci rolniczej w Polsce w latach 2000-2009 naleao sporód krajów UE-27 do najmniejszych -20,2%, podczas 29.

(35) gdy rednia w Unii to -27,3%. Najwikszy spadek mia miejsce wród nowych czonków Wspólnoty: Sowenii -60,5%, Bugarii -47,4%, Rumunii -38,3%. W polskim rolnictwie pracuje okoo 3 mln osób, podczas gdy w caej Wspólnocie 11 mln. Polscy rolnicy stanowi 27,4% wszystkich rolników UE. S to najwiksze zasoby pracy sporód wszystkich krajów Unii. Ludno aktywna zawodowo w naszym rolnictwie w 2009 roku stanowia 7,9% ogóu ludnoci Polski. Na przestrzeni lat 2000-2009 zmniejszya si o 727 tys. osób, co równie oznaczao bardzo niskie tempo zmian w porównaniu z wikszoci krajów Wspólnoty. W innych krajach udzia ludnoci pracujcej zawodowo w rolnictwie jest duo mniejszy. Przykadowo w Niemczech wynosi 0,8%, Francji 1,0%, Belgii 0,6%, a w Wielkiej Brytanii 1,3%.

(36) rednia dla UE wynosi 2,2%. Wysoki udzia zatrudnionych w rolnictwie ma jeszcze: Grecja 5,8%, otwa 5,1%, Portugalia 5,0%. Jednym z najwaniejszych problemów istniejcych w polskim rolnictwie jest prawidowe wykorzystanie zasobów pracy, ma to bowiem kluczowe znaczenie dla rozwoju spoeczno-ekonomicznego caego kraju. Bardziej efektywne jej wykorzystanie wymaga tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem, a to z kolei wymaga poprawy wyksztacenia tej grupy osób. Innymi sowy cz zasobów pracy w rolnictwie to osoby tworzce tzw. bezrobocie ukryte o niskich kwalifikacjach. Ju w 1999 roku A. Wo32 za gówne przyczyny koniecznoci restrukturyzacji polskiego rolnictwa uzna uwarunkowania spoeczne, takie jak: wysokie jawne i utajnione bezrobocie utrzymujce si na obszarach wiejskich, duy udzia ludnoci o niskim wyksztaceniu w wieku produkcyjnym, nieskuteczno dotychczasowej polityki wspierania dochodów ludnoci rolniczej, dysproporcje regionalne, niedorozwój infrastruktury technicznej i spoecznej. Dekad pó niej analizujc rozwój rolnictwa w krajach UE-12 A. Pouliquen33 wskazuje na podobne uwarunkowania polskiego rolnictwa. Jednoczenie zwraca uwag, e nadmierne zatrudnienie w polskim rolnictwie to szczególny przypadek wród nowych czonków Wspólnoty. Rolnictwo produkujce jedynie na wasne potrzeby i gospodarstwa niskotowarowe wci maj najwikszy udzia w cznym zatrudnieniu w rolnictwie. Zauwaa, e gospodarstwa najmniejsze zostay utworzone i wyposaone jeszcze w poprzednim systemie. Z reguy dysponoway wikszymi dochodami pochodzcymi spoza rolnictwa, które zwikszay si, poczynajc od 2000 roku. Na bazie tej szczególnej spucizny historycznej, 32. A. Wo, Restrukturyzacja i modernizacja rolnictwa – zakres realnych wyborów, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1999, nr 1. 33 A. Pouliquen, Integracja krajów Europy Wschodniej z Uni Europejsk: od o ywienia do kryzysu w rolnictwie, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2011, nr 1. 30.

(37) wspartej od 2004 roku patnociami bezporednimi ze Wspólnoty, gospodarstwa te znacznie bardziej, ni przewidywano, opieray si stopniowemu wypieraniu z rynku. Jedynie te najmniejsze cakowicie ograniczyy si do produkcji na wasne potrzeby lub zrezygnoway z prowadzenia dziaalnoci rolniczej, co niekoniecznie oznaczao sprzeda lub dzieraw posiadanych uytków rolnych. To tumaczy tak niskie tempo spadku poziomu zatrudnienia w polskim rolnictwie oraz powolne zmiany w jego strukturze agrarnej. W obecnych warunkach rynkowych odnoszenie sukcesów gospodarczych polega na umiejtnoci dostosowywania si do zmieniajcych warunków. Dotyczy to take rolnictwa, w którym wiedza take odgrywa ogromna rol34. W. Poczta i P. Siemiski35 zauwaaj, e ,,stan wyksztacenia rolników polskich jest jednym z czynników hamujcych postp i przemiany w rolnictwie oraz wpywa negatywnie na konkurencyjno jakociow zasobów ludzkich”. Potwierdzaj to równie wyniki bada przeprowadzone przez B. Klepackiego36, które wskazuj, e gospodarstwa prowadzone przez rolników z wyksztaceniem podstawowym, zasadniczym i rednim w niewielkim stopniu powikszaj swój area, natomiast gospodarstwa rolników z wyszym wyksztaceniem bardzo szybko powikszaj swoj powierzchni. Mona std wnioskowa , e ci ostatni bardziej rozumiej potrzeb wzrostu skali produkcji. Zasoby kapitaowe W latach 2007 i 2008 dynamika zmian rodków trwaych brutto w rolnictwie w Polsce i krajach UE-27 bya podobna, natomiast w 2009 roku bya w Polsce wysza. Zrónicowanie tego wska nika zarówno w poszczególnych latach, jak i pomidzy krajami jest bardzo due. Mona jednak dopatrzy si pewnych tendencji: spowolnienie tempa zmian nastpio po 2008 roku i byo zwizane ze wiatowym kryzysem gospodarczym. W Polsce i Rumunii wzrost rodków trwaych w gospodarstwach rolnych by najwikszy (z wyjtkiem Hiszpanii). Jednak jak zauwaa W. Poczta37 w Polsce ,,odnowienie majtku trwaego zachodzi tylko w przypadku maszyn i urzdze, a dekapitalizacja nastpuje 34. Przykadem moe by tzw. rolnictwo precyzyjne dozujce rodki plonotwórcze bezporednio ,,pod korze”, co zwiksza plony, a zmniejsza zuycie nawozów mineralnych i pestycydów. 35 W. Poczta, P. Siemiski, Konkurencyjno rolnictwa polskiego po przystpieniu do Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Pozna 2010. 36 B. Klepacki, Wyksztacenie jako czynnik ró nicujcy zasoby, organizacj i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2005, t. VII, z. 1. 37 W. Poczta, Przemiany w rolnictwie ze szczególnym uwzgldnieniem przemian strukturalnych, [w:] J. Wilkin, I. Nurzyska (red.), Polska wie 2012. Raport o stanie wsi, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012. 31.

(38) w odniesieniu do budynków i budowli oraz rodków transportu”. Procesy inwestycyjne nastpuj tylko w ograniczonej liczbie gospodarstw rolnych, z reguy najwikszych, natomiast stagnacja, a najczciej ubytek rodków trwaych netto w przewaajcej liczbie gospodarstw. Tabela 4.

(39) rodki trwae brutto w rolnictwie krajów Unii Europejskiej Pastwa UE-27 Belgia Bugaria Czechy Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Wochy Cypr otwa Litwa Luksemburg Wgry Malta Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Sowenia Sowacja Finlandia Szwecja Wielka Brytania. 2007 122,1 154,4 108,0 110,7 139,0 131,1 97,4 212,5 141,9 150,8 114,7 99,8 45,6 112,4 95,4 99,5 113,1 110,2 128,4 112,6 121,1 102,3 239,5 127,7 83,6 117,9 122,1 124,1.

(40) rodki trwae brutto w rolnictwie (2005 = 100) 2008 2009 131,8 112,7 113,0 168,1 137,6 103,2 120,7 82,6 129,0 96,7 160,4 125,9 107,8 58,2 333,5 86,1 161,4 134,8 158,7 159,6 126,7 109,3 100,4 84,3 30,8 31,3 114,5 47,2 89,1 64,3 126,3 127,7 127,8 158,2 90,5 139,4 138,4 119,5 123,5 128,8 135,1 144,0 97,4 91,5 198,3 212,3 143,9 116,9 140,2 107,0 113,7 109,7 135,1 121,6 150,0 161,0. 2010 . 174,9 . 83,0 95,1 118,0 69,0 44,5 116,7 147,1 91,5 88,8 31,0 52,0 75,4 127,7 123,9 111,3 114,4 125,2 . 88,7 259,2 99,4 84,5 104,6 123,6 143,9. ródo: opracowanie wasne na podstawie: Agriculture in the EU. Statistical and Economic Information Report 2010, European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development 2011.. Relacje pomidzy zasobami i nakadami Relacje pomidzy zasobami i nakadami czynników produkcji w rolnictwie UE i Polski (tabela 5) w 2010 roku wskazuj równie na due rónice in minus zarówno co do redniej unijnej, jak i wikszoci krajów. Na przykad powierzchnia UR na jedn jednostk pracy (AWU) wynoszca w rolnictwie polskim 7,7 ha stanowi mniej ni poow odpowiedniej wielkoci w UE-27 (16,4 ha).. 32.