P
Prro ob blleem myy ¿¿yyw wiieen niio ow wee k ko ob biieett w
w o ok krreessiiee o ok ko o³³o om meen no op pa au uzza alln nyym m
T
Thhee nnuuttrriittiioonnaall pprroobblleem mss ooff ppeerriim meennooppaauussaall w woom meenn
U
Urrsszzuullaa PPyyttaasszz,, AAnnddrrzzeejj LLeewwiiññsskkii
W artykule omówiono wp³yw poszczególnych sk³adników pokarmowych na zdrowie kobiet w okresie menopauzy. Szczególn¹ uwagê poœwiêcono oddzia³ywaniu diety na ryzyko chorób nowotworowych, a tak¿e znaczeniu zwi¹zków obecnych w diecie w profilaktyce ró¿nych chorób. Podkreœlono szkodliwe skutki nieprawid³owego sposobu postêpowania dietetycznego podczas redukcji masy cia³a u oty³ych kobiet w okresie przed- i menopauzalnym.
S³owa kluczowe: menopauza, dieta, oty³oœæ, kwasy t³uszczowe, rak, osteoporoza, fitoestrogeny
(Przegl¹d Menopauzalny 2004; 4: 26–30)
K
Klliinniikkaa EEnnddookkrryynnoollooggiiii ii TTeerraappiiii IIzzoottooppoowweejj UUnniiwweerrssyytteettuu MMeeddyycczznneeggoo ww ££ooddzzii;;
IInnssttyyttuutt CCeennttrruumm ZZddrroowwiiaa MMaattkkii PPoollkkii;; kkiieerroowwnniikk:: pprrooff.. ddrr hhaabb.. nn.. mmeedd.. AAnnddrrzzeejj LLeewwiiññsskkii Menopauza jest fizjologicznym zjawiskiem w ¿yciu
kobiety. Powszechnie wiadomo, ¿e wiek naturalnej me- nopauzy jest zró¿nicowany i wynosi przeciêtnie 50±2 lat.
Niekorzystne oddzia³ywanie licznych czynników œrodo- wiskowych, w tym stosowanie niew³aœciwie zbilansowa- nej diety, mo¿e przyspieszyæ pojawianie siê dolegliwoœci okresu menopauzalnego [1–3].
Niedobór estrogenów i progestagenów, charaktery- styczny dla tego okresu i towarzysz¹cy mu niew³aœciwy sposób od¿ywiania nasilaj¹ objawy neurowegetatywne, zwiêkszaj¹ zapadalnoœæ na choroby metaboliczne, a tak-
¿e ryzyko chorób nowotworowych [3–8].
Jeœli podczas diagnostyki dolegliwoœci, pojawiaj¹- cych siê u kobiety w okresie menopauzalnym, wykluczo- ne zostan¹ wszystkie istotne przyczyny, wynikaj¹ce ze stanów patologicznych w ginekologii, a hormonalna tera- pia zastêpcza prowadzona jest w sposób w³aœciwy i zin- dywidualizowany, wtedy nale¿y wzi¹æ pod uwagê wpro- wadzenie zmian w dotychczasowym sposobie ¿ywienia.
D
Diieetta a a a o ottyy³³o oœœææ
Procesy przemiany materii, zachodz¹ce w organizmie ka¿dego cz³owieka wymagaj¹ okreœlonego dop³ywu energii i sk³adników pokarmowych. Zapotrzebowanie energetyczne zale¿y od nale¿nej masy cia³a, wieku, p³ci,
aktywnoœci fizycznej, klimatu i innych czynników; male- je ono proporcjonalnie do redukcji aktywnoœci fizycznej, zmniejsza siê w miarê up³ywu lat. Parametry te nie za- wsze s¹ uwzglêdniane i czêsto obserwuje siê systema- tyczny przyrost masy cia³a u kobiet po 45. roku ¿ycia.
W³aœnie kobiety w tym wieku stanowi¹ najliczniejsz¹ grupê wœród pacjentów zg³aszaj¹cych siê do specjali- stycznych poradni, zajmuj¹cych siê zapobieganiem i le- czeniem oty³oœci.
Systematyczny przyrost masy cia³a mo¿e byæ dodat- kowo uwarunkowany obni¿aniem potrzeb energetycz- nych podczas snu u osób oty³ych. Zhang i wsp. [9] wyka- zali ujemn¹ korelacjê miêdzy wskaŸnikiem podstawowej przemiany materii podczas snu u oty³ych kobiet a wskaŸ- nikiem masy cia³a (BMI).
Biela [1] opisuje dodatni¹ korelacjê miêdzy mas¹ cia-
³a u kobiet norweskich i tureckich a opóŸnieniem wieku menopauzy, t³umacz¹c ten pozytywny efekt wy¿szym stê¿eniem estrogenów u kobiet z nadmiern¹ zawartoœci¹ tkanki t³uszczowej. Uwzglêdniona w tej samej publikacji [1] krytyka odchudzania oty³ych kobiet w okresie meno- pauzy, jak równie¿ wymienione przez autorkê przeciw- wskazania do wprowadzania diet redukuj¹cych masê cia-
³a u kobiet w tym okresie, nie mog¹ jednak oczekiwaæ ak- ceptacji ze strony lekarzy czy dietetyków. Wyniki badañ, sugeruj¹ce przesuniêcie (opóŸnienie) wieku menopauzy o 1,5 roku u oty³ych kobiet, nie znalaz³y potwierdzenia
w innych badaniach epidemiologicznych, w których uwzglêdniono dodatkowo wp³yw palenia tytoniu czy sk³ad diety [2, 3, 10].
Jak wiadomo, oty³oœæ jest chorob¹ przewlek³¹, jedna- kowo niebezpieczn¹ w ka¿dym okresie ¿ycia cz³owieka.
Jest ona czynnikiem ryzyka wyst¹pienia szeregu innych chorób cywilizacyjnych, takich jak choroba niedo- krwienna serca, nadciœnienie têtnicze, dyslipidemie czy cukrzyca typu 2. Lovegrove i wsp. [7] przeprowadzili analizê relacji miêdzy parametrami biochemicznymi go- spodarki wêglowodanowej, t³uszczowej i wskaŸnikami antropometrycznymi kobiet pomenopauzalnych. Auto- rzy wykazali dodatni¹ korelacjê miêdzy stê¿eniem wol- nych kwasów t³uszczowych i stê¿eniem triacylogliceroli we krwi a wartoœci¹ BMI u tych kobiet [7].
Oprócz dodatniego bilansu energetycznego, równie czêsto z³e nawyki ¿ywieniowe oraz niew³aœciwy sk³ad dziennej racji pokarmowej mog¹ aktywowaæ nieprawi- d³owe mechanizmy metaboliczne i sprzyjaæ powstawa- niu oty³oœci [1, 5, 11, 12]. Przys³awski i wsp. [13, 14] do- konali oceny ¿ywienia 803 Polek w wieku 50,4±4,6 lat (X±SD). Wywiady ¿ywieniowe prowadzone by³y w la- tach 1996–1997 na terenie Wielkopolski. W badanej po- pulacji dzienne pobieranie energii wynosi³o 2 137 (663 kcal±8 954±2 778 kJ), a udzia³ t³uszczu stanowi³ 34,9±7,9%. Fakt tak wysokiego powy¿ej zalecanych norm ¿ywieniowych spo¿ycia t³uszczów staje siê tym bardziej niepokoj¹cy, gdy zanalizuje siê ich strukturê [14, 15]. Udzia³ procentowy energii z nasyconych kwasów t³uszczowych by³ znacznie wy¿szy (o 60%) od wartoœci zalecanych [14, 15]. Stwierdzono jednoczeœnie zbyt wy- sokie spo¿ycie cholesterolu egzogennego (374±244 mg), przy równoczeœnie zbyt niskim spo¿yciu wielonienasy- conych kwasów t³uszczowych z rodziny n-3. W diecie badanych kobiet stosunek kwasów t³uszczowych (KT) rodziny (n-6) do KT rodziny (n-3) by³ zbyt wysoki, tj.
8:1, podczas gdy zalecany jest ni¿szy 5–6:1 [14, 15].
Z nadmiernym udzia³em nasyconych kwasów t³usz- czowych kojarzone jest ryzyko powstawania i rozwoju chorób nowotworowych.
D
Diieetta a a a rro ozzw wó ójj cch ho orró ób b n no ow wo ottw wo orro ow wyycch h
U kobiet oty³ych konwersja obwodowa androsten- dionu w estron zachodzi w znacznym stopniu w tkance t³uszczowej. Ta pozajajnikowa synteza estronu mo¿e mieæ wp³yw na wy¿sz¹ zapadalnoœæ na raka jajnika u ko- biet oty³ych [4, 16]. Badania prospektywne, prowadzone równoczeœnie w 3 ró¿nych oœrodkach (USA, Szwecja, W³ochy), analizuj¹ce wp³yw stylu ¿ycia kobiet na nad- mierny przyrost masy cia³a, wykaza³y statystyczn¹ zale¿- noœæ wskaŸnika masy cia³a (BMI) u kobiet i ryzykiem ra- ka jajnika [16].
Wysokie spo¿ycie t³uszczów bogatych w nasycone KT blokuje tworzenie substancji, które w warunkach do- œwiadczalnych wykazuj¹ dzia³anie antykancerogenne.
Kwasy t³uszczowe nasycone maj¹ wp³yw na stê¿enie we krwi estradiolu i testosteronu, stymuluj¹ wzrost gruczo³u piersiowego. Cytowane doniesienia sygnalizuj¹ wzrost zachorowañ na raka piersi u kobiet w okresie menopau- zy, je¿eli jednoczeœnie wzrasta spo¿ycie nasyconych KT [4, 6, 8]. Dodatnia zale¿noœæ w ka¿dym przypadku by³a istotna statystycznie; wg niektórych autorów, nadmierny udzia³ w diecie nasyconych KT i bia³ka pochodzenia zwierzêcego, mo¿e równie¿ zwiêkszaæ ryzyko wyst¹pie- nia raka jelita grubego [4, 8].
W ka¿dej diecie wa¿na jest zarówno iloœæ, jak i ja- koœæ po¿ywienia. Dzienna racja pokarmowa powinna za- pewniæ przede wszystkim dowóz sk³adników energe- tycznych i od¿ywczych, koniecznych do prawid³owego funkcjonowania organizmu. Iloœæ tych sk³adników po- winna byæ prawid³owo zbilansowana.
Bardzo niepokoj¹ca jest obecnoœæ w ¿ywnoœci sub- stancji szkodliwych. Wœród nich s¹ zwi¹zki pochodzenia naturalnego, jak np. mikotoksyny. Najwiêcej szkodli- wych dla zdrowia substancji powstaje w procesie prze- twarzania b¹dŸ przechowywania ¿ywnoœci. S¹ to rów- nie¿ substancje przed³u¿aj¹ce trwa³oœæ ¿ywnoœci, pozo- sta³oœci œrodków ochrony roœlin czy nawozów sztucz- nych. Wystêpuj¹ce w ¿ywnoœci substancje szkodliwe mog¹ wykazywaæ w³aœciwoœci kancerogenne lub muta- genne, tj. inicjuj¹ce proces transformacji komórek prawi- d³owych w nowotworowe.
W USA ok. 35% zgonów z powodu nowotworów jest wynikiem niew³aœciwego sposobu od¿ywiania [17]. Nic wiêc dziwnego, ¿e obecnoœæ w ¿ywnoœci substancji o dzia³aniu mutagennym i rakotwórczym oraz substancji o dzia³aniu ochronnym budzi szczególne zainteresowa- nie.
Slattery i wsp. [18] analizowali wp³yw obecnoœci izo- merów transkwasów t³uszczowych na rozwój raka okrê¿- nicy w populacji kobiet w okresie menopauzy. Badania prowadzono w USA (Utah, Pó³nocnej Kalifornii i Min- nesocie). Monitorowano tygodniow¹ poda¿ energii i sk³adników pokarmowych. Równoczeœnie pacjentki poddano szczegó³owej diagnostyce. U kobiet po meno- pauzie, które nie stosowa³y hormonalnej terapii zastêp- czej, wykazano 2-krotnie wy¿sze ryzyko ww. raka przy pobieraniu wysokich stê¿eñ izomerów transkwasów t³uszczowych w diecie, podczas gdy kobiety, które stoso- wa³y hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹, nie wykaza³y wzro- stu zachorowañ, bez wzglêdu na poziom izomerów trans KT obecnych w diecie. Autorzy rekomenduj¹ unikanie spo¿ywania produktów zawieraj¹cych utwardzone t³usz- cze, a to z uwagi na wzrost ryzyka rozwoju choroby no- wotworowej z powodu zwiêkszonej poda¿y izomerów trans KT w diecie [18]. Podobnej prawid³owoœci nie ob- serwowano przy wzroœcie stê¿enia form cis tych samych KT w diecie badanej populacji.
Jak wiadomo, liczne procesy technologiczne zwiêk- szaj¹ trwa³oœæ, ró¿norodnoœæ i dyspozycyjnoœæ ¿ywno- œci. Nale¿y siê spodziewaæ zatem, ¿e wiedza zdobyta podczas badañ nad procesami odpowiedzialnymi za po-
wstawanie zwi¹zków kancerogennych i mutagennych w ¿ywnoœci, a tak¿e nad ich udzia³em w transformacji zdrowej komórki w nowotworow¹, bêdzie monitorowa- na przez technologów ¿ywnoœci, co powinno przyczyniæ siê do zmniejszenia ryzyka chorób nowotworowych.
D
Diieetta a a a o osstteeo op po orro ozza a
Osteoporoza staje siê powa¿nym problemem epide- miologicznym. Liczba zachorowañ drastycznie wzra- sta ju¿ na pocz¹tku menopauzy. Po menopauzie obni¿a siê wch³anianie wapnia, co – m.in. – jest zwi¹zane z niedoborem estrogenów. W miarê up³ywu lat maleje równie¿ wytwarzanie aktywnych endogennych meta- bolitów witaminy D [19]. Centralnym regulatorem ab- sorpcji koœci jest parathormon (PTH) wydzielany przez przytarczyce. W wyniku przewlek³ego niedoboru wap- nia wzrasta w surowicy stê¿enie PTH, stymuluj¹c pro- cesy niszczenia koœci.
Oprócz w³aœciwej regulacji hormonalnej i odpo- wiedniej aktywnoœci fizycznej, na absorpcjê wapnia wp³ywa zbilansowany sk³ad diety, przede wszystkim prawid³owa poda¿ wapnia i fosforu (w stosunku 1:1).
Nie bez znaczenia jest obecnoœæ aktywnych metaboli- tów witaminy D3, potasu, manganu, cynku, miedzi, wi- taminy C i witaminy K. Istotn¹ rolê odgrywa równie¿
bia³ko i laktoza, bior¹ce udzia³ w transporcie wapnia.
Autorzy s¹ zgodni, ¿e wysoka poda¿ wapnia u kobiet po menopauzie hamuje utratê masy kostnej [6, 11, 10, 19]. Zwiêkszona poda¿ aktywnych metabolitów wita- miny D powoduje natomiast polepszenie wyników densytometrycznych w grupie badanych kobiet (p<0,0001) [20].
G³ównym Ÿród³em wapnia jest mleko i jego prze- twory. W diecie kobiet polskich w okresie menopauzy stwierdzono bardzo niskie spo¿ycie mleka i produktów mlecznych, tzn. na poziomie 25% zalecanej normy [13, 15]. Innym Ÿród³em wapnia s¹ równie¿ pe³noziarniste produkty zbo¿owe, warzywa i roœliny str¹czkowe.
Œrednia dzienna poda¿ wapnia w diecie u kobiet pol- skich w okresie menopauzy wynosi 495±118 mg, czy- li znacznie poni¿ej dziennego zapotrzebowania na ten sk³adnik [13, 15]. Naturalnymi Ÿród³ami witaminy D s¹ t³uszcze rybie, mleko i produkty mleczne. Ponad po³o- wa badanych kobiet polskich jada³a ryby rzadziej ni¿
raz w tygodniu [14]. Napoje mleczne i sery twarogowe by³y spo¿ywane najczêœciej w formie odt³uszczonej.
Wykorzystanie wapnia i potasu z diety mo¿e byæ dodatkowo upoœledzone w przypadku nadmiaru sodu.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w Polsce spo¿ycie sodu jest po- naddwukrotnie wy¿sze ni¿ zalecane [15].
Sasaki i Yanagibori [21] analizowali u kobiet ja- poñskich zale¿noœæ miêdzy udzia³em niektórych sk³ad- ników w diecie a gêstoœci¹ mineraln¹ koœci (BMD) [21]. Badania prospektywne trwa³y 3 lata i dotyczy³y
2 grup kobiet: 243 kobiet przed menopauz¹, 137 kobiet po menopauzie (39.–60. roku ¿ycia). Autorzy wykaza- li dodatni¹ korelacjê miêdzy poda¿¹ wapnia, niacyny, potasu a BMD, ujemn¹ korelacjê miêdzy udzia³em w diecie fosforu, b³onnika a BMD u kobiet przed me- nopauz¹ [21]. U kobiet w okresie pomenopauzalnym wykazali oni dodatni¹ korelacjê jedynie miêdzy poda-
¿¹ potasu a BMD [21]. Ujemny bilans wapniowy ob- serwowano przy nadmiernym spo¿yciu kofeiny [22].
Istniej¹ doniesienia sugeruj¹ce, i¿ nadmiar alkoho- lu, herbaty wzmaga równie¿ wydalanie wapnia z mo- czem [11, 20]. Mechanizmy tego dzia³ania nie s¹ do koñca poznane. Na niedobór wapnia bardziej nara¿one mog¹ byæ osoby z nietolerancj¹ laktozy.
Gwa³towny wzrost czêstoœci osteoporozy po meno- pauzie ma wiele przyczyn. Zarówno nadmiar sodu w diecie, jak i nadmierne spo¿ycie kawy, przy jedno- czeœnie zbyt niskiej poda¿y wapnia i witaminy D, mo-
¿e byæ istotnym czynnikiem zagro¿enia osteoporoz¹.
D
Diieetta a a a p prro offiilla ak kttyyk ka a o ob bjja aw wó ów w zzw wii¹ ¹zza an nyycch h zz m meen no op pa au uzz¹ ¹
Wiele kobiet w wieku oko³omenopauzalnym w oba- wie przed znacznym przyrostem masy cia³a i innymi niepo¿¹danymi konsekwencjami, samodzielnie podej- muje próby redukcji masy cia³a b¹dŸ przynajmniej zaha- mowania jej nadmiernego przyrostu. Postêpowanie by- wa czêsto niew³aœciwe, niezgodne z zasadami racjonal- nego ¿ywienia, ale przede wszystkim niekonsekwentne.
Efekty takiego postêpowania bywaj¹ ró¿ne. Najczêœciej, redukuj¹c poda¿ energetyczn¹, eliminuj¹ jednoczeœnie spo¿ycie produktów, dostarczaj¹cych niezwykle cen- nych sk³adników od¿ywczych, ochronnych czy katalizu- j¹cych niektóre przemiany metaboliczne. Nieumiejêtne postêpowanie dietetyczne przy redukcji masy cia³a w tym okresie mo¿e prowadziæ do niedoboru potrzeb- nych sk³adników pokarmowych, a w efekcie – przyspie- szyæ b¹dŸ nasiliæ niektóre objawy neurowegetatywne, przyspieszyæ proces starzenia organizmu, wysychanie b³on œluzowych i skóry. Nieprawid³owy sk³ad po¿ywie- nia w tym okresie mo¿e zwiêkszyæ zapadalnoœæ na sze- reg chorób metabolicznych i nowotworowych.
D
D³³u ug go o³³a añ ñccu ucch ho ow wee w wiieello on niieen na assyycco on nee k
kw wa assyy tt³³u usszzcczzo ow wee
W niektórych stanach fizjologicznych, w tym rów- nie¿ w miarê up³ywu lat, eksperci FAO/WHO propo- nuj¹ wzrost udzia³u niezbêdnych nienasyconych kwa- sów t³uszczowych (NNKT) w diecie nawet do 4%
dziennej poda¿y energetycznej [23].
D³ugo³añcuchowe wielonienasycone kwasy t³usz- czowe (LC PUFA), wystêpuj¹ce w produktach wyso- koenergetycznych, s¹ cennym sk³adnikiem struktury
b³on komórkowych, w tym równie¿ centralnego uk³adu nerwowego, wp³ywaj¹ na uk³ad kr¹¿enia poprzez regu- lacjê syntezy eikozanoidów, s¹ tak¿e niezbêdne dla funkcji narz¹du wzroku [15, 24].
Maillard i wsp. [24] podkreœlaj¹ w publikacji ochronny efekt kwasu linolenowego (C18:3, n-3) i jego metabolitów, a w szczególnoœci kwasu dokosaheksa- enowego (C22:6, n-3), zapobiegaj¹cych rozwojowi ra- ka sutka u kobiet w okresie menopauzy. W badaniach wykazali oni ujemn¹ korelacjê miêdzy ryzykiem raka piersi a poziomem LC PUFA z rodziny n-3 w tkance t³uszczowej gruczo³u piersiowego [24]. Autorzy wysu- waj¹ hipotezê o istocie roli równowagi miêdzy LC PUFA rodzin n-3 i n-6 w diecie.
Zwi¹zek miêdzy estrogenami, statynami i LC PUFA ma wielokierunkowe znaczenie ochronne (hiper- lipidemie, choroba niedokrwienna serca, arteriosklero- za, osteoporoza, nowotwory, stany neurodegeneracji i poprawy pamiêci). LC PUFA hamuj¹ rozprzestrzenia- nie komórek nowotworowych, t³umi¹ dzia³alnoœæ, mo- g¹ zapobiegaæ neurodegeneracji i poprawiaæ funkcje odpowiedzialne za wiedzê i pamiêæ. Autorzy sugeruj¹,
¿e LC PUFA mog¹ byæ mediatorami statyn [24]. Estro- geny natomiast w bezpoœredni sposób chroni¹ kobiety po menopauzie przed chorob¹ Alzheimera.
M
Miik krro oeelleem meen nttyy ii w wiitta am miin nyy
Przy rosn¹cej poda¿y niektórych mikroelementów i witamin obecnych w codziennej diecie stwierdzono tendencje spadkowe ryzyka raka piersi [6, 23, 24]. Re- lacje miêdzy 17 mikrosk³adnikami pobieranymi w die- cie a ryzykiem raka piersi by³y przedmiotem badañ prowadzonych przez Levi i wsp. w latach 1993–1999 [23]. Badano 289 kobiet z rakiem piersi, u których mo- dyfikowano dietê. Grupê kontroln¹ stanowi³y 442 ko- biety przebywaj¹ce w tym samym szpitalu, spo¿ywaj¹- ce dietê niemodyfikowan¹. Ryzyko raka piersi mala³o przy wzroœcie stê¿enia potasu, karotenoidów, kwasu fo- liowego, witaminy C, witaminy E i witaminy B6w die- cie [23].
IIzzo offlla aw wo on nyy
W Ameryce Pó³nocnej zaobserwowano wy¿szy wspó³czynnik zachorowañ na raka piersi u imigrantek z Japonii ni¿ u kobiet mieszkaj¹cych na sta³e w Japonii [25]. Liczba zachorowañ na raka piersi w Japonii jest najni¿sza na œwiecie. Przypuszczano, ¿e mo¿e to mieæ zwi¹zek ze stylem ¿ycia, ale przede wszystkim ze zwy- czajami ¿ywieniowymi. W krajach Dalekiego Wscho- du zdecydowanie wiêksze jest spo¿ycie ryb. Ponadto powszechnie spo¿ywa siê tradycyjne przetwory z ziar- na sojowego: mleko sojowe, twarogi sojowe, sosy sojo- we, tofu i miso. Ziarno soi jest bogatym Ÿród³em bia³-
ka – to wyró¿nia j¹ spoœród innych roœlin. Zawiera równie¿ lecytynê, sterole roœlinne, enzymy. Wœród en- zymów s¹ m.in. lipooksygenazy katalizuj¹ce utlenianie kwasów t³uszczowych, a tak¿e ureaza hydrolizuj¹ca mocznik. Produkty z soi s¹ bogate w izoflawony, tj.
zwi¹zki uznane za biologicznie aktywny sk³adnik diety [8, 25–28]. Uzyskane w ostatnim czasie wyniki badañ, sprawdzaj¹ce wielokierunkow¹ aktywnoœæ biologiczn¹ izoflawonów, by³y przedmiotem dyskusji na miêdzyna- rodowym sympozjum Fourth International Symposium on the Role of Soy in Preventing and Treating Chronic Disease [25]. Przypuszcza siê, ¿e izoflawony hamuj¹ rozwój komórek nowotworowych oraz pobudzaj¹ syn- tezê globuliny wi¹¿¹cej hormony p³ciowe (SHBG) [25, 28, 29]. Izoflawonom przypisuje siê zdolnoœæ ³agodze- nia objawów klimakterium, a nawet w³aœciwoœci profi- laktyczne w odniesieniu do chorób serca [1, 13]. Nie mo¿na jednak traktowaæ ich jako alternatywnej hormo- nalnej terapii zastêpczej [27], mimo ¿e liczne badania epidemiologiczne i laboratoryjne podkreœlaj¹ przede wszystkim mo¿liwoœci ochronnego dzia³ania tych zwi¹zków [8, 25, 26, 28].
Wyizolowano z ró¿nych roœlin wiele zwi¹zków, okreœlanych w literaturze jako fitoestrogeny [25, 26, 29, 30]. Niektóre z nich s¹ aktywne w organizmie ludz- kim, a niektóre dzia³aj¹ tylko na roœliny i niektóre ga- tunki zwierz¹t. Mo¿na wyró¿niæ 3 g³ówne grupy: izo- flawony, lignany i kumestany. Niekorzystny efekt dzia-
³ania fitoestrogenów odnotowano podczas badañ pro- wadzonych na zwierzêtach; owce i przepiórki karmio- ne pasz¹ bogat¹ w fitoestrogeny by³y bezp³odne [25].
Izoflawony nale¿¹ do polifenoli. Wspóln¹ cech¹ tej du¿ej grupy zwi¹zków obecnych w produktach roœlin- nych jest ³atwoœæ w³¹czania siê do reakcji oksydoreduk- cyjnych lub dimeryzacji, dziêki czemu mog¹ wykazy- waæ zdolnoœci antyoksydacyjne. Do tej samej grupy zwi¹zków nale¿¹ flawonoidy, którym przypisuje siê za- pobieganie nadmiernej kruchoœci i przepuszczalnoœci w³osowatych naczyñ krwionoœnych, prawdopodobnie poprzez sieciowanie kolagenu, dzia³anie synergistyczne z witamin¹ C, dzia³anie antyoksydacyjne, hamowanie aktywnoœci hialuronidazy – enzymu katalizuj¹cego zwiêkszanie przepuszczalnoœci naczyñ krwionoœnych, os³abianie objawów choroby popromiennej, prawdopo- dobnie poprzez zmiatanie rodników nadtlenkowych [8].
Kant i wsp. wykazali wp³yw sk³adu diety na war- toœæ wskaŸnika umieralnoœci u kobiet [17]. Zdecydo- wanie ni¿szy wskaŸnik uzyskano u kobiet, które spo¿y- wa³y du¿o warzyw, owoców, ziarna pe³ne, miêso i sery z obni¿on¹ zawartoœci¹ t³uszczu. Zdrowy sposób ¿y- wienia i odpowiedni styl ¿ycia mog¹ nie tylko zmniej- szyæ ryzyko rozwoju choroby nowotworowej, lecz równie¿ znacz¹co poprawiæ samopoczucie kobiety, co nie pozostaje bez znaczenia dla jakoœci ¿ycia ca³ej ro- dziny [2, 18].
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Biela U. Czynniki determinuj¹ce wiek naturalnej menopauzy. Przegl Lek 2002; 59: 165-9.
2. Cooper GS, Baird DD, Darden FR. Measures of menopausal status in re- lation to demographic, reproductive, and behavioral characteristics in a popu- lation-based study of women aged 35-49 years. Am J Epidemiol 2001;
153: 1159-65.
3. Joakimsen O, Bonaa KH, Stensland-Bugge E, et al. Population – based study of age at menopause and ultrasound assessed carotid atherosclerosis.
The Tromso Study. J Clin Epidemiol 2000; 53: 525-30.
4. La-Guardia M, Giammanco M. Breast cancer and obesity. Panminerva Med 2001; 43: 123-33.
5. Hennes MM, Dua A, Kissebah AH. Effects of Free Fatty Acids and Glu- cose on Splanchnic Insulin Dynamics. Diabetes 1997; 46: 57-62.
6. Lindsey AM, Gross G, Twiss J, et al. Postmenopausal survivors of breast cancer at risk for osteoporosis: nutritional intake and body size. Cancer Nurs 2002; 25: 50-6.
7. Lovegrove JA, Silva KD, Wright JW, et al. Adiposity, insulin and lipid me- tabolism in post-menopausal women. Int. J Obes Relat Metab Disord 2002; 26: 475-86.
8. Velie E, Kulldorff M, Schairer C, et al. Dietary fat, fat subtypes, and bre- ast cancer in postmenopausal women: a prospective cohort study. J Natl Cancer Inst 2000; 92: 833-9.
9. Zhang K, Sun M, Werner P, et al. Sleeping metabolic rate in relation to body mass index and body composition. Int J Obes Relat Metab Disord.
2002; 26: 376-83.
10. Picard D, Imbach A, Couturier M, et al. Longitudinal study of bone den- sity and its determinants in women in peri- or early menopause. Calcif Tis- sue Int 2000; 67: 356-60.
11. Kanis JA. Calcium nutrition and its implications for osteoporosis. Part II:
After menopause. Eur J Clin Nutr 1994; 48: 833-41.
12. Kennedy ET, Bowman SA, Spence JT, et al. Popular diets: correlation to health, nutrition, and obesity. J Am Diet Assoc 2001; 101: 411-20.
13. Przys³awski J, Nowak J. Assessing the intake of selected nutrients from fo- od rations of menopausal women and andropausal men. I. Intake of energy and basic components. Pol J Food Nutr Sci 1999; 1: 125-34.
14. Przys³awski J, Nowak J. Wartoœæ ¿ywieniowa t³uszczów wystêpuj¹cych w ca-
³odziennych racjach pokarmowych grup kobiet i mê¿czyzn w okresie meno- i andropauzy. ¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm 2000; 27: 43-54.
15. Ziemlañski Œ, Bu³hak-Jachymczyk B, Budzyñska-Topolowska J i wsp.
Normy ¿ywienia dla ludnoœci w Polsce. Nowa Medycyna 1998; 4: 1-27.
16. Lukanova A, Toniolo P, Lundin E, et al. Body mass index in relation to ovarian cancer: a multi-centre nested case-control study. Int J Cancer 2002;
99: 603-8.
17. Kant AK, Schatzkin A, Graubard BI, et al. A prospective study of diet qu- ality and mortality in women. JAMA 2000; 283: 2109-15.
18. Slattery ML, Benson J, Ma KN, et al. Trans-fatty acids and colon cancer.
Nutr Cancer 2001; 39: 170-5.
19. Need AG, Horowitz M, Morris HA, et al. Vitamin D status: effects on pa- rathyroid hormone and 1, 25-dihydroxyvitamin D in postmenopausal women.
Am J Clin Nutr 2000; 71: 1577-81.
20. Rico H, Canal ML, Manas P, et al. Effects of caffeine, vitamin D, and other nutrients on quantitative phalangeal bone ultrasound in postmenopau- sal women. Nutrition 2002; 18: 189-93.
21. Sasaki S, Yanagibori R. Association between current nutrient intakes and bone mineral density at calcaneus in pre- and postmenopausal Japanese wo- men. J Nutr Sci Vitaminol 2001; 47: 289-94.
22. Anderson JB. Calcium, phosphorus and human bone development. Am J Nutr 1996; 126: 1153S-1158S.
23. Levi F, Pasche C, Lucchini F, et al. Dietary intake of selected micronu- trients and breast-cancer risk. Int J Cancer. 2001; 91: 260-3.
24. Maillard V, Bougnoux P, Ferrari P, et al. N-3 and N-6 fatty acids in bre- ast adipose tissue and relative risk of breast cancer in a case-control study in Tours, France. Int J Cancer. 2002; 98: 78-83.
25. Messina M, Gardner C, Barnes S. Gaining insight into the health effects of soy but a long way still to go: commentary on the fourth International Sym- posium on the Role of Soy in Preventing and Treating Chronic Disease.
J Nutr 2002; 132: 547S-551S.
26. Alekel DL, Germain AS, Peterson CT, et al. Isoflavone-rich soy protein isolate attenuates bone loss in the lumbar spine of perimenopausal women.
Am J Clin Nutr. 2000; 72: 844-52.
27. Messina M. Soyfoods and soybean phyto-oestrogens (isoflavones) as possible alternatives to hormone replacement therapy (HRT). Eur J Cancer 2000;
Suppl 4: S71-2.
28. Vincent A, Fitzpatrick LA. Soy isoflavones: are they useful in menopause?
Mayo Clin Proc 2000; 75: 1174-84.
29. Wiseman H. The therapeutic potential of phytoestrogens. Expert Opinion Investig Drugs 2000; 9: 1829-40.
30. Lucas EA, Wild RD, Hammond LJ, et al. Flaxseed improves lipid profile without altering biomarkers of bone metabolism in postmenopausal women.
J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: 1527-32.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppooddeennccjjii
Klinika Endokrynologii i Terapii Izotopowej Uniwersytetu Medycznego w £odzi Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki ul. Rzgowska 281/289
93-338 £ódŸ
Summary
Effects of nutrition components on female health during menopause are discussed in this paper. Studies on the influence of diet contents on the increase of neoplastic disease risks ha- ve gained a special approach, together with research seeking for prophylactic associations between these two. Inappropriate dietary behaviours, undertaken for body mass reduction by obese pre- and menopausal women, have been underlined as harmful and detrimental.
Key words: menopause, diet, obesity, fatty acids, cancer, osteoporosis, phytoestrogens
