Selenium balance in patients suffering from psoriasis vulgaris in different development phases Part 1. Concentration of selenium in selected morphotic components and excreta and activity of glutation peroxidase in red blood cells

(1)

u

u c ch ho orry yc ch h z z łłu us sz zc cz zy yc cą ą p po os sp po olliittą ą w

w rró óż żn ny yc ch h s stta ad diia ac ch h rro oz zw wo ojjo ow wy yc ch h

C

Cz zę ęś ść ć 1 1.. S Sttę ęż że en niie e s se elle en nu u w w w wy yb brra an ny yc ch h s sk kłła ad do ow wy yc ch h m

mo orrffo otty yc cz zn ny yc ch h ii w wy yd da alliin na ac ch h o orra az z a ak ktty yw wn no oś ść ć p

pe erro ok ks sy yd da az zy y g gllu utta attiio on no ow we ejj w w k krrw wiin nk ka ac ch h c cz ze errw wo on ny yc ch h S

Se elle en niiu um m b ba alla an nc ce e iin n p pa attiie en ntts s s su uffffe erriin ng g ffrro om m p ps so orriia as siis s vvu ullg ga arriis s iin n d diiffffe erre en ntt d de evve ello op pm me en ntt p ph ha as se es s

P

Pa arrtt 1 1.. C Co on nc ce en nttrra attiio on n o off s se elle en niiu um m iin n s se elle ec ctte ed d m mo orrp ph ho ottiic c c co om mp po on ne en ntts s a

an nd d e exxc crre etta a a an nd d a ac cttiivviitty y o off g gllu utta attiio on n p pe erro oxxiid da as se e iin n rre ed d b bllo oo od d c ce elllls s

MICHAŁ SENECZKO

Klinika Dermatologii i Dermatologii Dziecięcej, Wydział Wojskowo-Lekarski, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, kierownik Kliniki prof. dr hab. med. Andrzej Kaszuba

Abstract

There was taken the comparative examination of selenium concentration in red blood cells, plasma, urine, hair and nails and the activity of glutation peroxidase in red blood cells in 31 healthy persons (11 females and 20 males) and 34 persons suffering from psoriasis vulgaris (12 females and 22 males). It has been confirmed that the concentration of selenium in red blood cells and plasma, as well as the activity of glutation peroxidase in red blood cells in psoriasis patients are markedly reduced. The observation presented may have conections with different part of psoriasis pathogenesis and/or it may be the result of disease process.

The concentration of selenium in urine, nail plate and hair shaft does not indicate significant differences among healthy persons and psoriasis patients.

Key words: Psoriasis vulgaris, selenium state, pathogenesis.

Streszczenie

Przeprowadzono badania porównawcze stê¿enia selenu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach oraz aktywnoœci peroksydazy glutationowej krwinek czerwonych u 31 osób (11 kobiet i 20 mê¿czyzn) klinicznie zdrowych i u 34 osób (12 kobiet i 22 mê¿czyzn) z ³uszczyc¹ pospolit¹. Stwierdzono, ¿e stê¿enie pierwiastka w krwinkach czerwonych i osoczu, a tak¿e aktywnoœæ peroksydazy glutationowej w krwinkach czerwonych u chorych z ³uszczyc¹ s¹ znamiennie obni¿one. Spostrze¿enie to mo¿e mieæ wielorakie zwi¹z- ki z ró¿nymi elementami patogenezy ³uszczycy i/lub byæ skut- kiem procesu chorobowego. Natomiast stê¿enie selenu w moczu, p³ytce paznokciowej i ³odydze w³osa nie wykazuje znamiennych ró¿nic pomiêdzy osobami klinicznie zdrowymi i chorymi na ³uszczycê.

S³owa kluczowe: ³uszczyca pospolita, stan selenowy, pa- togeneza.

(PDiA 2004; XXI, 1: 36–46)

Adres do korespondencji: dr med. Micha³ Seneczko, Klinika Dermatologii i Dermatologii Dzieciêcej, Wydzia³ Wojskowo-Lekarski,

(2)

Wstęp

£uszczyca charakteryzuje siê wyd³u¿eniem i posze- rzeniem naczyñ w³osowatych warstwy brodawkowatej skóry [1] wraz ze zwiêkszeniem przepuszczalnoœci ich œciany (fenestracja) i przezskórnym naciekaniem naskór- ka komórkami zapalnymi [2, 3] – limfocytami T, mono- cytami/makrofagami, wieloj¹drzastymi granulocytami obojêtnoch³onnymi [4–7] oraz granulocytami kwasoch³onnymi [8–10], a tak¿e rozrostem i nieprawid³owym ró¿ni- cowaniem komórek warstwy rogowej naskórka (parake- ratoza) [2, 4, 11–13]. W patogenezie choroby mog¹ uczestniczyæ zaburzenia wmetabolizmie nienasyconych kwasów t³uszczowych i eikosanoidów [4, 14], wydziela- nia limfokin [4, 15, 16], wewn¹trz- i zewn¹trzkomórko- wej dystrybucji jonów wapnia [17, 18] i udzia³u kalmo- duliny [6], aktywnoœci fagocytarnej granulocytów [6, 19–21], generacji aktywnych form tlenu oraz peroksydacji lipidów [11, 22], a z drugiej strony zaburzenia antyok- sydacyjnej odpowiedzi enzymów cytoplazmatycznych – dysmutazy ponadtlenkowej i mieloperoksydazy [23] i ko- mórkowych – peroksydazy glutationowej [24, 25].

W piœmiennictwie rozwa¿a siê równie¿ rolê selenu wskórze i jej przydatkach u chorych na ³uszczycê [26, 27]. W odniesieniu do naskórka wogóle wskazuje siê na udzia³ selenu wprocesach keratynizacji, g³ównie poprzez tworzenie wi¹zañ S-S [28], a u chorych na ³usz-

czycê, dodatkowo – na wielokierunkowe wp³ywy na pa- rametry immunologiczne i biochemiczne zachodz¹ce wobrêbie skóry [29]. Rola selenu wpatogenezie cho- rób skóry jest do tej pory poznana niedostatecznie.

Celem pracy w³asnej uczyniono porównawcze – wgrupie chorych na ³uszczycê i wgrupie osób klinicznie zdrowych – oznaczenie stê¿enia selenu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach, a tak¿e aktywnoœci peroksydazy glutationowej (GSH-Px) w krwinkach czerwonych, przy uwzglêdnieniu faktu, ¿e spo¿ycie selenu z diet¹ jest wobu ocenianych grupach porównywalne.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono u 65 osób, kobiet i mê¿- czyzn, wtym:

1) grupê odniesienia (O) stanowi³o 31 osób (11 kobiet i 20 mê¿czyzn) klinicznie zdrowych, w wieku od 28 do 58 lat,

2) grupê badan¹ (B) stanowi³y 34 osoby (12 kobiet i 22 mê¿czyzn) z ³uszczyc¹ pospolit¹ (psoriasis vulgaris), wwieku od 21 do 66 lat (tab. 1. i 1a.).

Do badañ kwalifikowano osoby, które:

1) w grupie odniesienia: nie wykazywa³y odchyleñ w wywiadach i badaniach klinicznych;

2) w grupie badanej: nie wykazywa³y innych ni¿ wy- nikaj¹ce z choroby zasadniczej odchyleñ od stanu prawid³owego;

3) wobu grupach:

w wci¹gu ostatnich 12 mies.:

– nie by³y wegetarianami lub weganami i nie stosowa³y innych diet specjalnych, np. eliminacyjnej lub cukrzycowej,

– nie przyjmowa³y preparatów zawieraj¹cych selen lub witaminy E oraz nie stosowa³y ich miejscowo (szampon Selsun),

Tab. 1. Materia³ badany

Grupa osobowa Rozpoznanie P³eæ Liczebnoœæ Wiek – lata

n –

— % minimum- Me X SD

N -maksimum

odniesienia (O)

osoby K 11 35,48 30–58 40,00 42,09 9,26

klinicznie M 20 64,52 28–57 33,50 38,85 11,69

zdrowe

Razem 31 100 28–58 34,00 40,00 10,85

badana (B) ³uszczyca K 12 35,29 26–63 48,50 43,42 12,30

pospolita

M 22 64,71 21–66 40,00 40,27 12,08

Razem 34 100 21–66 41,00 41,38 12,07

RAZEM K + M 65 100 21–66 39 40,72 11,43

Tab. 1a. Materia³ badany – analiza statystyczna wyników zawartych w tab. 1.

Wiek – lata

test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom istotnoœci

testu ró¿nicy

K U=-0,492 p>0,05

O vs B M U=-0,630 p>0,05

razem Z=-0,466 p>0,05

(3)

– nie by³y poddawane leczeniu immunosupresyjne- mu (kortykosterydy, metotreksat, cyklosporyna A);

w wci¹gu ostatnich 48 godz.:

– nie spo¿ywa³y produktów pochodzenia morskiego lub grzybów;

w nie chorowa³y aktualnie lub w przesz³oœci na nowo- twory;

w wprzypadku kobiet – nie by³y ciê¿arne, karmi¹ce piersi¹ i leczone hormonalnie;

w nie wykazywa³y klinicznych cech niedo¿ywienia lub oty³oœci.

U osób obydwu grup osobowych oznaczono wskaŸ- nik wagowo-wzrostowy Queteleta (Body Mass Index – BMI) wg wzoru [30]:

masa cia³a w kg BMI = ——————————

wysokoœæ cia³a w m²

Wyniki wyra¿ono w liczbach bez miana.

Krew do badañ pobierano na czczo (u chorych z ³uszczyc¹ w2. dniu hospitalizacji) z ¿y³y od³okciowej, wilo- œci 5 ml, do probówek zawieraj¹cych 0,5 ml (2 500 j.m.) heparyny. Krew odwirowywano przez 10 min z prêdko- œci¹ 5 tys. obrotów na minutê, po czym odci¹gano osocze. Z pozosta³oœci usuwano leukocyty, a masê erytro- cytarnê 3-krotnie p³ukano 0,9-% NaCl i ka¿dorazowo wirowano w warunkach podanych wy¿ej. Tak przygotowane erytrocyty s³u¿y³y do badania.

Stê¿enie selenu werytrocytach oznaczano metod¹ Watkinsona [31] z póŸniejszymi modyfikacjami opra-

cowanymi w oparciu o instrukcje firmowe aparatury i odczynników.

Krwinki czerwone w iloœci 1 ml mineralizowano w pojemnikach (podstawê stanowi³y probówki teflo- nowe), przystosowanych do pracy w aparacie mikro- falowym, po uprzednim dodaniu do pojemników 5 ml mieszaniny utleniaj¹cej (4 ml stê¿onego kwasu azoto- wego i 1 ml 30-% nadtlenku wodoru – obydwa od- czynniki spektroskopowo czyste). Po mineralizacji próbkê rozcieñczano wod¹ dejonizowan¹ (w aparacie odwrotnej osmozy) do objêtoœci 10 ml. Stê¿enie pierwiastka w erytrocytach oznaczano przy u¿yciu spektrometru atomowego ze wzbudzeniem plazmowym AES-ICP typ PU7000 (Philips – Holandia) uwzglêd- niaj¹c pomiar t³a, które stanowi³a woda u¿yta do roz- cieñczenia próbki.

Do kalibracji spektrometru u¿yto wzorców z BCR Reference Materials European Commission, Joint Rese- arch Center, Institute for Reference Materials and Me- asurements, Retieseweg – Belgia.

Stê¿enie selenu werytrocytach wyliczano:

1) m = C₁– C₂

gdzie: C₁– pomiar zawartoœci selenu w próbce w ppm, C₂– pomiar zawartoœci selenu w wodzie w ppm 2) x = —ma •100

gdzie: x – zawartoœæ selenu, a – objêtoœæ próbki wml 70

60 50 40 30 20 10 0

1) 16,80–29,20 2) 24,10 3) 23,10±3,93

1) 21,80–32,40 2) 24,15 3) 25,13±2,51

1) 16,80–32,40 2) 24,10 3) 24,41±3,18

1) 17,40–30,50 2) 25,00 3) 24,66±3,95

1) 20,20–37,40 2) 25,20 3) 26,07±4,35

1) 17,40–37,40 2) 25,00 3) 25,58±4,21

BMI GRUPA ODNIESIENIA (O) GRUPA BADANA (B)

Ryc. 1. Badania kliniczne: grupa odniesienia i grupa badana – wskaŸnik wagowo-wzrostowy (BMI) Analiza statystyczna wyników

WskaŸnik wagowo-wzrostowy; wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=-0,954 p>0,05

M U=-0,516 p>0,05

razem Z=-1,018 p>0,05 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

1) Min–max 2) Me 3) x ±SD–

Kobiety Mê¿czyŸni Razem

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

(4)

Wyniki wyra¿ono w mikrogramach na 100 ml (µg/100 ml).

Osocze wobjêtoœci 1 ml pozyskiwano, mineralizowano oraz wyliczano wartoœæ „m” w sposób opisany przy erytrocytach.

Stê¿enie selenu wosoczu wyliczano:

x = —m •1 000 a

gdzie: x – zawartoœæ selenu a – objêtoœæ próbki wml

Wyniki wyra¿ono w mikrogramach na litr (µg/l).

Prowadzono dobow¹ zbiórkê moczu, z której do ba- dañ u¿yto próbkê o objêtoœci 10 ml. Próbkê mineralizowano oraz wyliczano wartoœæ „m” w sposób opisany przy erytrocytach.

Stê¿enie selenu wmoczu wyliczano:

x = —ma

gdzie: x – zawartoœæ selenu a – objêtoœæ próbki wml

Wyniki wyra¿ono w mikrogramach na ml (µg/ml).

W³osy wycinano z okolicy potylicznej, w przypad- ku w³osów d³ugich do badañ u¿ywano ich 4 cm odcin- ki – licz¹c od skóry g³owy. Próbkê o masie 200–300 mg myto wacetonie, a nastêpnie w2-% roztworze de- tergentu BR i J-35P (Fluka Biochemika, Szwajcaria).

Po wysuszeniu próbkê wa¿ono, nastêpnie mineralizowano i wyliczano wartoœæ „m” w sposób opisany przy erytrocytach.

Stê¿enie selenu we w³osach wyliczano:

x = —ma

gdzie: x – zawartoœæ selenu a – masa próbki wgramach

Wyniki wyra¿ono w mikrogramach na gram (µg/g).

Próbkê paznokci o masie ok. 200 mg mineralizowano i wyliczano wartoœæ „m” w sposób opisany przy erytrocytach.

Stê¿enie selenu wpaznokciach wyliczano:

x = —ma

gdzie: x – zawartoœæ selenu a – masa próbki wgramach

Wyniki wyra¿ono w mikrogramach na gram (µg/g).

W celu oznaczenia aktywnoœci peroksydazy glutationowej w erytrocytach, krew pobierano na czczo (u chorych na ³uszczycê w2. dniu hospitalizacji) z ¿y³y od³okciowej, w iloœci 5 ml, do probówek zawieraj¹cych 0,5 ml (2 500 j.m.) heparyny. Krew odwirowywano przez 10 min z prêdkoœci¹ 3 tys. obrotów na minutê, po czym odci¹gano osocze. Masê krwinkow¹ p³ukano 3-krotnie 0,9-

% roztworem NaCl o temp. 4°C, w stosunku objêtoœcio- wym 1:2. Po ka¿dym p³ukaniu i wirowaniu wraz z nad- s¹czem usuwano krwinki bia³e i p³ytkowe. Otrzyman¹ masê erytrocytarn¹ hemolizowano, mieszaj¹c j¹ z rów- n¹ objêtoœci¹ wody podwójnie destylowanej.

U ka¿dego z badanych oznaczano stê¿enie hemoglo- biny.

Aktywnoœæ GSH-Px w erytrocytach oznaczano metod¹ Little i O’Brien [32].

Jako substratu dla GSH-Px u¿yto wodoroponadtlenku kumenu. Do dwóch probówek (badanej i kontrolnej) odmierzano po 0,1 ml 50-krotnie rozcieñczonego he- molizatu i po 0,7 ml 50 mM buforu TRiS-HCl o pH 7,6.

Ca³oœæ inkubowano przez 10 min w temperaturze 37°C, po czym do obu probówek dodawano po 0,1 ml zredu- kowanego glutationu (0,006 g na 10 ml buforu TRiS- HCl), a do próby badanej – dodatkowo – 0,1 ml roz- cieñczonego wodoroponadtlenku kumenu (5 µl kumenu rozcieñczano w10 ml buforu TRiS-HCl). Po up³ywie 5 min do obu prób dodano po 1 ml 20-% kwasu trichlorooctowego (TCA), a do próby kontrolnej – dodatkowo – 0,1 ml kumenu. Ca³oœæ inkubowano przez 10 min w temperaturze 37°C, po czym wirowano przez 20 min przy prêdkoœci 3 tys. obrotów na minutê. Z obu prób pobierano po 1 ml nads¹czu i dodawano po 2 ml buforu TRiS-HCl o pH 10, nastêpnie po 0,1 ml roztwo- ru 5,5’ Dithio-bis-2 nitrobenzoic acid (DTNB) (Sigma, USA) przygotowanego ex tempore (0,0198 g DTNB na 5 ml alkoholu metylowego).

Tak przygotowane próby, badan¹ wobec kontrolnej, oznaczano przy u¿yciu spektrometru Epoll (Poll Limited, Warszawa) przy d³ugoœci fali 412 nm. W wy- nikach uwzglêdniono rozcieñczenia i wspó³czynnik molowy. Wyniki wyra¿ono w jednostkach na gram he- moglobiny (U/g Hb).

(5)

160 140 120 100 80 60 40 20 0

1) 2,81–141,39 2) 3,96 3) 36,12±53,74

1) 2,67–131,20 2) 21,01 3) 48,65±53,34

1) 2,67–141,39 2) 4,67 3) 44,20±52,93

1) 2,12–17,57 2) 3,16 3) 4,24±4,22

1) 2,12–78,78 2) 3,30 3) 7,01±16,14

1) 2,12–78,78 2) 3,24 3) 6,03±13,17 Se er –

ug/100 m GRUPA ODNIESIENIA (O) GRUPA BADANA (B)

Ryc. 2. Badania laboratoryjne: grupa odniesienia i grupa badana – stê¿enie selenu w erytrocytach Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ selenu w erytrocytach; wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=2,585 p<0,01

M U=3,186 p<0,005

razem Z=4,209 p<0,001 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

Opracowania statystycznego materia³u dokonano na podstawie programu STATISTICA PL (Nr Licencji – SN:

SP7105488009G51).

Wyniki

U chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet, jak i u mê¿czyzn, warto- œci BMI nie wykazywa³y ró¿nic znamiennych (ryc. 1.).

U chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet (p<0,01), jak i u mê¿czyzn (p<0,005), a tak¿e wca³ej grupie badanej (p<0,001), stê¿enie selenu werytrocytach by³o wysoce znamiennie ni¿sze (ryc. 2.).

U chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet (p<0,005), jak i u mê¿czyzn (p<0,001), a tak¿e wca³ej grupie badanej (p<0,001), stê¿enie selenu wosoczu by³o wysoce znamiennie ni¿sze (ryc. 3.).

U kobiet chorych na ³uszczycê, wporównaniu do kobiet klinicznie zdrowych, stê¿enie selenu w moczu by³o wysoce znamiennie ni¿sze (p<0,005), u mê¿czyzn – wysoce znamiennie wy¿sze (p 0,001). W ca³ej grupie chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, stê¿enie selenu w moczu by³o wysoce znamiennie ni¿sze (p<0,001) (ryc. 4.).

U chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet, jak i u mê¿czyzn,

a tak¿e w ca³ej grupie badanej, stê¿enie selenu we w³o- sach nie wykazywa³o ró¿nic znamiennych (ryc. 5.).

U chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet, jak i u mê¿czyzn, a tak¿e wca³ej grupie badanej stê¿enie selenu wpaznokciach nie wykazywa³o ró¿nic znamiennych (ryc. 6.).

U kobiet chorych na ³uszczycê, wporównaniu do kobiet klinicznie zdrowych, aktywnoœæ GSH-Px w erytrocytach nie wykazywa³a ró¿nicy znamiennej, u mê¿czyzn (p<0,01), a tak¿e wca³ej grupie badanej (p<0,01) – by-

³a znamiennie ni¿sza (ryc. 7.).

Omówienie

Oceniane w badaniach w³asnych grupy osobowe – grupa osób klinicznie zdrowych i grupa chorych na ³usz- czycê – charakteryzuj¹ siê podobn¹ struktur¹ p³ci i wieku. Wszystkie osoby pochodz¹ z regionu ³ódzkiego i le- gitymuj¹ siê zbli¿onymi standardami spo³ecznymi. Oby- dwie grupy osobowe nie wykazuj¹ te¿ znamiennych ró¿nic morfometrycznych, mierzonych wartoœciami wskaŸnika wagowo-wzrostowego.

Cechê morfometryczn¹, wujêciu opisywanym, stanowi relatywna masa cia³a, w której kszta³towaniu podsta- wowe znaczenie ma tkanka t³uszczowa, a œciœlej – liczba i wielkoœæ komórek t³uszczowych (adipocytów). Do oceny iloœci tkanki t³uszczowej stosuje siê metody bezpoœred- nie i poœrednie. Zwa¿ywszy na ³atwoœæ wykonania i po-

(6)

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

1) 2,66–144,68 2) 31,85 3) 38,93±45,99

1) 4,57–199,10 2) 91,51 3) 94,90±54,92

1) 2,66–199,10 2) 69,59 3) 75,04±57,94

1) 1,81–58,16 2) 2,74 3) 7,40±16,00

1) 1,74–45,13 2) 2,75 3) 4,91±9,03

1) 1,74–58,16 2) 2,75 3) 5,79±11,78 Se os –

Ryc. 3. Badania laboratoryjne: grupa odniesienia i grupa badana – stê¿enie selenu w osoczu Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ selenu w osoczu; wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=2,892 p<0,005

M U=5,364 p<0,001

razem Z=6,028 p<0,001 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

1) 0,02–1,33 2) 0,06 3) 0,18±0,39

1) 0,02–0,22 2) 0,07 3) 0,08±0,06

1) 0,02–1,33 2) 0,06 3) 0,12±0,23

1) 0,01–0,04 2) 0,02 3) 0,03±0,01

1) 0,01–2,32 2) 0,03 3) 0,13±0,49

1) 0,01–2,32 2) 0,03 3) 0,10±0,39 Se m –

Ryc. 4. Badania laboratoryjne: grupa odniesienia i grupa badana – stê¿enie selenu w moczu Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ selenu w moczu; wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=2,893 p<0,005

M U=-3,324 p<0,001 razem Z=4,248 p<0,001 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

równywalnoœæ wyników, w praktyce rozpowszechni³y siê metody poœrednie, z których za najbardziej miarodajny uznaje siê wskaŸnik masy cia³a [30, 33].

W etiologicznej klasyfikacji zespo³ów oty³oœci, poza typami patologicznymi (w materiale w³asnym, co wykazano wrozdziale Materia³ badany, osoby z patologi¹ in-

(7)

8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

1) 0,11–0,98 2) 0,22 3) 0,30±0,26

1) 0,10–0,84 2) 0,22 3) 0,28±0,22

1) 0,10–0,98 2) 0,22 3) 0,29±0,23

1) 0,10–2,36 2) 0,26 3) 0,75±0,88

1) 0,10–3,85 2) 0,16 3) 0,96±1,20

1) 0,10–3,85 2) 0,16 3) 0,88±1,09 Se w –

Ryc. 5. Badania laboratoryjne: grupa odniesienia i grupa badana – stê¿enie selenu we w³osach Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ selenu we w³osach; wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=-0,369 p>0,05

M U=-0,894 p>0,05

razem Z=-0,834 p>0,05 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

1) 0,14–3,17 2) 0,56 3) 0,91±0,85

1) 0,15–3,21 2) 0,45 3) 0,68±0,74

1) 0,14–3,21 2) 0,52 3) 0,76±0,78

1) 0,08–1,42 2) 0,50 3) 0,72±0,59

1) 0,08–1,41 2) 0,31 3) 0,46±0,45

1) 0,08–1,42 2) 0,32 3) 0,55±0,51 Se p –

Ryc. 6. Badania laboratoryjne: grupa odniesienia i grupa badana – stê¿enie selenu w paznokciach Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ selenu w paznokciach; wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=0,554 p>0,05

M U=-1,486 p>0,05

razem Z=1,707 p>0,05 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

n¹ ni¿ ³uszczyca nie by³y uwzglêdniane w badaniach), wy- ró¿nia siê typ pokarmowy – w sensie hiperalimentacji [33].

Wydaje siê, ¿e czynnik pokarmowy, w szerszym rozumie- niu: hiper-, normo- i hipoalimentacji, odgrywa równie¿

zasadnicz¹ rolê wstrukturze relatywnej masy cia³a.

Opieraj¹c siê na opisanych przes³ankach (struktura p³ci i wieku, region ³ódzki, niewykazuj¹ce ró¿nic war- toœci BMI), jakkolwiek poœrednich, jednak przy braku bezwzglêdnie miarodajnych metod oceny spo¿ycia selenu wdziennej racji pokarmowej [34] przyjêto, ¿e

(8)

90 80 70 60 50 40 30 20 10

0 1) 38,89–57,73 2) 46,32 3) 48,04±5,64

1) 42,43–58,80 2) 48,99 3) 49,16±4,33

1) 38,89–58,80 2) 48,80 3) 48,76±4,77

1) 39,96–52,49 2) 45,27 3) 46,36±4,09

1) 40,18–63,31 2) 44,40 3) 45,81±5,10

1) 39,96–63,31 2) 44,97 3) 46,00±4,72 GSH-Px er –

U/g Hb GRUPA ODNIESIENIA (O) GRUPA BADANA (B)

Ryc. 7. Badania laboratoryjne: grupa odniesienia i grupa badana – aktywnoœæ peroksydazy glutationowej Analiza statystyczna wyników

Aktywnoœæ peroksydazy glutationowej w erytrocytach;

wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom testu istotnoœci ró¿nicy

O vs B K U=0,862 p>0,05

M U=2,695 p<0,01

razem Z=2,607 p<0,01 n₁=11 n₂=20

Min–max, x±SD:

N=31 n₁=12 n₂=22 N=34

w obydwu ocenianych grupach osobowych spo¿ycie selenu by³o porównywalne.

Wyniki w³asne wskazuj¹, ¿e u chorych na ³uszczy- cê, zarówno u kobiet, jak i u mê¿czyzn, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, równie¿ kobiet i mê¿- czyzn, stê¿enie selenu w krwinkach czerwonych oraz wosoczu jest wysoce znamiennie ni¿sze.

W badaniach Zachary i wsp. [35] nad stê¿eniem selenu w krwinkach czerwonych i w osoczu w grupie kobiet i mê¿czyzn, zdrowych mieszkañców £odzi, o podobnej do materia³u w³asnego strukturze p³ci i wieku, stwierdzono, ¿e stê¿enie pierwiastka w krwinkach czerwonych jest 1,8 razy wiêksze ni¿ w osoczu; w badaniach w³asnych sto- sunek ten wynosi 5,9, ale u chorych na ³uszczycê a¿ 10,4.

Niektórzy autorzy s¹ zdania, ¿e stê¿enie selenu w pe³nej krwi i w osoczu u zdrowych kobiet jest wy¿- sze ni¿ u zdrowych mê¿czyzn [36], jednak inni nie wykazuj¹ ró¿nic w stanie selenowym obu p³ci [37–40].

Ostatnie spostrze¿enia potwierdzaj¹ wyniki w³asne za- równo w odniesieniu do osób zdrowych, jak i chorych na ³uszczycê.

Dane dotycz¹ce gospodarki selenowej u chorych na

³uszczycê s¹ nieliczne. Spoœród nich, wwiêkszoœci prac stwierdzono, podobne do obserwowanego w badaniach w³asnych, obni¿enie stê¿enia selenu w pe³nej krwi oraz oddzielnie wjej elementach morfotycznych i osoczu [26, 36, 41–43], tak¿e w ³uszczycy stawowej [44].

Stê¿enie selenu w moczu jest uznawane za wskaŸnik homeostazy organizmu [45]. Zró¿nicowane poziomy wyra¿aj¹ stany przemian biochemicznych pierwiastka, me- chanizmy detoksykacji oraz wyznaczaj¹ stan selenowy organizmu [46]. Wydzielanie pierwiastka do moczu [46]

wraz z wydzielaniem do przewodu pokarmowego [47]

i uk³adu oddechowego [48] stanowi podstawê eliminacji toksycznych produktów przemiany selenowej. G³ównym (du¿ym) metabolitem selenu (major urinary selenium metabolite) jest jon trimetyleselenowy (TMSe⁺) [49], wyra-

¿aj¹cy metabolizm selenometioniny i selenocysteiny [46].

Wolny selenin nie jest wykrywany w moczu, poniewa¿

w miejsce siarki wi¹¿e siê z aminokwasami [wg 47].

Badania w³asne wykaza³y, ¿e stê¿enie selenu w moczu u osób obu grup osobowych wyra¿a siê niejedno- znacznie; u kobiet z ³uszczyc¹, wporównaniu do kobiet klinicznie zdrowych jest ono znamiennie ni¿sze, natomiast u mê¿czyzn z ³uszczyc¹, wporównaniu do mê¿- czyzn klinicznie zdrowych znamiennie wy¿sze. Jakkol- wiek o zró¿nicowanym wydalaniu pierwiastka z mo- czem u zdrowych osób obu p³ci donosz¹ równie¿ inni autorzy [50–53], wyjaœnienie tego stanu na obecnym eta- pie badañ nie jest mo¿liwe, zw³aszcza na tle opisanego wy¿ej zachowania siê pierwiastka w krwinkach czerwonych i wosoczu (równoleg³ego) osób klinicznie zdrowych i chorych na ³uszczycê. Byæ mo¿e, zaobserwowa- ne ró¿nice s¹ wyrazem wp³ywu hormonalnego na prze- mianê selenow¹ – zró¿nicowanego u obu p³ci.

(9)

W dostêpnym piœmiennictwie nie znaleziono danych dotycz¹cych stê¿enia selenu wmoczu u chorych na ³usz- czycê. Autorzy donosz¹ natomiast o zró¿nicowanych, w porównaniu do osób zdrowych, stê¿eniach pierwiastka w moczu u osób z chorob¹ nowotworow¹, padaczk¹, nadciœnieniem, u pracowników nara¿onych na mangan, chrom, kadm i rtêæ [54], a tak¿e woparzeniach i wcho- robie alkoholowej [47].

Iloœæ selenu wprzydatkach skóry, takich jak ³odyga w³osa i p³ytka paznokciowa, odzwierciedla spo¿ycie pierwiastka w ci¹gu wielu miesiêcy lub nawet lat [55]. Po- za tym, iloœæ ta wykazuje daleko id¹c¹ stabilnoœæ [56].

Przytoczone pogl¹dy potwierdzaj¹ poœrednio wyniki w³a- sne, wskazuj¹ce na brak znamiennych ró¿nic dotycz¹- cych stê¿enia selenu wpaznokciach i w³osach pomiêdzy osobami, kobietami i mê¿czyznami, chorymi na ³uszczy- cê i klinicznie zdrowymi.

Odnoœnie oceny stanu selenowego omawianych przy- datków skóry, w kontekœcie ryzyka zachorowania na ³usz- czycê, danych porównawczych w dostêpnym piœmien- nictwie nie znaleziono. Problem ten jest przedmiotem za- interesowañ w chorobie nowotworowej, jakkolwiek wyniki nie s¹ jednoznaczne. Stwierdzono mianowicie, ¿e obni¿ona zawartoœæ selenu w p³ytce paznokciowej stanowi ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej u mê¿- czyzn [57], ale tak¿e, ¿e wysoka zawartoœæ pierwiastka wp³ytce paznokciowej u kobiet nie chroni, a niska nie stanowi ryzyka zachorowania na raka piersi, szyjki ma- cicy, jajników, p³uc, jelita grubego i czerniaka [58].

W badaniach w³asnych stwierdzono, ¿e aktywnoœæ selenozale¿nej peroksydazy glutationowej w krwinkach czerwonych u chorych na ³uszczycê, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, jest ni¿sza, chocia¿ niejedna- kowo u obu p³ci; znamiennie ni¿sza u mê¿czyzn oraz wykazuj¹ca nieznamienn¹ tendencjê do obni¿enia u kobiet. Wykazane ró¿nice aktywnoœci GSH-Px w krwinkach czerwonych mog¹ œwiadczyæ o niejednakowym stopniu peroksydacji lipidów b³on komórkowych u chorych na ³uszczycê w porównaniu z osobami zdrowymi [44, 59]. W nielicznych badaniach innych autorów ak- tywnoœæ GSH-Px w krwinkach czerwonych generalnie nie ró¿ni³a siê u chorych na ³uszczycê, wporównaniu do osób zdrowych [59, 60], natomiast u chorych na ³usz- czycê by³a ni¿sza u mê¿czyzn ni¿ u kobiet [60], czego nie potwierdzono w materiale w³asnym; aktywnoœæ GSH-Px w krwinkach czerwonych pomiêdzy kobietami i mê¿czyznami nie wykazuje ró¿nic znamiennych.

W rozwa¿aniach nad udzia³em selenu w patogenezie

³uszczycy zwraca siê uwagê na takie elementy, jak po- budzenie uk³adu immunologicznego i – wnastêpstwie – stan zapalny wskórze oraz na nadmiern¹ proliferacjê ko- mórek warstwy rogowej naskórka.

W obrêbie aktywowanych w ³uszczycy komórek im- munokompetentnych – limfocytów T, granulocytów obo- jêtnoch³onnych, komórek œródb³onka i keratynocytów [7, 61] – rolê selenu rozwa¿a siê g³ównie w kontekœcie:

1) stymulowania wzrostu liczby komórek CD4+ w stosunku do niezmienionej liczby komórek CD8+, CD11+

i CD1+, w warstwie siateczkowatej skóry w³aœciwej w obrêbie zmian klinicznych; 2) wp³ywu na ekspresjê mediatorów zapalenia: prozapalnych cytokin produko- wanych przez keratynocyty – IL-1α, TNF-α i IL-6 [62]

oraz prozapalnych cytokin limfocytów krwi obwodowej – TNF-α, INF-γ, IL-6 i GM-CSF [63].

Rozwa¿a siê równie¿ potencjalne dzia³anie antyproli- feracyjne selenu, które ma byæ zwi¹zane z cytotoksycz- noœci¹ pierwiastka [64], a tak¿e jego udzia³ w hamowa- niu procesu zapalnego (jako metaloidu wchodz¹cego wsk³ad GSH-Px) poprzez mobilizacjê bariery antyoksy- dacyjnej, chroni¹cej b³ony komórkowe przed stresem oksydacyjnym [41, 59], w tym rolê zwi¹zków selenu jako zmiataczy wolnych rodników powstaj¹cych w organi- zmie wprocesach niekontrolowanego utleniania komór- kowego [65]. Jednak¿e wykazano równie¿, ¿e zwi¹zki selenu, takie jak seleniny, selnocystyna, selenocystanina i dwutlenek selenu, posiadaj¹c w³aœciwoœci katalityczne, wreakcjach z glutationem (GSH), przyczyniaj¹ siê do po- wstawania substancji o charakterze wolnorodnikowym, mog¹cych wp³ywaæ na reorganizacjê kaskady kwasu ara- chidonowego w kierunku tworzenia metabolitów (TXB₂/6-keto-PGF-1α) o dzia³aniu wazokonstrykcyjnym i agreguj¹cym trombocyty [66, 67]. O podwy¿szonym po- ziomie wymienionego metabolitu w trombocytach u chorych na ³uszczycê donosz¹ Schena i wsp. [68].

Generalnie uznaje siê, ¿e selen wpowi¹zaniu z GSH-Px bior¹ udzia³ winhibicji kancerogenezy, pre- wencji chorób sercowo-naczyniowych z zawa³em miê- œnia sercowego w³¹cznie oraz spe³niaj¹ rolê zapobiega- j¹c¹ toksycznemu oddzia³ywaniu na organizm niektó- rych pierwiastków, takich jak arsen, kadm, miedŸ, lit, rtêæ, tellur i cynk [47]. W œwietle uzyskanych wyników w³asnych i przytoczonych danych z piœmiennictwa na- le¿y s¹dziæ, ¿e selen i GSH-Px odgrywaj¹ równie¿ istot- n¹, chocia¿ wielokierunkow¹ rolê w ró¿nych elementach patogenetycznych ³uszczycy. Jednak¿e nie mo¿na wy- kluczyæ, ¿e czêœæ z opisanych odchyleñ powstaje w na- stêpstwie tocz¹cego siê procesu chorobowego.

Piœmiennictwo

1. MacDonald-Hull S, Geodfield M, Wood EJ, Cunliffe WJ: Acti- ve and inactive edges of psoriasis plagues: identyfication by ta- cing and investigation by laser – doppler flowmetry and immu- nocytochemical techniques. J Invest Dermatol, 1989, 92: 782-5.

2. Braun-Falco O, Plewig G, Wolff HH, Winkelmann RK: Der- matology. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New York, Lon- don, Paris, Tokyo, Hong Kong, Barcelona, 1991, 417.

(10)

3. Soltani K, van Scott EJ: Paterns and sequence of tissue changes in incipient and involving lesions of psoriasis. Arch Dermatol, 1972, 106: 484-90.

4. Barker JNWN: The patophysiology of psoriasis. Lancet, 1991, 338: 227-30.

5. Jab³oñska S: Immunologia ³uszczycy. Immunol Pol, 1982, 7: 3-7.

6. Jab³oñska S, Majewski S, Gliñski W, Wolska H: Co nowego w³uszczycy? IV Sympozjum Miêdzynarodowe wStanford. 6- 11 lipca 1986 r. Przegl Dermatol, 1987, 2: 100-11.

7. Norris DA, Travers JB, Leung DYM: Lymphocyte activation in the pathogenesis of psoriasis. J Invest Dermatol, 1997, 109: 1-4.

8. Fredens K, Dahl R, Venge P: The gordon phenomenon induced by the eosinophil cationic protein and the eosinophil protein X.

J Allergy Clin Immunol, 1982, 70: 361-6.

9. Lundin A, Fredens K, Michaëlsson G, Venge P: The eosinophil granulocyte in psoriasis. Br J Dermatol, 1990, 122: 181-93.

10. Venge P: The eosinophil in inflammation. In: Venge P., Lindbom A. (Eds): Inflammation. Almquist AND Wiksell International.

Stockholm 1985, 85-103.

11. Das UN, Vijaykumar K, Madhavi N, Suryaprabha P, Sravanku- mar G, Ramesh G, Koratkar R, Sagar PS, Padura M: Psoriasis:

current concepts and new approaches to therapy. Med Hypothe- sis, 1992, 38: 56-62.

12. Granstein RD: Psoriasis: further evidence for a key role for leu- cocytes. J Clin Invest, 1996, 98: 1695-6.

13. Langner A: £uszczyca. W: Jab³oñska S. (Red.): Choroby skóry.

PZWL, Warszawa 1980, 371-86.

14. Lohermo PG, Wang D: Selenium and arsenic in the environ- ment in Finland. J Environ Pathol, Toxicol Oncol, 1998, 17:

205-16.

15. Horn F, Marks F, Fisher GJ, Marcelo CL, Voorhees JJ: Decreased protein kinase C activity in psoriatic versus normal epidermis.

J Invest Dermatol, 1987, 88: 220-2.

16. Nikainen A, Phillips C, Gilbert SC, Savino D, Silverman A, Sto- ne MJ: Characterization of skin – infiltrating lymphocytes in patients with psoriasis. J Invest Dermatol, 1991, 96: 3-9.

17. Hesketh TR, Moore JP, Morris JD, Taylor MV, Rogers J, Smith GA, Metcalfe IC: A common sequence of calcium and pH si- gnals in the mitogenic stimulation of eukariotic cells. Nature, 1985, 313: 481-4.

18. Menon GK, Elias PM: Ultrastructural localization of calcium in psoriatic and normal human epidermis. Arch Dermatol, 1991, 127: 57-63.

19. Majewski S: Udzia³ komórek naskórka w reakcjach immunolo- gicznych. Przegl Dermatol, 1987, 3: 144-9.

20. Seneczko F: Aktywnoœæ fagocytarna obojêtnoch³onnych leuko- cytów wieloj¹drzastych krwi obwodowej u chorych na ³uszczy- cê leczonych metodami SUP i PUVA. Przegl Dermatol, 1992, 4:

212-16.

21. Seneczko F, Onisk Z, Tchórzewski H: W³aœciwoœci adherencyj- ne granulocytów w niektórych chorobach skóry. Przegl Derma- tol, 1981, 3: 305-10.

22. Popov I, Muller GM, Miehe M, Lewin G, von Baehr R: Rela- tion between the anti-oxidative potential of psoriasis blood plasma in reactivity of granulocytes. Dermatol Monatsschr, 1990, 176: 43-48.

23. Goldstein JM, Kaplan HB, Edelson HS, Weissmann G: Cerulo- plasmin, a scavenger of superoxide anion radicals. J Biol Chem, 1979, 254: 4040-5.

24. Flohe L, Gunzler WA, Schock HH: Glutathione peroxidaze. A seleno-enzyme. FEBS Lett., 1973, 32: 132-4.

25. Rotruck JT, Pope AL, Ganther HE, Swanson AB, Hafeman DG, Hoekstra WG: Selenium: biochemical role as a component of glutathione peroxidase. Science, 1973, 179: 588-90.

26. Fairris GM, Lloyd B, Hinks L, Perkins PJ, Clayton BE: The effect of supplementation with selenium and vitamin E in psoriasis. Ann Clin Biochem, 1989, 26: 83-8.

27. Fairris GM, Perkins PJ, Lawson AD, Blake GM: The pharma- cokinetics of selenium in psoriasis and atopic dermatitis. Acta Dermatol Venerol, 1988, 68: 434-6.

28. Michaelsson G, Edquist LE: Erythrocyte glutathione peroxidase activity in acne vulgaris and the effect of sellenium and vitamin E treatment. Acta Dermatol Venerol, 1984, 64: 9-14.

29. Harvima RJ, Jägerroos H, Kajander EO, Harvima IT, Aalto ML, Neittaanmäki H, Naukkarin RN, Kantola M, Miettinen UK, Hor- smanheimo M: Sereening of effects of selenomethionine – enri- ched yeast supplementation on various immunological and che- mical parameters of skin and blood in psoriatic patients. Acta Dermatol Venerol, 1993, 73: 88-91.

30. Charzewska J, Figurska K, W¹growska H: Charakterystyka wskaŸników nadwagi i oty³oœci. Cz. I. Zastosowanie wskaŸ- nika Queteleta i innych wybranych cech antropometrycznych wporównaniach miêdzypopulacyjnych. Przegl Lek, 1981, 2:

277-82.

31. Watkinson JH: Fluometric determination of selenium in biological material with 2,3-diaminonaphtalene. Ann Chem, 1996, 38: 92-7.

32. Little C, O’Brien P: An intracellular GSH-peroxidase with a lipid peroxidase substrate. Bioch Bioph Res Commun, 1968, 33:

145-51.

33. Tatoñ J: Zarys patogenezy oty³oœci. Pol Tyg Lek, 1995, L, supl.

1, 3-10.

34. Serwin AB, Chodynicka B, W¹sowicz W, Gromadziñska J: Stan od¿ywienia selenem a przebieg ³uszczycy. Pol Merk Lek, 1999, 35: 263-5.

35. Zachara B, W¹sowicz W, Gromadziñska J, Sk³odowska M: Stê-

¿enie selenu i aktywnoœæ peroksydazy glutationowej we krwi mieszkañców £odzi i okolic. Badania wstêpne. Roczn PZH, 1983, 4: 359-68.

36. Michaelsson G, Berne B, Carlmark B, Strand A: Selenium in whole blood and plasma is decreased in patients moderate and severe psoriasis. Acta Dermatol Venerol, 1989, 69: 29-34.

37. Brtkova A, Magalova T, Babiñska K, Bederova A: Serum selenium in Slovak population. Biol Trace Elem Res, 1994, 46:

163-71.

38. Bukkens SG, de Vos N, Kok FJ, Schouten EG, de Bruijn AM, Hofman A: Selenium status and cardiovascular risk factors in helthy Dutch subjects. J Am Coll Nutr, 1990, 9: 128-35.

39. Korunova W, Skodova Z, Dedina J, Velenta Z, Parizek J, Pisa Z, Styblo M: Serum selenium in adult Czechoslovak (central Bo- hemia) population. Biol Trace Elem Res, 1993, 37: 91-9.

40. Meissner D: Reference values for blood and serum selenium in the Dresden area. Med Klin, 1997, 92 (suppl. 3), 41-2.

41. Corrocher R, Ferrari S, de Gironcoli M, Bassi A, Olivieri O, Gu- arini P, Stanzial A, Barba AL, Gregolini L: Effect of fish-oil supplementation on erythrocyte lipid pattern, malondialdehyde production and glutathione-peroxidase activity in psoriasis. Clin Chim Acta, 1989, 179: 121-31.

42. Hinks LJ, Young S, Clayton B: Trace element status in eczema and psoriasis. Clin Exp Dermatol, 1987, 12: 93-7.

43. Pinton J, Friden H, Kettaneh-Wold N, Wold S, Dreno B, Richard A, Bieber T: Clinical and biological effects of balneotherapy with selenium-rich spa water in patients with psoriasis vulgaris. Br J Dermatol, 1995, 133: 329-47.

44. Azzini M, Girelli D, Olivieri O, Guarini P, Stanzial AM, Frigo A, Milanino R, Bambara LM, Corrocher R: Fatty acids and an- tioxidant micronutriens in psoriatic arthritis. J Rheumanol, 1995, 22: 103-8.

(11)

45. Burk RF: Selenium in nutrition. Wld Rev Nutr Diet, 1978, 30:

88-106.

46. Nahapetian AT, Janghorbani M, Young VR: Urinary trimethyl- selenonium excretion by the rat: effect of level and source of selenium-7,5. J Nutr, 1983, 113: 401-12.

47. Robberecht HJ, Deelstra HA: Selenium in human urine. Deter- mination, speciation and concentration levels. Talanta, 1984, 7:

497-508.

48. Jiang S, Robberecht HJ, Vanden Berghe DA: Elimination of selenium compounds by mice through formation of different vola- tile selenide. Experientia, 1983, 39: 293-7.

49. Byard JL: Trimethyl selenide. A urinary metabolite of selenite.

Arch Biochem Biophys, 1969, 130: 556-616.

50. Cornelis R, Speecke A, Hoste J: Neutron activation for bulk and trace elements in urine. Anal Chim Acta, 1975, 78: 317-44.

51. Geahchan A, Chambon P: Fluorometry of selenium in urine. Clin Chem, 1980, 26: 1272-6.

52. Oyamada N, Ishizaki M: Abstracts from 9th Intern. Conf. on Ato- mic Spectroscopy and XXII Coll. Spectroscopium Intern., 4-8 September 1981, Tokyo, Japan, p. 501.

53. Rodriquez-Rodriquez EM, Sanz-Alaejos MT, Diaz-Romero C:

Urinary selenium status of healthy people. Eur J Clin Chem Clin Biochem, 1995, 33: 127-33.

54. Hojo Y: Subject groups high and low in urinary selenium levels:

workers exposed to heavy metals and patients with cancer and epilepsy. Bull Environ Contam Toxicol, 1981, 26: 466-537.

55. van den Brandt PA, Goldbohm RA, van’t Veer P, Bode P, Her- mus RJ, Strumans F: Predictors of toenail selenium levels in men and women. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev, 1993, 2: 107-12.

56. £abêdzka H, Zachara BA: Wp³yw poda¿y ró¿nych preparatów selenu na stê¿enie selenu oraz na aktywnoœæ peroksydazy glutationowej we krwi osób zdrowych. W: Arsen i selen w œrodowi- sku – problemy ekologiczne i metodyczne. Zeszyty Naukowe PAN, Warszawa 1994, 8: 130-6.

57. Rogers MA, Thomas DB, Davis S, Weiss NS, Vaughan TL, Ne- vissi AE: A case-control study of oral cancer and pre-diagnostic concentrations of selenium and zinc in nail tissue. Int J Cancer, 1991, 48: 182-8.

58. Garland M, Morris JS, Stampfer MJ, Colditz GA, Spate VL, Ba- sket CK, Rosner B, Specizer FE, Willett WC, Hunter DJ: Pro- spective study of toenail selenium levels and cancer among wo- man. J Natl Cancer Inst, 1995, 87: 497-505.

59. Kaszuba A: Aktywnoœæ peroksydazy glutationu i poziom malo- nyldialdehydu werytrocytach wklinicznym przebiegu ³uszczycy. Przegl Dermatol, 1993, 80: 24-32.

60. Serwin AB: Badania nad gospodark¹ selenow¹ w ³uszczycy. Roz- prawa doktorska. AM, Bia³ystok 1999.

61. Barker JNWN: Immunogenetics of psoriasis. JEADVQ, 1998, 11 (supl. 2), 21.

62. Celerier P, Litoux P, Dreno P: Modulatory effects of selenium and strontium salts on kerationocyte – derived inflammatory cytoki- nes. Arch Dermatol Res, 1995, 287: 680-2.

63. Inglot AD, M³ochowski J, Zieliñska-Jenczylik J, Piasecki E, Ledwoñ TK, Kloc K: Seleno-organic compounds as immuno- stimulants: an approach to structure-activity relationship. Arch Immunol Ther Exp, 1996, 44: 67-75.

64. Arendolt-Bindsler D, Abdulla M, Jepsen A, Pedersen EJ: Ef- fect of organic and inorganic selenium on human keratinocy- tes. Trace Elem Med, 1988, 5: 29-36.

65. Kanclerz A, Zbytniewski Z: Wolne rodniki w fizjologii i pa- tologii organizmu. Post Hig Med Doœw, 1978, 33: 177-91.

66. Eisenmann CJ, Miller RK: The effects of selenium compounds (selenite, selenate, ebselen) on the production of thromboxa-

ne and prostaciclin by the human term placenta in vitro. Toxi- col Appl Pharmacol, 1995, 135: 18-24.

67. Spallholz JE: On the nature of selenium toxicity and carcino- static activity. Free Rad Biol Med, 1994, 17: 45-64.

68. Schena D, Chieregato GC, de Gironcoli M, Girelli D, Olivie- ri O, Stanzial AM, Corrocher R, Bassi A, Ferrari S, Perazzoli P: Increased erythrocyte membrane arachidonate and platelet malondialdehyde (MDA) production in psoriasis: normalisa- tion after fish-oil. Acta Dermatol Venerol, 1989, 146: 42-4.

Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w £odzi z pracy w³asnej nr 502-15-086.