Prawa człowieka i obywawtela w okresie od początku państwowości państwa polskiego do 1918 roku

Beata Kolarz

Prawa człowieka i obywawtela w

okresie od początku państwowości

państwa polskiego do 1918 roku

Studia Prawnoustrojowe nr 9, 353-360

2009

B eata Kolarz

U n iw e r s y te t G d a ń s k i

Praw a człow ieka i obywatela

w okresie od początku państw ow ości

państw a polskiego do 1918 roku

P o c z ą tk i p a ń s tw o w o ś c i p a ń s tw a p o lsk ie g o p r z y p a d a ją n a w ie k X, ch o ciaż ju ż od V II w y s tę p o w a ły n a te r e n ie P o ls k i z w a r te o s a d y o d d z ie lo n e od sie b ie n ie z a m ie s z k a n y m i te r e n a m i, k tó r e w IX w. łą c z y ły się , tw o rz ą c w ię k sz e o ś ro d k i s k u p ia ją c e lic z n e p le m io n a .

Z m ia n ie u le g a ła ta k ż e s t r u k t u r a sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n a p a ń s tw a p o l­ sk ieg o , a w ra z z n i ą n a s t ą p i ł u p a d e k o rg a n iz a c ji ro d o w ej, k tó r a z a p e w n ia ła je d n a k o w ą k o n s u m p c ję d ó b r p rz e z w s z y s tk ic h je j czło n k ó w o ra z ic h o c h ro n ę 1. W ra z z u p a d k ie m o rg a n iz a c ji ro d o w ej n a s tę p o w a ło ró ż n ic o w a n ie się do tej p o ry je d n a k o w y c h d la w s z y s tk ic h p r a w c z ło w ie k a o ra z p r a w o b y w a te lsk ic h . Z a czę ły p o ja w ia ć się k la s y sp o łe c z n e , ró ż n ią c e się m ię d z y s o b ą p r a w a m i i p rz y w ile ja m i.

P ie rw s z y m p o d z ia łe m lu d n o ś c i b y ł p o d z ia ł n a w o ln y c h i n ie w o ln ik ó w 2. P r a w a ty c h d w ó c h k a te g o r ii lu d z i ró ż n iły się b a rd z o . P e łn ię p r a w p o s ia d a ł je d y n ie w o ln y m ę ż c z y z n a . Z d o ln o ść do c z y n n o śc i p r a w n y c h n a b y w a ł o n d o ­

p ie ro z c h w ilą o s ią g n ię c ia tzw . l a t s p ra w n y c h , k ie d y to m ó g ł z a w ie ra ć m a ł­ ż e ń stw o , z a k ła d a ć ro d z in ę 3. In a c z e j p r z e d s ta w ia ły się p r a w a n ie w o ln ik ó w p o s ia d a ją c y c h o g r a n ic z o n ą z d o ln o ść p r a w n ą . M ie li o n i p ra w o d o k o n y w a n ia n ie k tó r y c h ty lk o c z y n n o śc i p ra w n y c h , ta k ic h j a k n p . z a w ie r a n ie m a łż e ń s tw a , w c h o d z e n ie w s to s u n k i p o k re w ie ń s tw a , n a b y w a n ia i p o s ia d a n ia w ła s n o ś c i rz e c z y ru c h o m y c h . N ie w o ln ik s p r z e d a w a n y p o z a g r a n ic e p a ń s tw a t r a k t o w a ­ n y b y ł w y łą c z n ie p rz e d m io to w o - ja k to w ar. O p ró cz ty c h d w ó ch p o d s ta w o w y c h g r u p lu d n o śc i, p rz e b y w a ły w P o lsce ta k ż e oso b y sp o z a je j te r e n u , czyli cudzoziem cy. P o c z ą tk o w o n ie p o s ia d a li o n i

1 J. Bardach, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1985, s. 18. 2 Ibidem.

354

ż a d n y c h p ra w , j e d n a k w m ia r ę ro z w o ju k o n ta k tó w g o sp o d a rc z y c h w y s tą p iła k o n ie c z n o ść ic h ochrony. O c h ro n ę tę z a p e w n ia ło tzw . p ra w o g o śc in n o śc i4, k tó r e n a k ła d a ło n a g o s p o d a rz a o b o w ią z e k u d z ie la n ia c u d zo zie m co w i g o ścin y o r a z je g o o c h ro n y . N ie s p e łn ie n ie te g o o b o w ią z k u b y ło b a r d z o d o tk liw e w s k u tk a c h d la g o s p o d a rz a .

In a c z e j w y g lą d a ły p r a w a k o b iety . W p ra w d z ie je j s p o łe c z n a p o zy cja b y ła dosyć w y so k a , to je j p r a w a b y ły o g ra n ic z o n e , p o n ie w a ż k o b ie tę tr a k to w a n o ja k o w ła s n o ś ć m ę ż a 5.

D a ls z e ró ż n ic o w a n ie się s p o łe c z e ń s tw a d o p ro w a d z iło do w y o d rę b n ie n ia się u p rz y w ile jo w a n e j, p o s ia d a ją c e j n a jw ię k s z y z a k r e s p r a w k la s y m o ż n y c h 6. Z c z a s e m w m ia r ę ro z w o ju k r a j u z a c z ę ły w y k s z ta łc a ć się p o d s ta w o w e k la s y sp o łe c z n e : w ła śc ic ie le z ie m i (p a n o w ie fe u d a ln i) o ra z ch ło p i. W X i X I w. z a c z ęły p o ja w ia ć się w P o lsc e m ia s ta . D la te g o te ż w o k re s ie ty m n a le ż y w y m ie n ić ta k ż e tr z e c ią g r u p ę sp o łe c z n ą - m ie s z c z a n . M ie sz c z a n ie b y li ró w ­ n ie ż z ró ż n ic o w a n i w e w n ę trz n ie . N a jb a r d z ie j u p rz y w ile jo w a n e s ta n o w is k o z a jm o w a li b o g a c i kupcy. M ie li o n i ta k ż e p ra w o u d z ia łu w r z ą d z e n iu .

W X II w. f e u d a liz m u m o c n ił się n a z ie m ia c h p o lsk ic h . R z u to w a ło to oczyw iście n a rozw ój p r a w c z ło w ie k a i o b y w a te la w ty m o k re s ie . P ra w o d ąży ło do u t r w a l a n i a d o m in a c ji feu d ałó w , czego p r z e ja w e m b y ły m .in . w y d a ­ w a n e n a rz e c z p o sz c z e g ó ln y c h p a n ó w ś w ie c k ic h p rz y w ile je je d n o s tk o w e , a ta k ż e p rz y w ile je z ie m s k ie n a rz e c z sz la c h ty , d u c h o w ie ń s tw a i m ie s z c z a ń ­ s tw a . D ą ż e n ia do u z y s k a n ia j a k n a jw ię k s z y c h u p r a w n ie ń p rz e z p a n ó w fe u ­ d a ln y c h p rz e ja w ia ły się p rz e d e w s z y s tk im w n a d a w a n iu im m u n ite tó w e k o n o ­ m ic z n y c h - p o le g a ją c y c h n a z w o ln ie n iu lu d n o ś c i d ó b r im m u n iz o w a n y c h z d a n in n a rz e c z k s ię c ia , co d a w a ło p a n o m f e u d a ln y m p ra w o do n ie o g ra n ic z o ­ n ej e k s p lo a ta c ji c h ło p a - o ra z s ą d o w o -a d m in is tra c y jn y c h , d a ją c y c h p a n u f e u ­ d a ln e m u p ra w o do s ą d z e n ia p o d d a n e j so b ie lu d n o śc i. P o d k r e ś le n ie m te g o p r z y w ile ju b y ło p ra w o do o d p ie r a n ia u r z ę d n ik ó w k s ią ż ę c y c h b e z p r a w n ie i s iłą w c h o d z ą c y ch w k o m p e te n c je p a n ó w fe u d a ln y c h w d o b ra c h im m u n iz o - w a n y c h . O g ó ln ie im m u n ite ty te s łu ż y ły u m a c n ia n iu w ła s n o ś c i z ie m i, u w a l­ n ia ją c j ą je d n o c z e ś n ie od ś w ia d c z e ń n a rz e c z m o n a r c h y 7.

D a ls z y rozw ój s to s u n k ó w f e u d a ln y c h d o p ro w a d z ił do u k s z ta łto w a n ia się sta n ó w , z k tó ry c h n a jn iż s z y m b y ł s t a n c h ło p sk i. W X II w. i n a p o c z ą tk u w ie k u X III lu d n o ś ć c h ło p s k a b y ła z ró ż n ic o w a n a . P o d s ta w o w ą je j g r u p ę s ta n o ­ w ili tzw . w o ln i, p o s ia d a ją c y p ra w o do p r z e n o s z e n ia się , w p r z e c iw ie ń s tw ie do ch ło p ó w z a le ż n y c h , k tó r z y p rz e n o s ić się n ie m o g li8. L u d n o ś ć n ie w o ln a , k tó r a is t n i a ł a je s z c z e w X III w., lic z e b n ie sto p n io w o się z m n ie js z a ła , a je j p o ło ż e n ie

4 K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1986, s. 100. 5 Ibidem, s. 102.

6 J. Bardach, op. cit., s. 23.

p r a w n e u p o d a b n ia ło się do p o ło ż e n ia lu d n o ś c i z a le ż n e j. D a ls z y rozw ój p ra w ch ło p ó w n a s t ą p i ł w z w ią z k u z k o lo n iz a c ją w e w n ę trz n ą . Rozw ój k o lo n iz a c ji le ż a ł w in te r e s ie p a n ó w fe u d a ln y c h , k tó rz y c h c ą c zac h ę cić do n ie j chłopów , n a d a w a li im p e w n e p ra w a . W o s a d n ic tw ie n a p ra w ie p o ls k im ch ło p u z y s k a ł p ra w o do b e z p ła tn e g o (tz n . b e z u is z c z a n ia czy n szó w ) u p r a w ia n ia z ie m i p rz e z o k re s k ilk u la t. W o s a d n ic tw ie n ie m ie c k im , ro z p o w s z e c h n io n y m n a D o ln y m Ś lą s k u i P o m o rz u Z a c h o d n im , ch ło p i o tr z y m a li o rg a n iz a c ję s a m o rz ą d o w ą o ra z p ra w o w y c h o d u 9 (tz n . p ra w o do o p u s z c z a n ia g r u n tu ) po s p e łn ie n iu w ią ­ żącej ic h z p a n e m f e u d a ln y m um ow y. N a jb a r d z ie j u p rz y w ile jo w a n e s ta n o w i­ sk o w e w si n a p ra w ie n ie m ie c k im , w y k s z ta łc o n y m w e w s ia c h o s a d n ic tw a n ie m ie c k ie g o , p o s ia d a ł s o łty s , do k tó re g o u p r a w n ie ń n a le ż a ło m .in . u p r a w a d w ó ch lu b w ięcej ła n ó w w o ln y c h od czynszów , z a k ła d a n ie sta w ó w , ło w ie n ie ry b i p o lo w a n ie , a ta k ż e p ra w o do 1/6 c z y n s z u ś c ią g n ię te g o n a rz e c z p a n a i 1/3 k a r są d o w y c h , a p ó źn iej ta k ż e p ra w o do z a k ła d a n ia k a rc z m y , o ra z in n y c h u r z ą d z e ń ta k ic h ja k m ły n czy w a r s z ta ty rz e m ie śln ic z e .

D ru g im s ta n e m by ło m ie s z c z a ń s tw o . N a jw ię k s z y m p ra w e m , ja k ie m ie s z ­ c z a n ie o trz y m a li, b y ł p rz y w ile j lo k a c y jn y 10, n a p o d s ta w ie k tó re g o n a s tą p iło p r a w n e w y o d rę b n ie n ie u s tro jo w e m ie s z c z a ń s tw a ja k o s ta n u . N a p o d s ta w ie p r z y w ile ju lo k a c y jn e g o m ie s z c z a n ie o tr z y m a li t a k ż e i m m u n i t e t sądow y. W m ia r ę ro z w o ju m ia s t n a s tą p iło ic h z ró ż n ic o w a n ie sp o łe c z n e n a tr z y w ar- s tw y 11. D w ie z n ic h : p a tr y c ja t, do k tó re g o n a le ż e li n a jb o g a ts i m ie s z k a ń c y m ia s t, o ra z p o sp ó lstw o , w s k ła d k tó re g o w c h o d z ili s a m o d z ie ln i rz e m ie śln ic y , w ła śc ic ie le w a rs z ta tó w , a ta k ż e d ro b n ie js i k u p cy , ja k o o b y w a te le m i a s t a p o ­ s ia d a ły p r a w a m ie js k ie . T rz e c ia w a r s tw a , czyli b ie d o ta m ie js k a , z w a n a p leb- se m , p o z b a w io n a b y ła u p r a w n ie ń w y n ik a ją c y c h z p r a w a m ie jsk ie g o .

T rz e c im ze s ta n ó w by ło ry c e rs tw o , k tó r e z c z a s e m p rz e k s z ta łc iło się w n a jb a r d z ie j u p rz y w ile jo w a n y s ta n , czyli s z la c h tę . W X III w. ry c e rz e u z y ­ s k a li tzw . p r a w a r y c e r s k ie 12. N a le ż a ło do n ic h p ra w o do w y k u p u w c z a sie n ie w o li, do o d s z k o d o w a n ia z a s t r a t y p o n ie s io n e w c z a sie w y p ra w y w o je n n e j, do w y n a g ro d z e n ia z a w y p ra w ę z a g r a n ic e k r a ju . P o s ia d a li o n i ta k ż e d u ż y z a k r e s p r a w w d z ie d z in ie p r a w a p ry w a tn e g o , z ty m , że n a le ż y zw rócić u w a g ę n a z ró ż n ic o w a n ie ty c h p r a w w z a le ż n o ś c i od p r z y n a le ż n o ś c i do je d n e j z tr z e c h w a r s tw ry c e rs tw a . N a jw ię c e j p r a w p o s ia d a li m o żn o w ład cy , z w a n i t a k ż e r y c e rs tw e m u rz ę d n ic z y m ze w z g lę d u n a p ra w o s p r a w o w a n ia urzęd ó w . W d ru g ie j p ołow ie X III w. k o r z y s ta li o n i z tzw . p r a w a n ie o d p o w ie d n ie g o 13, p o le g a ją c eg o n a w y łą c z e n iu sp o d o g ólnego s ą d o w n ic tw a k a s z te la n ó w i p o d d a ­ n i u ic h w y łą c z n e m u s ą d o w n ic tw u k się c ia . P o s ia d a li ta k ż e p ra w o w z n o s z e n ia 9 Ibidem, s. 41. 10 Ibidem, s. 47. 11 Ibidem, s. 48-49.

12 Ibidem, s. 37; J. Tazbir, Zarys historii Polski, Warszawa 1980, s. 39. 13 J. Bardach, op. cit., s. 37.

356

w ła s n y c h w a ro w n i i grodów . Z c z a s e m p r a w a te p r z e s z ły t a k ż e n a p o z o sta łe g ru p y : ś r e d n ie ry c e rs tw o o ra z ry c e rs tw o d ro b n e i s łu ż e b n e . W ra z ze w z ro ­ s te m p o tę g i m o ż n o w ła d c y o tr z y m a li z a ś s z e re g p rz y w ile jó w z ie m sk ic h . N a j­ b a rd z ie j z n a c z ą c y b y ł p rz y w ile j w y d a n y p rz e z W ła d y s ła w a L a sk o n o g ie g o w 1228 r. w C ie n i14. Z o s ta ły w n im p o tw ie rd z o n e u p r z e d n ie p rz y w ile je , m .in . im m u n ite ty o ra z u d z ia ł m o ż n o w ła d c ó w w r z ą d z e n iu , k tó r z y o tr z y m a li ta k ż e p ra w o do w y ra ż a n ia zgody n a n a k ła d a n ie podatków . W p rz y p a d k u n ie p rz e s trz e ­ g a n ia p rzez k się c ia p ra w m ieli tzw. p ra w o o p o ru sfo rm u ło w a n e w la ta c h 80. X III w. p rz e z H e n r y k a IV, u p r a w n ia ją c e do o b a le n ia ta k ie g o w ła d c y 15.

R ó w n ież p r a w a c z ło w ie k a w o k re s ie ro z d r o b n ie n ia fe u d a ln e g o w P o lsce b y ły u z a le ż n io n e od p rz y n a le ż n o ś c i do sta n ó w . Z a z n a c zy ło się to n a jw y ra ź n ie j w z d o ln o ści do c z y n n o śc i p ra w n y c h , k t ó r ą p r a k ty c z n ie p o s ia d a ł k a ż d y za w y ją tk ie m tzw . w y w o łań có w (osób p o z b a w io n y c h z a k a r ę z d o ln o ści p ra w n e j), je d n a k z o g ra n ic z e n ia m i. N a js z e rs z y z a k r e s z d o ln o ści do c z y n n o śc i p r a w n y c h p o s ia d a li m o ż n o w ła d c y i ry c e rz e , co p rz e ja w ia ło się m .in . w p ra w ie p o s ia d a ­ n ia ziem i. N a jb a rd z ie j o g ra n ic z o n ą zd o ln o ść do c z y n n o śc i p r a w n y c h m ie li n iew o ln icy . W n ie k tó r y c h d z ie d z in a c h p r a w a , n p . w p r a w ie s p a d k o w y m , p o ­ zy cja p r a w n a k o b ie t b y ła g o rs z a n iż m ęż c z y zn . S z e ro k i z a k r e s p r a w p o s ia d a ­ ły n a to m ia s t w dow y, k tó r e m o g ły d o ż y w o tn io z a r z ą d z a ć c a ły m m a ją tk ie m z m a rłe g o m ę ż a o ra z o p ie k o w a ć się n ie le tn im i d ziećm i. O g ra n ic z e n ie z d o ln o ­ ści do c z y n n o śc i p ra w n y c h p o s ia d a li ta k ż e cudzoziem cy, n p . w p r z y p a d k u n ie s p o r z ą d z e n ia t e s t a m e n t u i n ie z o s ta w ie n ia w k r a j u sp a d k o b ie rc y , c a ły ich m a ją te k p r z e p a d a ł n a rz e c z p a ń s tw a . Z u p e łn ie o d r ę b n e p r a w a p o s ia d a li Ż y­ dzi, m .in . p ra w o do u d z ie la n ia o p ro c e n to w a n y c h p o ży czek , a ta k ż e p rz y w ile je w p ra w ie p ro c e so w y m 16.

R ó żn ie w z a le ż n o śc i od p o c h o d z e n ia i p łc i k s z ta łto w a ły się p r a w a z w ią z a ­ n e z i n s ty tu c ją m a łż e ń s tw a . O g ra n ic z e n ia w z a k r e s ie z a w ie r a n ia m a łż e ń s tw d o ty c zy ły chłopów . P r z y ro zw o d zie s t r o n ą b a r d z ie j u p rz y w ile jo w a n ą b y ł m ą ż , k tó r y m ia ł p ra w o o d d a lić z d o m u żonę. W m a łż e ń s tw ie w ię k s z e p r a w a n a le ­ ż a ły do m ężczy zn y , a le m im o to s ta n o w is k o k o b ie ty b y ło w y so k ie. Ż o n a ry c e ­ r z a m o g ła s a m a k ie ro w a ć g o s p o d a rs tw e m d o m o w y m i s łu ż b ą ż e ń s k ą , m o g ła te ż w y s tę p o w a ć p r z e d są d e m . P o d o b n ie j a k w p o p rz e d n ic h o k r e s a c h u p r z y w i­ le jo w a n e s ta n o w is k o z a jm o w a ła w d o w a , k tó r a m ia ła p ra w o r o z p o r z ą d z a n ia sw o im p o s a g ie m , w ia n e m i d o b ra m i o d z ie d z ic zo n y m i. M o g ła te ż o b ejm o w ać w z a r z ą d c a ły m a ją te k . Po ś m ie rc i m ę ż a r y c e r z a k o r z y s ta ła n a ró w n i z s y n a ­ m i z p o z o sta w io n e g o m a j ą t k u aż do sw ojej ś m ie rc i alb o p o w tó rn e g o z a m ą ż - p ó jścia. P ra w o to g w a r a n to w a ła k s ię g a e lb lą s k a 17.

14 Ibidem, s. 37-38. 15 Ibidem, s. 59. 16 Ibidem, s. 120-121.

J e ś l i c h o d z i o d z ie c i18, to p e łn ię p r a w p o s ia d a ły je d y n ie t e p o ch o d zące z w a ż n e g o m a łż e ń s tw a , tzw . d zieci p ra w e . D zieck o n ie p r a w e m ogło u z y s k a ć p e łn ię p r a w po u z n a n iu go za sw oje p rz e z ojca. O jciec p o s ia d a ł p ra w o do s p r z e d a ż y d z ie c i w n ie w o lę , k tó r e j e d n a k d o ść sz y b k o w y szło z u ż y c ia , w p rz e c iw ie ń s tw ie do p r a w a z a s ta w ie n ia d zieci. P o ś m ie rc i ojca p ra w o do o p ie k i n a d d z ie ć m i p r z y p a d a ło m a tc e , a w p r z y p a d k u je j b r a k u - n a jb liż s z y m k re w n y m (tzw . o p ie k a p rz y ro d z o n a ). S p ra w o w a n ie ta k ie j o p ie k i u p r a w n ia ło do p o b ie r a n ia p rz e z o p ie k u n a w s z y s tk ic h doch o d ó w z d ó b r m a ło le tn ie g o . W y ch o w y w an e w t e n sp o só b d zieck o m ia ło p ra w o do o tr z y m a n ia po o s ią g n ię ­ c iu p e łn o le tn o ś c i sw ojego n ie n a ru s z o n e g o m a ją tk u .

J e ś l i ch o d zi o p r a w a osobow e, w X IV w. u s t a l i ł a się z a s a d a , że p e łn ą zd o ln o ść p r a w n ą i zd o ln o ść do c z y n n o śc i p r a w n y c h m ia ła ty lk o s z la c h ta c ie ­ s z ą c a się tzw . d o b ry m im ie n ie m .

R o z s z e rz a n ie p r a w s z la c h ty n a s tą p iło w o k r e s ie m o n a r c h ii k o n s ty tu c y j­ n e j. W a ż n e d la s z la c h ty b y ły w y d a n e w 1768 r. p r a w a k a r d y n a l n e 19, s ta n o ­ w ią c e u m o c n ie n ie p rz y w ile jó w s z la c h e c k ic h p o p rz e z n a s tę p u ją c e z a s a d y : do- ż y w o tn o ś ć u r z ę d ó w i n a d a ń k r ó le w s k ic h , z w ie r z c h n o ś ć d o m in a ln ą n a d c h ło p a m i. W ty m o k re s ie z o s ta ły te ż p rz y w ró c o n e n ie k tó r e u tr a c o n e w cze­ ś n ie j p r a w a m ie s z c z a n . W a ż n e p r a w a u z y s k a li w ó w czas c h ło p i. N a pom ocy s p e c ja ln y c h a k tó w n a s tę p o w a ło u w o ln ie n ie c h ło p a z p o d d a ń s tw a . W 1768 r. w y d a n y z o s ta ł w p r a w a c h k a r d y n a ln y c h z a k a z k a r a n i a ch ło p ó w ś m ie rc ią p rz e z s ą d d o m in a ln y .

N a jw a ż n ie js z e z n a c z e n ie d la p r a w c z ło w ie k a i o b y w a te la m ia ła w y d a n a w 1791 r. K o n s ty tu c ja 3 m a ja 20. G w a r a n to w a ła o n a sz la c h c ie w s z y s tk ie w o l­ no ści, p re ro g a ty w y , p ie r w s z e ń s tw o w ży c iu p r y w a tn y m i p u b lic z n y m , z a b e z ­ p ie c z a ją c je d n o c z e ś n ie je j n ie ty k a ln o ś ć o s o b is tą , w ła s n o ś ć śro d k ó w i n a r z ę d z i p ro d u k c ji. Z a p e w n ia ła ta k ż e n ie k tó r e in n e w o ln o ści s z la c h e c k ie , t a k ie j a k z w o ln ie n ie od k w a t e r u n k u w ojskow ego. M im o p e w n y c h o g ra n ic z e ń , s z la c h ta w d a ls z y m c ią g u z a jm o w a ła d o m in u ją c ą pozycję n a d c h ło p s tw e m . K o n s ty tu ­ cja g w a r a n to w a ła z a s a d ę ró w n o śc i szlach cie.

C z ę śc ią s k ła d o w ą K o n s ty tu c ji b y ła u s ta w a z 17 k w ie tn ia 1791 r. o m i a ­ s ta c h k ró le w s k ic h 21, w k tó re j z o s ta ły p rz y z n a n e s z e ro k ie p r a w a m ie s z c z a ­ n o m , m .in . n ie ty k a ln o ś ć b e z w y ro k u są d o w eg o , p ra w o do n a b y w a n ia d ó b r z ie m s k ic h , p ia s to w a n ia n iż s z y c h u rz ę d ó w a d m in is tr a c y jn y c h i są d o w y c h w e w s z y s tk ic h s ą d a c h , d o s tę p do p a le s try , o s ią g a n ie n iż s z y c h r a n g o fic e rsk ic h w w o js k u p o z a s z la c h e c k ą „ k a w a le r ią n a ro d o w ą ”. M o żn i m ie s z c z a n ie m ie li od

18 Ibidem, s. 124.

19 Tekst praw kardynalnych z 1768 r. zawiera praca A. Gulczyńskiego, B. Lesińskiego, J. Walachowicza, J. Wiewiorowskiego, Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, s. 90-93; T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2003, s. 70.

20 Ibidem, s. 97-99. 21 Ibidem, s. 95-97.

358

te j p o ry p ra w o do o tr z y m a n ia sz la c h e c tw a . Z a p e w n io n e z o s ta ły sw obody d la rz e m ie ś ln ik ó w i k u p c ó w obcego p o c h o d z e n ia .

S p r a w a c h ło p s k a z o s ta ła u re g u lo w a n a w a r t. IV p t. „C h ło p i w ło śc ia ­ n ie ”22. Z o s ta li o n i p o d d a n i opiece p r a w a i r z ą d u k ra jo w e g o . U s ta w a z a p e w ­ n ia ł a w o ln o ść o so b o w ą p rz y b y sz o m z z a g ra n ic y i zb ieg o m p o w ra c a ją c y m do k r a j u o ra z sw o b o d ę o s ie d la n ia się i n a jm u pracy. K o n s ty tu c ja z a w ie r a ła t a k ­ że d e k la ra c ję sw obody w y z n a n ia . O d c h o d z iła te ż od w ią z a n ia p o ję c ia n a r o d u w y łą c z n ie ze s z la c h tą i m a g n a ta m i, g d y ż o b ję ła o n a m ia n e m n a r o d u w s z y s t­ k ie k la s y lu d n o śc i, p rz e z co z a o b y w a te li z a c z ę li być u z n a w a n i n a w e t chłopi.

O g ra n ic z e n ie p o d z ia łu n a s ta n y z o sta ło d o k o n a n e w K o n s ty tu c ji K s ię ­ s tw a W a rs z a w s k ie g o z 1807 r.23 K o n s ty tu c ja t a z n io s ła n ie w o lę o ra z p r z y r z e ­ k a ł a ró w n o ść w s z y s tk ic h o b y w a te li w obec p ra w a . Do p r a w o b y w a te ls k ic h o g ó łu lu d n o ś c i z o s ta ły zalic z o n e: w o ln o ść o s o b is ta , tz n . m o żliw o ść z m ia n y m ie js c a z a m ie s z k a n ia , ró w n o ść w obec p r a w a i s ą d u , p o d le g a n ie je d n a k o w e ­ m u u s ta w o d a w s tw u o ra z w o ln o ść w y z n a n ia . Z o sta ły ta k ż e o k re ś lo n e p r a w a p o lity c z n e o b y w a te la , k tó r e o k re ś la ły p ra w o p ia s to w a n ia u rzęd ó w , c z y n n e i b ie r n e p ra w o w y b o ru do s e jm u , p ra w o w y b o ru n a o b ie r a ln e u rz ę d y s a m o ­ rz ą d o w e .

B a rd z ie j lib e r a ln a w z a p e w n ia n iu sw o b ó d i p r a w s p o łe c z e ń s tw a b y ła K o n s ty tu c ja K r ó le s tw a P o lsk ie g o z 1815 r.24, k tó r a r o z s z e r z a ła k o m p e te n c je s e jm u o ra z d o p u ś c iła do c z y n n e g o p r a w a w y b o rczeg o z n a c z n ą część s p o łe ­ c z e ń s tw a . K o n s ty tu c ja t a u tr z y m a ła z a s a d ę ró w n o śc i w obec p r a w a , a le ty lk o w s to s u n k u do w y zn aw có w re lig ii c h rz e ś c ija ń s k ie j. S a n k c jo n o w a ła te ż w o l­ no ść o s o b is tą chłopów , k tó rz y m ie li p ra w o p r z e n o s z e n ia się z m ie js c a n a m ie jsc e w ra z ze sw o im m a ją tk ie m . U p rz y w ile jo w a ła ta k ż e s z la c h tę , u tr z y m u ­ ją c sz la c h e c tw o ro d o w e i n a d a w a n e p rz e z k ró la .

K o rz y s tn e z m ia n y w p r a w a c h ch ło p ó w n a s tą p iły d z ię k i K o m isji W ło­ ś c ia ń s k ie j, k tó r a p r z e p r o w a d z iła o c z y n sz o w a n ie o ra z u r e g u lo w a ła s t a n p o s ia ­ d a n ia chłopów , z a p e w n ia ją c im w ła s n o ś ć b u d y n k ó w , i n w e n t a r z a i za sie - w ów 25. N a le ż y w sp o m n ie ć , że p e łn e u w ła s z c z e n ie ch ło p ó w n a s tą p iło pod z a b o ra m i, z ty m , że w k a ż d y m z n ic h w y g lą d a ło ono in a c z e j. W zab o rz e a u s t r i a c k i m w p ro w a d z o n o częściow o re fo rm y J ó z e f a II p o c h o d z ą c e z la t 1 7 7 2 -1 7 8 6 , d z ię k i k tó r y m n a s tą p iło o g ra n ic z e n ie p o d d a ń s tw a , p rz e ja w ia ją c e się w z a p e w n ie n iu c h ło p o m d z ie d z ic z e n ia z ie m i26. N ie w olno by ło od te j p o ry u s u w a ć ch ło p ó w z z ie m i, o g r a n ic z e n iu do tr z e c h d n i w ty g o d n iu u le g ła p a ń s z ­ cz y zn a. D z iec i c h ło p s k ie o trz y m a ły p ra w o n a u k i rz e m io s ła . C h ło p i m ie li p r a ­ wo p r z e d s ta w ia n ia w ła d z o m p a ń s tw o w y m s k a r g i. P o d d a n o ta k ż e k o n tro li

22 Ibidem, s. 99. 23 Ibidem, s. 271. 24 Ibidem, s. 276-278.

w ła d z ic h o c z y n s z o w a n ie . W z a b o rz e p r u s k i m w 18 0 7 r., p o d o b n ie j a k w K s ię s tw ie W a rs z a w s k im , z n ie sio n o p o d d a ń s tw o . C h ło p o m p e łn ą w ła sn o ść z ie m i z a p e w n io n o d o p ie ro w po ło w ie X IX w., k ie d y to z n ie sio n o u p r a w n ie n ia fe u d a ln e .

R e fo rm y A le k s a n d r a W ie lo p o lsk ieg o w p ro w a d z iły r ó w n o u p r a w n ie n ie Ż y­ dów w z a k r e s ie p r a w a sąd o w eg o 27. N a u w a g ę z a s łu g u je w y d a n y w 1811 r. w z a b o rz e a u s tr ia c k im k o d e k s c y w iln y 28, w p ro w a d z a ją c y z a s a d ę ró w n o śc i w o b ec p r a w a . Z in n y c h z a s a d p r a w a cy w iln eg o z te g o o k r e s u n a le ż y w y m ie n ić z a s a d ę n ie n a r u s z a ln o ś c i w ła s n o ś c i p r y w a tn e j, z a s a d ę ró w n o śc i p o d m io tó w p r a w a c y w iln eg o , k tó r a p o le g a ła n a ró w n y m tr a k t o w a n i u p o d m io tó w p r a w a c y w iln eg o w z a k r e s ie n a b y w a n ia i k o r z y s ta n ia z p r a w o ra z ró w n o ść w d o c h o d z e n iu sw o ich p r a w p rz e z w s z y s tk ic h lu d zi.

Z ro z w o je m k a p ita liz m u w ią ż e się p o w s ta n ie p r a w a p ra c y 29. Do g łó w ­ n y c h je g o z a s a d n a le ż a ła ró w n o ść (ty lk o p o z o rn a ) s tr o n , tz n . ró w n e p r a w a p ra c o w n ik a i p ra c o d a w c y o ra z p ra w o do o tr z y m y w a n ia w y n a g ro d z e n ia za p ra c ę . P ra c o w n ik m ia ł ta k ż e p ra w o o p u s z c z a n ia sw ojego m ie js c a p ra c y b ez u p rz e d n ie g o w y m ó w ie n ia w r a z ie n ie w y k o n y w a n ia w a r u n k ó w u m o w y p rz e z p ra c o d a w c ę . I s t n i a ł a ta k ż e z a s a d a w o ln o ści u m ó w o ra z p ra w o p ra c o w n ik ó w do n ie ś w ia d c z e n ia p r a c y w n ie d z ie le i ś w ię ta . S to p n io w o u k s z ta łto w a ło się p ra w o m ło d o c ia n y c h i k o b ie t do o chrony, k tó r a p r z e ja w ia ła się m .in . z a k a z e m z a t r u d n i a n i a d z ie c i p o n iżej l a t d z ie w ię c iu w p o rz e n o cn ej o ra z z a k a z e m z a ­ tr u d n i a n i a k o b ie t w p r a c y szk o d liw ej d la z d ro w ia lu b s p rz e c z n e j z m o r a ln o ­ ś c ią p rz e z c z a s p r z e k r a c z a ją c y je d e n a ś c ie g o d z in d z ie n n ie . W c e lu o c h ro n y p r a w p ra c o w n ik ó w p o w o ła n o in s p e k to ró w pracy. * * * O m a w ia ją c p r a w a c z ło w ie k a i o b y w a te la ró ż n y c h g r u p sp o łe c z n y c h o ra z w ró ż n y c h o k r e s a c h d ziejó w P o ls k i od p o c z ą tk u jej p a ń s tw o w o ś c i do r o k u 1918, n a le ż y zw ró cić u w a g ę n a ic h n ie je d n o lito ść . D o jście p o sz c z e g ó ln y c h g r u p do p r a w p o s ia d a n y c h w X IX i XX w. by ło t r u d n e o ra z sto p n io w e . U le g a ­ ło ono ta k ż e w n ie k tó r y c h o k r e s a c h z n a c z n y m o g ra n ic z e n ie m , p r z e w a ż n ie n a rz e c z p r a w in n y c h w a rs tw . M im o i s tn ie n ia je s z c z e p o d k o n ie c o m a w ia n e g o o k r e s u z n a c z n y c h d y sp ro p o rc ji w p r a w a c h - w z a le ż n o śc i od p rz y n a le ż n o ś c i do d a n e j k la s y sp o łeczn ej - w id a ć c o ra z w y ra ź n ie js z e z m ie r z a n ie do ic h n iw e lo w a n ia , k tó r e n a s tą p iło d o p ie ro w o k re s ie p ó ź n ie jsz y m . 27 Ibidem, s. 118-120.

28 A. Gulczyński i in., op. cit., s. 340-343. 29 J. Bardach, op. cit., s. 388-389.

360

Sum m ary

I n th e s ta te m e n t, t h e h u m a n a n d c itiz e n r ig h ts o f v a r io u s so c ia l g ro u p s in v a r io u s tim e p e rio d s P o la n d sin c e th e b e g in n in g o f its s t a t u r e a s a c o u n try till 1918 w e re d is c u s s e d . T h e a c q u ir in g o f r ig h ts in a c tio n d u r in g th e 19th a n d 2 0 th c e n tu r y o f sp ecific g ro u p s w a s d iffic u lt a n d h a p p e n e d g ra d u a lly . In c e r ta in p e rio d s i t w a s a lso h e a v ily lim ite d , e s p e c ia lly fo r th e b e n e f it o f o th e r so c ia l g ro u p s . H o w ev e r, in s p ite o f th e e x is te n c e a t th e e n d o f th e tim e p e rio d u n d e r d is c u s s io n o f b ig d iffe re n c e s in r ig h ts d e p e n d in g o n b e lo n g in g to v a r io ­ u s so c ia l c la s s e s o n e c a n n o tic e m o re v iv id d is a p p e a r a n c e o f s a id d iffe re n c e s a n d a n a p p ro a c h to e lim in a te th e m w h ic h to o k p la c e a t a l a t e r tim e .