Maria Kocójową *
* Prof. UJ dr hab. MARIA KOCÓJOWA, dyrektor Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ w kadencji 1999 2002 i 2002 -2005, wcześniej prodziekan Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ (1996-1999). Zainteresowania naukowe: rola bibliotek i książki w procesie komunikacji społecznej XIX/XX w., strategia edukacji bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej, metodologia bibliotekoznawstwa, elektro
niczne publikowanie oraz PR. Redaktor serii: Materiały Edukacyjne Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ (w latach 1995-2004 - 15 tomów) oraz Prac z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej (w latach 1990 2004 - 10 tomów). Przewodnicząca ogólnopolskiego zespołu ekspertów ds. akredytacji kierunku studiów IN1B.
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński
e-mail: ikocoj@bilon.miks.uj.edu.pl
JAKOŚĆ STRON WWW:
ZNACZENIE INFORMACJI „O SERWISIE”
[WEB SITE QUALITY: THE IMPORTANCE OF INTRODUCTORY INFORMATION - “ABOUT THE SITE”]
Abstrakt: W artykule sprecyzowano potrzebę zamieszczenia na stronach WWW informacji ..O serwisie" jako elementu podnoszącego jakość serwisu. Omówiono treści, jakie powinny się tam znaleźć w kontekście innych danych reprezentatywnych dla właścicieli serwisu insty
tucji świata książki, zwłaszcza dotyczących digitalizacji zasobów informacyjnych i zbiorów.
INFORMACJA o STRONIE WWW - INTERNET - JAKOŚĆ
Abstract: The author specifies the need to place information about the Web site itself as an element raising its quality and discusses the contents of such information in the context of other data representative for the owners of the Web sites of book institutions, particularly regarding digitization of information resources and collections.
INFORMATION ABOUT HOME PAGE - INTERNET - QUALITY
*
*
*
76 Maria Kocójową
POTRZEBA MODUŁU „O SERWISIE” NA STRONIE DOMOWEJ
Mary Lynn Rice-Livley, prodziekan szkoły LIS The University of Texas w Austin, słusznie nalega w pracach nad Webem: „Sensmaking is used as both a theory and a practice”
[Rice-Livley 2002, p. 56], Wspólne używanie wiedzy wynikającej z badań naukowych i do
świadczeń praktycznych daje bezsprzecznie dobre rezultaty, służy podniesieniu jakości i dla
tego w takim kontekście starano się przedstawić znaczenie zamieszczania informacji „O ser
wisie” na stronie domowej [Block 2002],
Dla omówienia istniejącej w Internecie sytuacji w tym zakresie oparto się na własnej analizie 300 stron WWW z obszaru świata książki, zarówno komercyjnego (księgarń, wydaw
nictw), jak i nonprofit (bibliotek, archiwów, uczelni kształcących z INiB, profesjonalnych sto
warzyszeń, wortali, portali) w Polsce i na świecie. Niestety, ze względu na ograniczenia obję
tości artykułu zrezygnowano z przykładów. Teoretyczne konstatacje wynikają z przeprowadzonego eksperymentu edukacyjno-badawczego w Instytucie Informacji Nauko
wej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach specjalizacji „Elektronicz
ne publikowanie” przedmiot - „Badania elektronicznych publikacji” w roku akad. 2002/2003 i 2003/2004.
Wnioski na temat badanego modułu „O serwisie” na stronach WWW powinny się stać ważnym przyczynkiem do interdyscyplinarnych prac nad podniesieniem jakości informacji o dostępie online. Jest to tym istotniejsze, że lawinowe rozprzestrzenianie się wykorzystania Internetu coraz intensywniej wpływa na kształtowanie image instytucji w społeczeństwie informacyjnym. Internet należy do udogodnień, które najszybciej zostały powszechnie zaak
ceptowane. Statystyki wykazały, że elektryczność dopiero po 46 latach stała się udziałem 30% rodzin na świecie; TV ten wynik osiągnęła po 15 latach, natomiast Internet potrzebował na to zaledwie 7 lat i współcześnie zdominował proces komunikowania. W samym USA w 1999 r. Internet posiadało już 100 milionów użytkowników, a roczny przyrost informacji oblicza się na 1,5 miliarda GB. [Rassalski 2003, nr 3, s. 39],
W 2004 r., kiedy przyrost informacji w Internecie przekroczył najśmielsze oczekiwa
nia, a obecność tam informacji o instytucjach, ludziach, projektach decyduje o ich zaistnie
niu w świadomości społeczeństwa, nieodzowne stały się działania przyspieszające ogarnię
cie całościowe ofert informacyjnych online, m.in. poszczególnych instytucji. Sprzyja temu wprowadzenie na strony domowe przewodników informacyjnych - szybko, syntetycznie ułat
wiających orientację użytkowników w zawartości i dostępie do danych.
W dotychczasowych badaniach z informacji naukowej i bibliotekoznawstwa stron WWW słusznie skupiono uwagę na:
• porządkowaniu dostępu do metadanych [ostatnio - Nahotko 2004],
• dostępie online do czasopism i innych wydawnictw, m.in. elektronicznych,
• zamieszczaniu pełnych tekstów w Internecie,
• postępie w digitalizacji zbiorów, zwłaszcza obiektów kultury i nauki, składających się na pamięć świata (wspólne korzenie) i oddających specyfikę poszczególnych narodów {diversity),
• udogodnieniach w życiu codziennym (informacja, zakupy etc.),
• prawie własności intelektualnej i etyce,
• potrzebach, prawach i obowiązkach użytkowników,
• edukacji na odległość i innych.
Przy świadomości, jak literatura na ten temat jest obszerna na świecie i w Polsce, należy zwrócić tutaj uwagę na prace zbiorowe obejmujące priorytetową w tym zakresie tematykę, wydawane sukcesywnie w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ, przy udzia
le międzynarodowego środowiska profesjonalnego praktyków - bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej wspólnie z nauczycielami z ośrodków akademickich, które m.in. inspiro
wały zwrócenie uwagi na znaczenie informacji „O serwisie” [Kocójową, red. 2000-2004], Klienci Internetu zawsze się spieszą, zniechęcają ich skomplikowane, hierarchiczne układy treści [Miller 2003], Pragną otrzymać odpowiedź natychmiast po wpisaniu hasła/słowa klu
czowego najlepiej do zintegrowanego katalogu lub jeszcze lepiej - wielu katalogów biblio
tecznych. Często jednak nie zdają sobie sprawy z selektywności otrzymanej informacji, obej
mującej tylko wybraną z Internetu cząstkę przez tworzących np. wyszukiwarki internetowe, gdyż nawet te najbogatsze nie obejmują więcej jak ca 10% zasobu Internetu. Pogłębia ten niedosyt uświadomienie, że wiadomości zapisane cyfrowo stanowiązaledwie ułamek zbiorów i dokumentacji istniejącej na świecie w formie tradycyjnej. Bibl. Jag.
W zasobach Internetu najbardziej atrakcyjne faktograficzne wiadomości szczegółowe znajdują się na poziomie poszczególnych stron WWW, zwykle instytucji. Mieszczą się w tych normach badane instytucje świata książki, wśród nich biblioteki, wydawnictwa i księgarnie, najliczniej obecne w Internecie. Niestety, udział zdigitalizowanych źródeł informacji jest odwrotnie proporcjonalny do digitalizacji samych zbiorów dla potrzeb Internetu. Brak po
wszechnej świadomości tego zjawiska oraz fascynacja, zwłaszcza młodych ludzi, Interne
tem - może doprowadzić do zgubnego pomijania wielu informacji w Internecie oraz źródeł tradycyjnych, tworząc lukę nie do naprawienia w ich wiadomościach. Konieczne jest zatem precyzyjne informowanie o kompletności i ograniczeniach w dostępie online, zwłaszcza w stosunku do stanu informacji i zbiorów niezdigitalizowanych.
Ten brak powinien zostać usunięty dzięki wprowadzeniu informacji „O serwisie”, sta
nowiącej osobny moduł na stronie domowej, wyszczególniony w „Menu”.
CO POWINNO SIĘ ZNALEŹĆ W MODULE „O SERWISIE”
NA STRONIE DOMOWEJ
W przypadku bibliotek i innych instytucji książki interesujące są dwie płaszczyzny informacji. Jedna powinna odnosić się do założeń, konstrukcji i formy informacji „O serwi
sie”, druga powinna dotyczyć zawartości samego serwisu i jego relacji do posiadanych przez instytucję zasobów oraz dostępu online. Opis musi być precyzyjny i krótki (1-2 ekranów).
Wyróżnienia śródtytułami sprzyjać będą komunikatywności tego tekstu.
ki, a więc powinna podać cel serwisu, potencjalnych użytkowników, określać kompetencje twórców, zakres i zasięg informacji, bazę źródłową, zasady nawigacji, głębokość serwisu (rozróżniana za pomocą liczby „kliknięć”), logistykę odsyłania (linków). Ważna też jest dla użytkowników informacja o optymalnej rozdzielczości, konieczności posiadania dodatko
wych programów etc.
Druga część informacji powinna zawierać określenia związane z kompletnością i dostę
pem online do informacji, zdigitalizowanych własnych zbiorów oraz biblioteki wirtualnej.
Informacja o dostępie online:
• Czy informacja na stronie WWW jest pełna, czy też fragmentaryczna w stosunku do innych źródeł informacji wytworzonych przez instytucję, dostępnych offline lub w sposób tradycyjny?
• Relacje serwisu online ze zbiorami: Czy obejmuje całość zbiorów, czy tylko ich fragment - jaki?
78 Maria Kocójową
• Na ile aktualne są wiadomości w serwisie w stosunku do stanu zbiorów? Kiedy były aktualizowane i ewentualnie, w jakim kierunku jest rozwijany serwis (np. informacje o po
stępie rekonwersji katalogów).
• Sprecyzowanie kryteriów dostępu i ograniczeń (np. dla pracowników spoza instytu
cji, password dla komercyjnie dostarczanych wiadomości, możliwość wydruku etc.).
• Dostępność baz danych (metainformacje) - zakres, zasięg, rozróżnienie pełnotek- stowych, faktograficznych, bibliograficznych.
• Zasady dostępu do treści czasopism elektronicznych online.
• Informację o zdigitializowanych obiektach z własnych zbiorów i jej formie (teksto
wa, ikonograficzna, multimedialna).
Zbiory własne
Sporządzający informację „O serwisie” powinien specjalną uwagę poświęcić zbiorom posiadanym przez instytucję w postaci cyfrowej w porównaniu do tradycyjnych form. Odno
si się to zwłaszcza do archiwów, bibliotek, wydawnictw:
• Jakie fragmenty zbiorów zostały zdigitalizowane, do których z nich i w jakiej posta
ci jest dostęp przez Internet?
• Zasygnalizować informację na temat ilości i jakości posiadanych zbiorów elektro
nicznych o dostępie offline (zakres, zasięg).
• Podać wiadomości o ewentualnym programie dalszej digitalizacji zbiorów.
Biblioteka wirtualna
W module „O serwisie” powinno się zasygnalizować tworzenie wiadomości i odsyłaczy najczęściej umownie nazywanych biblioteką wirtualną, czyli przekraczających informację o sa
mej instytucji. Składają się na nią: specjalne serwisy, projekty badawcze międzyinstytucjonal- ne, strony zwierciadlane, system odesłań (linków) do innych stron WWW, portali, wortali etc.
Dane te, o różnorodnej treści, zakresach i zasięgach, są tym ważniejsze, że często są umiesz
czane głęboko w serwisie i użytkownik najczęściej trafia do nich przypadkowo (np. w serwisie BJ w „Variach” dopiero na poziomie trzecim mieści się projekt „Kwaśny papier”).
Najczęściej informacja ta jest poszerzona o odnośniki do serwisów instytucji macie
rzystych (np. przy bibliotekach, archiwach, wydawnictwach uczelnianych do uniwersyte
tów) lub lokalnych, ważnych dla świata książki instytucji ze względu na politykę bibliotecz
ną: lokalne inne biblioteki, władze, inne instytucje naukowo-kulturalne lub administracyjne, organizacje profesjonalne.
Najważniejsze sąjednak specjalnie tworzone i kontynuowane własne opracowania o do
stępie online, o charakterze interdyscyplinarnym, ważne dla świata nauki i kultury (np. na stronie Instytutu INiB UJ baza danych o rękopisach w Wilnie).
Przy odsyłaczach należy też pamiętać o powołaniu się na portale, wortale i inne zbio
rowe serwisy, w których jest cytowana strona domowa instytucji. Jest to niewątpliwą zachęta dla użytkowników, podkreślająca rangę serwisu.
WNIOSKI
Przytoczona preambuła modułu „O serwisie” poświadcza, że informacje te wykraczają daleko poza zawartość klasycznego „Menu” na stronie domowej. Analiza 300 polskich i za
granicznych stron WWW instytucji świata, pośredniczących w wytwarzaniu i obiegu książ
ki, wykazała, że informacje te nie mieszczą się też w modułach zawierających podstawowe informacje o instytucji macierzystej, najczęściej zbierane pod tytułami: „O nas”, „O biblio
tece, „O księgarni”, „O wydawnictwie”, „O firmie”, „Do czytelników”.
Istnieje zatem nisza informacyjna, którą trzeba wypełnić jak najszybciej.
Zachowanie aktualności informacji „O serwisie” wymaga ciągłej aktualizacji ze względu na dynamikę rozwoju Internetu, osobnego zaangażowania sił pracowników i finansów. Prze
szkadzają też bariery psychologiczne: przyznawanie się do niekompletności odbiera stronie domowej walory ważne przy istniejącej konkurencyjności usług elektronicznych serwisów.
Wobec tego twórcy stron WWW, bardziej lub mniej świadomie, „uciekają” od podawania precyzyjnych informacji, zatrzymując się na poziomic ogólników. Nie można też tutaj zbytnio liczyć na efekty kontaktu personalnego przez np. e-mail, bo w większości brak adresów kieru
jących do autorów lub redaktorów merytorycznych, a zdarza się też i do webmasterów, odpo
wiedzialnych przecież tylko za stronę techniczną serwisów [Rosenfeld, Morville 2003, s. 362], Powstaje też pytanie, kto ma kompetencje do opracowania modułu „O serwisie” i po
winien dbać o jego aktualizację? Ten uciążliwy obowiązek powinni podjąć absolwenci kie
runku informacja naukowa i bibliotekoznawstwo, posiadający przygotowanie teoretyczne i praktyczne, nabyte w trakcie studiów na temat budowania naukowej informacji na stronach WWW. Jeśli natomiast nie będzie możliwe wykorzystanie ich umiejętności, to trzeba ko
niecznie przeszkolić odpowiednio bibliotekarzy, np. na studiach podyplomowych z informa
cji naukowej (m.in. w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ).
Korzyści będzie można mierzyć satysfakcjąużytkowników i wzrostem ich zaintereso
wania poprawnie objaśnionymi stronami domowymi instytucji świata książki, w ten sposób dodatnio wpływającymi na pozytywny ich image w społeczeństwie trzeciego tysiąclecia.
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA 1 OPRACOWANIA Źródła
300 stron domowych instytucji świata książki polskich i zagranicznych: biblioteki, wydawnictwa, archiwa, księgarnie, stowarzyszenia profesjonalne, portale, wortalc.
Eksperymentalne badania studentów Instytutu INiB UJ pod opieką M. Kocójowej w ramach specjali
zacji „Elektroniczne publikowanie”, w roku akad. 2002/2003 i 2003/2004.
Opracowania
Błock, M. (2002). Doing It Right: How sonie Universities Encourage the Création of Prime Rcsearch Web Sites. Searcher: The Magazine for Database Professionals Septcmbcr, p. 42 44.
Kocójową, M. red. (2000). Seria INIB UJ: Materiały z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ.
Kraków: Wydaw. UJ, zwłaszcza: t. 11 (2001). Użytkownicy informacji elektronicznej (2000), 207 s.;
t. 12 (2001). Elektroniczne publikacje w bibliotekach, 324 s.; t. 13 (2002). Społeczeństwo infor
macyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy, 198 s.; t. 14 (2003). Edukacja na odległość. Nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie, 261 s.; t. 15. (2004). Public Relations. Biblioteki, wydawnictwa, informacja naukowa, uczelnie, 359 s.
Miller, S. (2003). E-mailowy savoir-vivre. Poznań: REBIS, 215 s.
Nahotko, M. (2004). Mctadanc. Sposób na uporządkowanie Internetu. Kraków: Wydaw. UJ, 201 s.
Rassalski, B. (2003). W kierunku cyfrowego średniowiecza. Archiwista Polski R. VIII, nr 3.
Ricc-Livcly, M.L. (2001). Sensemaking and the Digital Librarian. The Sériais Librarians Vol. 42, No. 1-2, p. 53-57.
Rosenfeld, L.; P. Morville (2003). Architektura informacji w serwisach internetowych. Gliwice: He
lion, 499 s.
