Trace elements: chrome, cobalt and nickel in patients with psoriasis vulgaris in different development phases Part I. Concentration of chrome, cobalt and nickel in selected morphotic components and excreta

(1)

Adres do korespondencji: dr med. Micha³ Seneczko, Klinika Dermatologii i Dermatologii Dzieciêcej, Wydzia³ Wojskowo-Lekarski, Uniwersytet Medyczny, ul. Kniaziewicza 1/5, 91-347 £ódŸ, e-mail: vhr@michalsen.com.pl

u

u c ch ho orry yc ch h z z łłu us sz zc cz zy yc cą ą p po os sp po olliittą ą w

w rró óż żn ny yc ch h s stta ad diia ac ch h rro oz zw wo ojjo ow wy yc ch h

C

Cz zę ęś ść ć II.. S Sttę ęż że en niie e c ch hrro om mu u,, k ko ob ba allttu u ii n niik kllu u w w w wy yb brra an ny yc ch h s

sk kłła ad do ow wy yc ch h m mo orrffo otty yc cz zn ny yc ch h ii w wy yd da alliin na ac ch h T

Trra ac ce e e elle em me en ntts s:: c ch hrro om me e,, c co ob ba alltt a an nd d n niic ck ke ell iin n p pa attiie en ntts s w

wiitth h p ps so orriia as siis s vvu ullg ga arriis s iin n d diiffffe erre en ntt d de evve ello op pm me en ntt p ph ha as se es s

P

Pa arrtt II.. C Co on nc ce en nttrra attiio on n o off c ch hrro om me e,, c co ob ba alltt a an nd d n niic ck ke ell iin n s se elle ec ctte ed d m mo orrp ph ho ottiic c c co om mp po on ne en ntts s a an nd d e exxc crre etta a

MICHAŁ SENECZKO, FRANCISZEK SENECZKO, BEATA STĘPIEŃ, ROBERT KIJAWSKI

Klinika Dermatologii i Dermatologii Dziecięcej, Wydział Wojskowo-Lekarski, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, kierownik Kliniki prof. dr hab. med. Andrzej Kaszuba

Abstract

There was taken the comparative examination of chrome, cobalt and nickel concentration in red blood cells, plasma, urine, hair and nails in 31 healthy persons (11 females and 20 males) and 31 persons suffering from psoriasis vulgaris (10 females and 21 males). It has been confirmed that the concentration of chrome and cobalt, and to a less degree of nickel, in red blood cells and plasma are reduced, what may have conections with different part of psoriasis pathogenesis.

The concentration of chrome, cobalt and nickel in urine, nail plate and hair shaft does not indicate significant differences among healthy persons and psoriasis patients.

Key words: chrome, cobalt, nickle, psoriasis pathogenesis.

Streszczenie

Przeprowadzono badania porównawcze stê¿eñ chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach u 31 osób (11 kobiet i 20 mê¿czyzn) – klinicznie zdrowych oraz u 31 (10 kobiet i 21 mê¿czyzn) – chorych na

³uszczycê pospolit¹. Stwierdzono, ¿e stê¿enia chromu i kobaltu, w mniejszym stopniu niklu, w krwinkach czerwonych i osoczu s¹ obni¿one, co mo¿e mieæ wielorakie zwi¹zki z ró¿nymi elementami patogenetycznymi choroby. Natomiast stê¿enia chromu, kobaltu i niklu w moczu, p³ytce paznokciowej i ³ody- dze w³osa nie wykazuj¹ znamiennych ró¿nic pomiêdzy osobami klinicznie zdrowymi i chorymi na ³uszczycê.

S³owa kluczowe: chrom, kobalt, nikiel, patogeneza ³uszczycy.

(PDiA 2003; XX, 2: 53–66)

Wstęp

Chrom, kobalt i nikiel zaliczane s¹ do grupy tzw.

pierwiastków œladowych, niezbêdnych do prawid³owe- go funkcjonowania organizmu ludzkiego [1].

Chrom wywiera wp³yw na zale¿ny od insuliny transport aminokwasów [2], wchodzi w sk³ad niektórych enzy- mów (trypsyny) oraz pobudza aktywnoœæ innych (β-glu- kuronidazy), a tak¿e wp³ywa na prawid³owy metabolizm

(2)

bia³ek i t³uszczów [1, 3, 4]. Z kolei biologicznie aktywny zwi¹zek chromu, zwany czynnikiem tolerancji glukozy (glucose tolerance factor – GTF), bêd¹cy po³¹czeniem pierwiastka z kwasem nikotynowym, kwasem glutamino- wym, cystein¹ i glicyn¹, wzmacnia dzia³anie insuliny jako hormonu u³atwiaj¹cego transport glukozy do komórki [1, 4], u³atwia reakcjê insuliny z receptorami tkankowymi [2] oraz wykazuje odwrotn¹ korelacjê ze stê¿eniem cholesterolu i triglicerydów w surowicy [2, 3]. Chrom trój- wartoœciowy tromboplastycznie przyspiesza krzepniêcie krwi [2, 3], wp³ywa na reakcje odpornoœciowe wyra¿one stê¿eniem immunoglobulin [2], a tak¿e – tworz¹c trwa³e wi¹zania z kwasami nukleinowymi – bierze udzia³ w utrzy- mywaniu ich strukturalnej integralnoœci (w tym struktury trzeciorzêdowej) i chroni RNA przed denaturacj¹ termicz- n¹ [5]. Natomiast chrom szeœciowartoœciowy wykazuje dzia³anie toksyczne, zwi¹zane z w³aœciwoœciami utlenia- j¹cymi tej formy pierwiastka. W wyniku redukcji chromu szeœciowartoœciowego powstaj¹ reaktywne produkty po- œrednie, takie jak chrom piêcio- i czterowartoœciowy, a przede wszystkim wolne rodniki: rodnik askorbylowy i rodniki wêglowozasadowe [6–8]. Produkty poœrednie redukcji chromu szeœciowartoœciowego indukuj¹ uszkodzenia DNA: wi¹zania krzy¿owe DNA-DNA [9], wi¹zania

krzy¿owe DNA-bia³ko [10–12], pêkniêcia nici DNA [7, 13], addukty Cr-DNA [10, 14], powstawanie miejsc zasa- dowo labilnych (alkalilabile sites) [13] oraz tworzenie 8-oksy-2’-deoksyguanozyny [14]. Chrom pe³ni rolê mo- stu wi¹¿¹cego DNA do DNA lub DNA do bia³ka, co zak³ó- ca replikacjê i transkrypcjê DNA, a tak¿e uruchamia mechanizmy naprawcze DNA. Z kolei addukty Cr-DNA mo- g¹ powodowaæ mutacje polegaj¹ce na substytucji zasad.

Uszkodzenia te mog¹ le¿eæ u pod³o¿a apoptotycznej œmier- ci komórki [15] lub prowadziæ do rozwoju nowotworu [16].

Kobalt wchodzi w sk³ad kobalaminy (wit. B₁₂), któ- ra jest zaliczana do niezbêdnych sk³adników od¿yw- czych [17]. Kobalamina wspó³dzia³a w krwiotwórczej czynnoœci szpiku kostnego, jest jednak przede wszystkim aktywatorem izomerazy metylomalonylo-CoA i re- duktazy rybonukleotydowej [2, 18–21]. Witamina B12

spe³nia worganizmie rolê koenzymu. W trakcie powsta- wania koenzymu, co ma miejsce w reakcjach katalizo- wanych przez reduktazê B12i wobecnoœci NAD i FAD, kobalt ulega kolejnym redukcjom do jonu jednowarto- œciowego, co jest czynnikiem wolnorodnikowym [22].

Poza tym kobalt wchodzi w sk³ad centrum katalityczne- go i aktywuj¹cego niektóre enzymy (dwupeptydaza gli- cyloglicyny, dehydrogenaza hydroksybutyrylo – CoA, mutaza glutaminianowa), w tym oddechowe (oksydaza cytochromowa, dehydrogenaza bursztynianowa) [19].

Nikiel zaabsorbowany z przewodu pokarmowego jest transportowany drog¹ krwi w po³¹czeniu z albuminami oso- cza. Wystêpuje ponadto wkompleksach bia³kowych z alfa- -makroglobulin¹, histydyn¹ i plazmin¹ [3, 23]. Pierwiastek aktywuje niektóre enzymy (ureazy, hydrolaza mocznika), zwiêksza aktywnoœæ hormonaln¹, stabilizuje struktury kwa- sów nukleinowych, bierze udzia³ w metabolizmie lipidów [3, 17, 52], wchodzi te¿ w interakcje z wapniem [23].

Zwa¿ywszy na wielorakie funkcje wymienionych pierwiastków w organizmie, jednak niedostatecznie pre- zentowane w piœmiennictwie w odniesieniu do ³uszczycy, postanowiono dokonaæ porównawczych – w grupie chorych na ³uszczycê i wgrupie osób klinicznie zdro- Tab. 1. Materia³ badany

Grupa osobowa Rozpoznanie P³eæ Liczebnoœæ Wiek – lata

N % minimum- Me X– SD

-maksimum

odniesienia (O) osoby klinicznie zdrowe kobiety 11 35,48 30–58 40,00 42,09 9,26

mê¿czyŸni 20 64,52 28–57 33,50 38,85 11,69

razem 31 100 28–58 34,00 40,00 10,85

badana (B) ³uszczyca pospolita kobiety 10 32,26 26–63 49,00 44,70 12,13

mê¿czyŸni 21 67,74 21–66 40,00 40,28 12,38

razem 31 100 21–66 41,00 41,71 12,28

RAZEM kobiety + mê¿czyŸni 62 100 21–66 39,58 41,27 11,43

Tab. 1a. Materia³ badany – analiza statystyczna wyników zawartych w tab. 1.

Wiek – lata

test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=1,197 p>0,05 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=1,204 p>0,05

O vs B kobiety U=-0,775 p>0,05

mê¿czyŸni U=-0,548 p>0,05

razem Z=-0,570 p>0,05

(3)

wych – oznaczeñ stê¿eñ chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach.

Materiał i metody

Badaniami objêto 62 osoby, wtym:

w grupê odniesienia (O) stanowi³o 31 osób (11 kobiet i 20 mê¿czyzn) wwieku 28–58 lat, klinicznie zdrowych,

w grupê badan¹ (B) stanowi³o 31 osób (10 kobiet i 21 mê¿czyzn) wwieku 21–66 lat, z ³uszczyc¹ pospolit¹ (psoriasis vulgaris).

Obydwie grupy osobowe nie ró¿ni³y siê znamiennie pod wzglêdem wieku i struktury p³ci (tab. 1. i tab. 1a.).

U osób obydwu grup oznaczono wskaŸnik wagowo- wzrostowy Queteleta (Body Mass Index – BMI) wg wzoru (24]:

masa cia³a w kg BMI = ——————————

wysokoœæ cia³a w m²

Wyniki wyra¿ono w liczbach bez miana.

Materia³ do badañ laboratoryjnych pobierano:

w u chorych na ³uszczycê w2. dniu hospitalizacji, w u osób klinicznie zdrowych – równolegle z chorymi,

przy uwzglêdnieniu p³ci i wieku.

Stê¿enie chromu, kobaltu i niklu oznaczano wkrwin- kach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach.

Pos³u¿ono siê metod¹ Watkinsona [25] z póŸniejszymi mo- dyfikacjami na podstawie instrukcji firmowych aparatury i odczynników. Wyniki stê¿eñ badanych pierwiastków w wymienionych materia³ach biologicznych wyra¿ono w:

krwinki czerwone, osocze i mocz – mikrogramy na litr (µg/l), paznokcie i w³osy – mikrogramy na gram (µg/g).

Szczegó³owe opisy doboru osób do badañ, pozyski- wania materia³ów biologicznych, metodyki badañ i ana-

lizy statystycznej uzyskanych wyników przedstawiono wpoprzedniej pracy [26].

Wyniki

Zarówno u kobiet, jak i u mê¿czyzn oraz w ca³ej grupie badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, wartoœci BMI nie wykazywa³y ró¿- nic znamiennych (tab. 2. i tab. 2a.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chromu werytrocytach wgrupie odniesienia by³o znamiennie wy¿sze (p<0,05), w grupie badanej nie wykazywa³o ró¿- nicy znamiennej. Stê¿enie chromu werytrocytach u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do kobiet (p<0,005), mê¿czyzn (p<0,001) i ca³ej grupy odniesienia (p<0,001) by³o wysoce znamiennie ni¿sze (ryc. 1.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chromu wosoczu wgrupie odniesienia i wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu wosoczu u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporów- naniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by-

³o wysoce znamiennie (p<0,001) ni¿sze (ryc. 2.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chromu wmoczu wgrupie odniesienia i wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu wmoczu Tab. 2. Badania kliniczne: wskaŸnik wagowo-wzrostowy (BMI)

Grupa osobowa P³eæ N BMI

minimum-maksimum Me X– SD

odniesienia (O) kobiety 11 16,80–29,20 24,10 23,10 3,93

mê¿czyŸni 20 21,80–32,40 24,15 25,13 2,51

razem 31 16,80–32,40 24,10 24,41 3,18

badana (B) kobiety 10 17,40–30,50 25,00 24,65 4,36

mê¿czyŸni 21 20,20–37,40 25,20 25,97 4,42

razem 31 17,40–37,40 25,00 25,54 4,38

Tab. 2a. WskaŸnik wagowo-wzrostowy – analiza statystyczna wyników zawartych w tab. 2.

BMI – wartoœci liczbowe

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=-0,991 p>0,05 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=-0,528 p>0,05

razem Z=-0,824 p>0,05

(4)

0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0

0,001–0,064 0,042 0,043±0,017

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

minimum-maks., Q Me, u X±SD: kobiety, mê¿czyŸni, razem– 0,013–0,073

0,035 0,034±0,014 Cr er

µµg/l GRUPA ODNIESIENIA (O) GRUPA BADANA (B)

0,001–0,073 0,040 0,038±0,015

0,012–0,037 0,020 0,021±0,007

0,012–0,055 0,015 0,020±0,011

0,012–0,055 0,015 0,020±0,010

Qu

Ryc. 1. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w erytrocytach (Cr er)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ chromu w erytrocytach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=2,023 p<0,05 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=-0,866 p>0,05

O vs B kobiety U=3,169 p<0,005

mê¿czyŸni U=3,364 p<0,001

razem Z=4,526 p<0,001

1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

0,313–0,959 0,409 0,478±0,227

0,472 0,434±0,102 Cr os

0,243–0,959 0,452 0,449±0,155

0,056–0,404 0,128 0,208±0,112

0,014–0,396 0,218 0,218±0,101

0,014–0,404 0,218 0,215±0,103

Qu

Ryc. 2. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w osoczu (Cr os)

Zawartoœæ chromu w osoczu – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=0,392 p>0,05 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=-0,380 p>0,05

O vs B kobiety U=3,521 p<0,001

razem Z=5,948 p<0,001

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporów- naniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 3.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chromu wpaznokciach wgrupie odniesienia i wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu wpaznokciach u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 4.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chromu we w³osach w grupie odniesienia i w grupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu we w³osach

u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporów- naniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 5.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie kobaltu werytrocytach wgrupie odniesienia by³o znamiennie (p<0,01) ni¿sze, wgrupie badanej – nie ró¿ni-

³o siê znamiennie. Stê¿enie kobaltu werytrocytach u kobiet grupy badanej, wporównaniu do kobiet grupy odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o wysoce znamiennie (p<0,001) ni¿sze (ryc. 6.).

(5)

0,4

0,3

0,2

0,1

0

0,087–0,294 0,108 0,151±0,067

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

0,145 0,144±0,035 Cr m

0,087–0,294 0,145 0,147±0,048

0,090–0,222 0,153 0,151±0,048

0,058–0,333 0,157 0,170±0,070

0,058–0,333 0,157 0,164±0,064

Qu

Ryc. 3. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w moczu (Cr m)

Zawartoœæ chromu w moczu – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

O vs B kobiety U=0,211 p>0,05

razem Z=-1,049 p>0,05

4

3

2

1

0

0,998–3,588 1,564 1,784±0,736

1,934 2,138±0,644 Cr p

µµg/g GRUPA ODNIESIENIA (O) GRUPA BADANA (B)

0,998–3,588 1,834 2,012±0,688

1,298–3,700 2,267 2,292±0,807

0,807–3,223 2,003 1,853±0,712

0,807–3,700 2,003 1,995±0,759

Qu

Ryc. 4. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w paznokciach (Cr p)

Zawartoœæ chromu w paznokciach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=-1,672 p>0,05 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=1,331 p>0,05

mê¿czyŸni U=3,317 p>0,05

razem Z=0,225 p>0,05

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie kobaltu wosoczu wgrupie odniesienia i wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie kobaltu wosoczu u kobiet grupy badanej, wporównaniu do kobiet grupy odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿- czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿- czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o znamiennie (p<0,05) ni¿sze (ryc. 7.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie kobaltu wmoczu wgrupie odniesienia by³o znamiennie (p<0,005) ni¿sze, wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê. Stê-

¿enie kobaltu wmoczu u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej gru-

pie badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 8.).

Stê¿enie kobaltu wpaznokciach u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporówna- niu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 9.).

Stê¿enie kobaltu we w³osach u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 10.).

(6)

4

3

2

1

0

1,513–2,444 2,206 2,129±0,278

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

1,771 1,886±0,479 Cr w

1,234–2,893 1,921 1,972±0,430

1,146–3,964 2,015 2,075±0,765

1,092–2,359 1,756 1,763±0,393

1,092–3,964 1,818 1,864±0,548

Qu

Ryc. 5. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu we w³osach (Cr w)

Zawartoœæ chromu we w³osach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

razem Z=1,373 p>0,05

2

1,5

1

0,5

0

0,448–1,332 0,585 0,746±0,359

1,345 1,183±0,427 Co er

0,305–1,833 1,097 1,028±0,451

0,423–1,550 0,551 0,655±0,335

0,254–1,340 0,555 0,576±0,196

0,254–1,550 0,555 0,601±0,246

Qu

Ryc. 6. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w erytrocytach (Co er)

Zawartoœæ kobaltu w erytrocytach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=-2,787 p<0,01 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=0,105 p>0,05

razem Z=3,597 p<0,001

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie niklu werytrocytach wgrupie odniesienia by³o znamiennie (p<0,01) ni¿sze, wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie niklu werytrocytach u kobiet wgrupie badanej, wporównaniu do kobiet wgrupie odniesienia, nie wykazywa³o ró¿nicy znamiennej, u mê¿czyzn wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o wysoce znamiennie (p<0,001) ni¿sze (ryc. 11.).

Stê¿enie niklu wosoczu u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u kobiet,

mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 12.).

Stê¿enie niklu wmoczu u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 13.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie niklu wpaznokciach wgrupie odniesienia i wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie niklu wpa-

(7)

1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

0,166–0,723 0,453 0,452±0,193

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

0,549 0,534±0,234 Co os

0,166–1,894 0,528 0,505±0,227

0,150–1,625 0,324 0,351±0,127

0,150–0,785 0,328 0,357±0,166

0,150–0,785 0,328 0,355±0,152

Qu

Ryc. 7. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w osoczu (Co os)

Zawartoœæ kobaltu w osoczu – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

razem Z=2,344 p<0,05

0,05

0,04

0,03

0,02

0,01

0

0,001–0,033 0,011 0,012±0,010

0,025 0,027±0,013 Co m

0,001–0,047 0,023 0,022±0,014

0,001–0,035 0,023 0,018±0,015

0,001–0,046 0,021 0,023±0,015

0,001–0,046 0,021 0,021±0,015

Qu

Ryc. 8. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w moczu (Co m)

Zawartoœæ kobaltu w moczu – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=-2,869 p<0,005 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=-0,866 p>0,05

razem Z=0,007 p>0,05

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

znokciach u kobiet wgrupie badanej, wporównaniu do kobiet z grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporówna- niu do mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o wysoce znamiennie (p<0,001) wy¿sze (ryc. 14.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie niklu we w³osach w grupie odniesienia i w grupie badanej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie niklu we w³osach u kobiet wgrupie badanej, wporównaniu do kobiet z grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿- czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿-

czyzn i ca³ej grupy odniesienia. By³o wysoce znamiennie (p<0,001) wy¿sze (ryc. 15.).

Omówienie

Opieraj¹c siê na przes³ankach poœrednich, takich jak struktura p³ci i wieku, region ³ódzki oraz niewykazuj¹ce ró¿nic wartoœci BMI – interpretacjê tych przes³anek przedstawiono w pracy poprzedniej [26] – przy braku bez- wzglêdnie miarodajnych metod oceny spo¿ycia chromu, kobaltu i niklu wdziennej racji pokarmowej [27] przyjê-

(8)

0,2 0,18 0,16 0,14 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0

0,026–0,143 0,064 0,070±0,041

0,057 0,053±0,021 Co p

0,023–0,143 0,058 0,059±0,030

0,023–0,176 0,076 0,086±0,047

0,011–0,176 0,043 0,062±0,039

0,011–0,176 0,063 0,074±0,043

Qu

Ryc. 9. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w paznokciach (Co p)

Zawartoœæ kobaltu w paznokciach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

razem Z=-0,176 p>0,05

0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0

0,005–0,167 0,049 0,061±0,057

0,037 0,039±0,039 Co w

0,003–0,167 0,041 0,047±0,047

0,001–0,249 0,047 0,069±0,083

0,001–0,180 0,004 0,040±0,057

0,001–0,249 0,005 0,049±0,067

Qu

Ryc. 10. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu we w³osach (Co w)

Zawartoœæ kobaltu we w³osach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

razem Z=-1,739 p>0,05

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

to, ¿e w obydwu ocenianych grupach osobowych spo¿y- cie wymienionych pierwiastków by³o porównywalne.

Wyniki w³asne wykazuj¹, ¿e u chorych na ³uszczycê i u osób klinicznie zdrowych kierunki zmian w stê¿eniach chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych oraz w osoczu s¹ identyczne, wykazuj¹ jedynie zró¿nicowan¹ dynamikê – najwy¿sz¹ w przypadku chromu, najni¿sz¹ wprzypadku niklu. I tak, stê¿enie chromu werytrocytach i osoczu u chorych na ³uszczycê, kobiet i mê¿czyzn oddzielnie (bez istotnej ró¿nicy pomiêdzy nimi), a tak¿e wca-

³ej grupie osobowej, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, równie¿ kobiet i mê¿czyzn oddzielnie oraz ca-

³ej grupy osobowej, jest wysoce znamiennie ni¿sze. Stê-

¿enie kobaltu jest tak¿e wysoce znamiennie ni¿sze w krwinkach czerwonych i znamiennie ni¿sze w osoczu, jednak tylko u mê¿czyzn; u kobiet wyniki plasuj¹ siê na granicy znamiennoœci. Natomiast stê¿enie niklu wkrwin- kach czerwonych jest wysoce znamiennie ni¿sze u mê¿- czyzn z ³uszczyc¹, a stê¿enie pierwiastka w osoczu pomiê- dzy chorymi na ³uszczycê i osobami klinicznie zdrowymi, kobietami i mê¿czyznami, nie wykazuje ró¿nic istotnych.

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

(9)

5 4

3 2 1 0

0,517–2,646 0,795 1,332±0,914

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

2,369 2,183±0,916 Ni er

0,517–4,454 2,342 1,881±0,990

0,576–2,760 0,854 1,029±0,627

0,294–2,619 0,818 0,866±0,438

0,294–2,760 0,833 0,918±0,502

Qu

Ryc. 11. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w erytrocytach (Ni er)

Zawartoœæ niklu w erytrocytach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

testu miennoœci ró¿nicy O: kobiety vs mê¿czyŸni U=-2,684 p<0,01 B: kobiety vs mê¿czyŸni U=0,676 p>0,05

razem Z=3,456 p<0,001

6 5 4 3 2 1 0

0,254–5,602 1,734 1,932±1,403

1,972 2,080±0,627 Ni os

0,254–5,602 1,787 2,028±0,954

0,763–5,572 1,875 2,361±1,615

0,660–5,266 2,749 2,750±1,489

0,660–5,572 2,137 2,624±1,515

Qu

Ryc. 12. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w osoczu (Ni os)

Zawartoœæ niklu w osoczu – wartoœci liczbowe

razem Z=-1,007 p>0,05

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

Ocenê porównawcz¹ uzyskanych wyników uniemo¿- liwia brak danych tematycznych w dostêpnym piœmien- nictwie. Wyj¹tek stanowi stwierdzone w badaniach ame- rykañskich podwy¿szone u chorych na ³uszczycê stê¿e- nie niklu w surowicy – odwrotnie jak w badaniach w³asnych [28].

Chrom, kobalt i nikiel nale¿¹ do metali grup przej- œciowych. Ich wspóln¹ cech¹ jest zdolnoœæ tworzenia zwi¹zków koordynacyjnych z atomami niemetaliczny- mi, którymi wmateriale biologicznym s¹ najczêœciej atomy azotu, tlenu i siarki – jako atomy donorowe o ró¿-

nym stopniu powinowactwa z wi¹zaniami koordynacyj- nymi. Atomy niemetaliczne wchodz¹ w sk³ad grup funk- cyjnych: -OH, -COOH, -NH₂, -SH, a tak¿e H₂O. Jako takie wnosz¹ do po³¹czenia koordynacyjnego co najmniej jedn¹ parê elektronów z orbitali walencyjnych. Z kolei ligandy maj¹ce ³adunek ujemny, jak np. OH^-, CN^-, SCN^-, s¹ silniej wi¹zane z dodatnim jonem metalu, co wynika z obecnoœci wiêcej ni¿ jednej pary elektronów, które oddzia³uj¹ dodatkowo z innymi orbitalami typu α. Z bio- logicznego punktu widzenia, na szczególn¹ uwagê za- s³uguj¹ jony OH^-. Maj¹ one zdolnoœæ mostkowania mo-

(10)

0,14 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0

0,003–0,124 0,015 0,031±0,040

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

0,032 0,039±0,032 Ni m

0,001–0,124 0,024 0,036±0,035

0,001–0,069 0,010 0,016±0,020

0,001–0,074 0,014 0,022±0,021

0,001–0,074 0,014 0,020±0,021

Qu

Ryc. 13. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w moczu (Ni m)

Zawartoœæ niklu w moczu – wartoœci liczbowe

razem Z=1,935 p>0,05

8 7 6 5 4 3 2 1 0

1,342–5,843 2,313 2,600±1,278

minimum-maks., Q Me, u X±SD: – kobiety, mê¿czyŸni, razem 0,554–3,656

2,313 2,216±0,801 Ni p

0,554–5,843 2,313 2,352±0,993

0,833–5,753 3,703 3,665±1,651

0,007–7,715 3,566 3,730±1,462

0,007–7,715 3,566 3,709±1,498

Qu

Ryc. 14. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w paznokciach (Ni p)

Zawartoœæ niklu w paznokciach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

mê¿czyŸni U=-4,069 p<0,001

razem Z=-4,259 p<0,001

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

leku³ zwi¹zku koordynacyjnego. W nastêpstwie powsta- j¹ dwu- lub wielordzeniowe kompleksy metali ciê¿kich, które s¹ nieprzyswajalne [17].

Na metale pobierane z po¿ywieniem oddzia³uj¹: pH treœci przewodu pokarmowego – kwaœne (pH~2) w ¿o-

³¹dku i zasadowe (pH~8) w dwunastnicy, enzymy tra- wienne (fragmentuj¹ce ³añcuchy bia³kowe), a tak¿e bakterie – wydzielaj¹ce chelatory blokuj¹ce absorpcjê przez jelita [17].

Z drugiej strony, wspomniane po³¹czenia koordyna- cyjne s¹ s³absze od wi¹zañ kowalencyjnych. W roztwo-

rach wodnych dochodzi do wymiany jednych ligandów na inne. Kwasy nukleinowe i bia³ka ³¹cz¹ siê z okreœlo- nymi izomerami zwi¹zków koordynacyjnych selektyw- nie; ligandy zwi¹zków kompleksowych s¹ zastêpowa- ne ligandami od reszt aminokwasowych bia³ka. Ponad- to metale mog¹ byæ, równie¿ w sposób zró¿nicowany, w³¹czane do bia³ek w trakcie ich syntezy – w miarê wy- d³u¿ania siê ³añcucha bia³ka [17].

Zwraca siê tak¿e uwagê, ¿e metale grup przejœcio- wych s¹ pobierane z przewodu pokarmowego powoli, gdy¿ zasadnicz¹ rolê odgrywa tu forma chemiczna,

(11)

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

1,662–5,454 3,238 3,529±1,163

2,925 3,356±1,878 Ni w

0,104–8,706 3,022 3,417±1,641

0,154–8,075 4,873 4,569±2,213

3,132–6,416 5,236 5,027±0,901

0,154–8,075 5,232 4,879±1,434

Qu

Ryc. 15. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu we w³osach (Ni w)

Zawartoœæ niklu we w³osach – wartoœci liczbowe test U Manna-Whitney’a porównywane grupy wartoœæ poziom zna-

mê¿czyŸni U=-3,625 p<0,001

razem Z=-3,949 p<0,001

wktór¹ musz¹ zostaæ przekszta³cone, aby zyskaæ zdol- noœæ do absorpcji przez komórki jelita [17].

Byæ zatem mo¿e, ¿e obserwowane w badaniach w³a- snych ró¿nice wstê¿eniach chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na ³usz- czycê i u osób klinicznie zdrowych wynikaj¹ – miêdzy innymi – z przedstawionych, jednak zró¿nicowanych w obu grupach osobowych, wp³ywów chemicznych, en- zymatycznych, mikrobiologicznych, biochemicznych i fizjologicznych.

Wyniki w³asne wykazuj¹, ¿e u osób klinicznie zdrowych stosunki stê¿enia badanych pierwiastków w erytrocytach i osoczu wynosz¹ dla chromu 0,08, kobaltu 1,69 i niklu 0,45. W ka¿dym przypadku wymienione stosunki s¹ ni¿sze ni¿ u chorych na ³uszczycê: chrom – 0,09, kobalt – 2,03, nikiel – 0,92. Mo¿e to œwiadczyæ o wiêkszej w ³uszczycy – wporównaniu do osób zdrowych – redystrybucji osoczowo-tkankowej oznaczanych metali, dotycz¹cej – byæ mo¿e – zwiêkszonego zapotrzebowania (lub utraty) na nie wnaskórku i/lub wskórze i zaspokajania tego zapotrzebowania w pierwszej kolejnoœci kosztem zawartoœci w osoczu, a dopiero w nastêpnej – krwinek czerwonych.

Z punktu widzenia rozpatrywanego tematu wydaje siê rzecz¹ interesuj¹c¹, ¿e obni¿one stê¿enie chromu wosoczu stwierdzono u chorych z mia¿d¿yc¹ i jej wy- k³adnikami laboratoryjnymi – podwy¿szonym stê¿eniem cholesterolu i triglicerydów [2]. Liczne prace wskazuj¹,

¿e równie¿ u chorych z ³uszczyc¹ wystêpuj¹ ró¿norakie zaburzenia gospodarki lipidowej [29–34], obserwowane tak¿e u dzieci [35].

Wskazuje siê ponadto na mo¿liwoœæ upoœledzenia tolerancji glukozy u chorych z ³uszczyc¹ [36–39] – i wy-

stêpuj¹c¹ wzwi¹zku z tym korelacjê pomiêdzy ³uszczy- c¹ i cukrzyc¹ [40–43] – oraz na obserwowane w ³uszczycy zaburzenia stê¿eñ immunoglobulin [44–47].

Chrom, jako metal wchodz¹cy w sk³ad czynnika tolerancji glukozy [2, 3], ³agodzi objawy cukrzycy (tak¿e skutki nadmiernego spo¿ywania cukru) [17], bierze tak-

¿e udzia³ wreakcjach odpornoœciowych organizmu, zw³aszcza w zakresie syntezy immunoglobulin [2].

Zgodnie z wynikami w³asnymi, stê¿enie chromu w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na ³usz- czycê jest obni¿one.

Z kolei jony kobaltu (Co²⁺) i niklu (Ni²⁺) wykazuj¹ w³aœciwoœci kompleksowania siê z kalmodulin¹, zak³ó- caj¹c jej kaskadê metaboliczn¹ – i wkonsekwencji funk- cjê [17]. W tym znaczeniu obydwa jony dzia³aj¹ antago- nistycznie w stosunku do jonów wapnia, które aktywizu- j¹c kalmodulinê rozpoczynaj¹ szlak metaboliczny kwasu arachidonowego [17, 48] – wa¿nego ogniwa etiopatoge- netycznego ³uszczycy [48]. Nikiel natomiast wp³ywa na stabilizacjê struktur kwasów nukleinowych [3], co wp³y- wa na przebieg mitoz komórkowych, których intensyfi- kacja w warstwie podstawowej le¿y u podstaw wzmo¿o- nej proliferacji komórek naskórka [49, 50]. Podobn¹ w³a- œciwoœæ wykazuje wchodz¹cy w sk³ad witaminy B12

kobalt. Witamina B₁₂– jako koenzym – uczestniczy wró¿nych reakcjach metabolicznych komórek. Jest nie- zbêdna zw³aszcza w procesach syntezy puryn i DNA; wa- runkuje zatem prawid³owy rozwój i dojrzewanie j¹der komórkowych oraz ich podzia³y. Od witaminy B12zale-

¿y prawid³owy metabolizm lipidów, w tym katabolizm kwasów t³uszczowych [51]. Wyniki w³asne wykazuj¹, ¿e – podobnie jak chromu – stê¿enia kobaltu i niklu wery-

n₁=11 n₂=20 n₃=31 n₁=10 n₂=21 n₃=31

(12)

trocytach i osoczu u chorych na ³uszczycê s¹ obni¿one.

W odniesieniu do niklu uwa¿a siê, ¿e jego stê¿enie w osoczu, zale¿ne od absorpcji z przewodu pokarmowego, mo-

¿e wynikaæ z wp³ywu uwarunkowañ genetycznych [52].

Z drugiej jednak strony metale ciê¿kie, nawet nie- zbêdne dla organizmu mikroelementy, wykazuj¹ w³aœci- woœci szkodliwe poprzez dzia³anie rodnikogenne. Wy- nika to z faktu, ¿e posiadaj¹ one niesparowane elektro- ny na orbicie walencyjnej, co powoduje, ¿e de facto s¹ rezyduj¹cymi wkomórce rodnikami. W obecnoœci chromu, kobaltu i niklu wytwarzany przez dysmutazê ponad- tlenkow¹ nadtlenek wodoru (H2O2) mo¿e zostaæ przekszta³cony w agresywny rodnik hydroksylowy. Proces ten mo¿e zachodziæ permanentnie, poniewa¿ jony metali s¹ przywracane do formy zredukowanej przez kwas askorbinowy, który jest regenerowany z formy utlenio- nej przez NADH (w tym znaczeniu witamina C odgrywa rolê negatywn¹) [17].

Mechanizmy dzia³ania rodnikogennego najlepiej po- znano wodniesieniu do niklu. Wyró¿nia siê wnich:

w generowanie wolnych rodników przez paramagnetycz- ne jony metalu, co skutkuje peroksydacj¹ nienasyco- nych kwasów t³uszczowych,

w przyspieszenie rozk³adu wodorotlenków lipidowych z wytworzeniem form tlenowych,

w uszkadzanie mechanizmów zaanga¿owanych w neu- tralizacjê wolnych rodników: dysmutazy ponadtlen- kowej, peroksydazy glutationowej i dehydrogenazy aldehydowej. Wytwarzane wolne rodniki mog¹ uszka- dzaæ geny, a tak¿e bia³ka. Z kolei uszkodzenie bia³ek wzmaga fagocytozê [52].

Rola aktywnych form tlenu w patogenezie ³uszczycy jest dyskutowana w wielu pracach [53–59].

Interesuj¹ca wydaje siê równie¿ wspomniana hipo- teza uszkadzaj¹cego dzia³ania niklu na bia³ka i wnastêp- stwie wzmaganie procesu fagocytozy. Wzmo¿ona czyn- noœæ fagocytarna pobudzonych w³uszczycy PMNL – w wieloetapowym ujêciu tego zjawiska – wydaje siê byæ dobrze udokumentowana [49, 60–64], ³¹cznie z jej na- stêpstwami w zakresie wzmo¿enia lizosomalnego po- tencja³u enzymatycznego tych krwinek – i w efekcie koñcowym odmaskowania przez proteazy antygenu na- skórkowego [48, 65–67].

W etiopatogenezie ³uszczycy, zw³aszcza w fazie ge- nofenotypowej [68], zwraca siê uwagê na korelacje po- miêdzy wysiewem zmian skórnych a infekcjami bakte- ryjnymi [49, 69–71], równie¿ wirusowymi [72–75]. Su- geruje siê, ¿e wmechanizmie tych infekcji mo¿e uczestniczyæ tak¿e nikiel, który wp³ywa na uk³ad odpor- noœciowy organizmu, szczególnie: 1) wp³ywa na funkcje prekursorowych komórek Langerhansa; 2) zmniej- sza procesy ró¿nicowania limfocytów oraz funkcje ko-

mórek NK; 3) przyspiesza tworzenie enzymów C3b i B6 kompleksu dope³niacza, co mo¿e mieæ wp³yw na odpor- noœæ organizmu wtrakcie zaka¿enia; 4) os³abia stymu- luj¹cy wp³yw cynku na wytwarzanie interleukiny-1β (IL-1β) i czynnika wzrostu martwicy guza (TNF-α) – wszystko to powoduje os³abienie odpowiedzi immuno- logicznej. Zatem nikiel sprzyja infekcjom [52].

G³ówn¹ drog¹ wydalania chromu z organizmu – podobnie jak niklu i kobaltu – jest mocz. Dzienne wydalanie chromu z moczem jest wprzybli¿eniu równe ilo- œci zaabsorbowanej z przeciêtnej diety [3].

Badania w³asne wykaza³y, ¿e u chorych na ³uszczycê stê¿enia chromu, kobaltu i niklu wmoczu, wporównaniu do osób klinicznie zdrowych, nie ró¿ni³y siê znamiennie, co potwierdza przytoczon¹ wy¿ej tezê o porównywalnej poda¿y wymienionych pierwiastków z diet¹, jednak nie odzwierciedla stanu wysycenia nimi elementów krwi.

Wyniki w³asne wskazuj¹ na brak znamiennych ró¿nic dotycz¹cych stê¿eñ chromu i kobaltu wpaznokciach i w³o- sach pomiêdzy osobami, kobietami i mê¿czyznami, chorymi na ³uszczycê i klinicznie zdrowymi. Wykazuj¹ rów- nie¿ brak ró¿nicy wstê¿eniach niklu wpaznokciach i w³o- sach pomiêdzy kobietami klinicznie zdrowymi i kobietami z ³uszczyc¹. Natomiast u mê¿czyzn z ³uszczyc¹, wporów- naniu do mê¿czyzn klinicznie zdrowych, stê¿enie niklu w paznokciach i w³osach jest wysoce znamiennie wy¿sze.

Wp³yw chromu, kobaltu i niklu na organizm ludzki jest aktualnie ma³o poznany. Okreœlone efekty dzia³ania wymienionych pierwiastków zale¿¹ z jednej strony od ich koncentracji, z drugiej od poziomu organizacji organizmu, na którym ten wp³yw jest rozpatrywany: mole- kularnego, komórkowego, tkankowego, ogólnoustrojo- wego – w tym równie¿ od wzajemnych powi¹zañ wymienionych poziomów. Do czynników wp³ywaj¹cych na oddzia³ywanie ka¿dego z omawianych pierwiastków, wka¿dym z wymienionych obszarów, nale¿y zaliczyæ tak¿e w³aœciwoœci fizykochemiczne samych pierwiast- ków oraz substancji (bia³ek) z nimi reaguj¹cych, ale rów- nie¿ czynniki charakteryzuj¹ce dany organizm, np. ge- netyczne lub ogólnie – stan zdrowia czy choroby. Od ich wp³ywu zale¿¹ takie procesy, jak wch³anianie, dystry- bucja narz¹dowa, przemiany chemiczne i funkcja fizjo- logiczna oraz wydalanie pierwiastka [76].

Piœmiennictwo

1. Cieœlak-Golonka M: Zwi¹zki chromu w uk³adach o znaczeniu biologicznym. Wiad Chem, 1996, 48: 1-6.

2. Bia³kowska M, Ziemba AW: Sk³adniki mineralne. W:

Maœliñski S, Ry¿ewski J (red.): Patofizjologia. Wyd. II. PZWL, Warszawa 2000, 445-58.

3. Chmielnicka J: Metale i metaloidy. W: Señczuk W (red.):

Toksykologia. Wyd. IV. PZWL, Warszawa 2002, 433-516.

4. Ga³uszka G, Cieœlak-Golonka M, Szel¹g A, Starosta J, Wojciechowska A: Synthetic models for the glucose tolerance

(13)

factor: the spectroscopic characterization and toxicity studies of monomeric and dimeric Cr (III) species. Polyhedron, 1998, 21: 3785-9.

5. Radomska K, Konarski J, Graczyk A: Chrom, jego rola i funkcje wfizjologii i patologii organizmu ludzkiego. Mag Med, 1993, 4: 46-51.

6. Itoh M, Nakamura M, Suzuki T, Kawai K, Horitsu H, Takamizawa K: Mechanism of chromium (VI) toxicity in Escherichia coli: is hydrogen peroxide essential in Cr (VI) toxicity. J Biochem, 1995, 117: 780-6.

7. Stearns DM, Kennedy LJ, Courtney KD, Giangrande PH, Phieff LS, Wetterhahn KE: Reduction of chromium (VI) by ascorbate leads to chromium – DNA binding and DNA strand sreaks in vivo. Biochemistry, 1995, 34: 910-19.

8. Stearns DM, Wetterhahn KE: Reaction of chromium (VI) with ascorbate produces chromium (V), chromium (IV), and carbon – based radicals. Chem Res Toxicol, 1994, 7: 219-30.

9. Tsapakos JM, Hampton TH, Wetterhahn KE: Chromium (VI) – induced DNA lesions and chromium distribution of rat kidney, liver and lung. Cancer Res, 1983, 43, 5: 5662-7.

10. Manning FCR, Xu J, Patierno SR: Transcriptional inhibition by carcinogenic chromate: Relationship to DNA damage. Mol Carcinog, 1992, 6: 270-9.

11. Miller CA, Cohen MD, Costa M: Complexing of actin and other nuclear proteins to DNA by cis-diamminedichloroplatinum (II) and chromium compounds. Carcinogenesis, 1991, 12: 269-76.

12. Zhitkovich A, Costa M: A simple, sensivity assay to defect DNA – protein – crosslinks in intact cells and in vivo.

Carcinogenesis, 1992, 13: 1485-9.

13. Sugiyama M, Tsuzuki K, Haramaki N: DNA single – strand breaks and cytotoxicity induced by chromate (VI) in hydrogen peroxide – resistant cell lines. Mutation Res, 1993, 299: 95-102.

14. Misra M, Alcedo JA, Wetterhahn KE: Two pathways for chromium (VI) – induced DNA damage in 14 day chick embryos:

Cr – DNA binding in liver and 8-oxo-2’deoxyguanosine in red blood cells. Carcinogenesis, 1994, 15: 2911-7.

15. Blankenship LJ, Manning FCR, Orenstein JM, Patierno SR:

Apoptosis is the mode of cell death caused by carcinogenic chromium. Toxicol Appl Pharmacol, 1994, 126: 75-83.

16. Trocha M, Antonowicz J, Andrzejak R: Rakotwórczoœæ chromu. Medycyna Pracy, 1999, 2: 163-77.

17. Schneider Z, Karaœ Z: Metale wœrodowisku biologicznym. W:

Karaœ Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt wekosystemie

¿ywieniowym – sojusznicy czy wrogowie? PTT¯, Poznañ 2000, 13-34.

18. Bolewski A, Gruszczyk H, Pawlikowski S: Zastosowanie kobaltu. W: Bolewski A (red.): Surowce mineralne œwiata.

Nikiel – Ni, Kobalt – Co. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1984, 268-9.

19. Malkiewicz B: Biochemia ¿elaza i pierwiastków œladowych oraz ich rola wustroju. W: Sznajd J (red.): Biochemia kliniczna wpraktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 176-88.

20. Stryer L: Biochemia. PWN, Warszawa 2000, 670-86.

21. Szostak WB, Cybulska B: Rola ¿ywienia w zachowaniu homeostazy ustroju. (W:) Sznajd J. (Red.): Biochemia kliniczna wpraktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 29-46.

22. Przys³awski J, Duda G: Pierwiastki subœladowe: chrom, nikiel i kobalt w¿ywnoœci. W: Karaœ Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt w ekosystemie ¿ywieniowym – sojusznicy czy wrogowie?

PTT¯, Poznañ 2000, 83-97.

23. Kryteria zdrowotne œrodowiska. Nikiel. T 108. IMP, £ódŸ 1996.

24. Charzewska J, Figurska K, W¹growska H: Charakterystyka wskaŸników nadwagi i oty³oœci. Cz. I. Zastosowanie wskaŸnika Queteleta i innych wybranych cech antropometrycznych

wporównaniach miêdzypopulacyjnych. Przegl Lek, 1981, 2:

277-82.

25. Watkinson JH: Fluometric determination of selenium in biological material with 2,3-diaminonaphtalene. Ann Chem, 1996, 38: 92-7.

26. Seneczko M: Gospodarka selenowa u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych. Czêœæ 1: Stê¿enie selenu w wybranych sk³adowych morfotycznych i wydalinach oraz aktywnoœæ peroksydazy glutationowej w krwinkach czerwonych. Post Dermatol i Alergol, 2003, w druku.

27. Serwin AB, Chodynicka B, W¹sowicz W, Gromadziñska J:

Stan od¿ywienia selenem a przebieg ³uszczycy. Pol Merk Lek, 1999, 35: 263-5.

28. Smith SA, Aamir F, Otis MP: Elevated serum nickel concentration in psoriasis vulgaris. Int J Dermatol, 1994, 11: 783-5.

29. Aguilar-Martinez A, Guarra-Rodriguez P, Ambrojo-Antunez P, Cristobal-Gil MC, Urbina-Gonzales F, Garcia-Perez A:

Serum levels of apolipoproteins AI, AII and B in psoriasis.

Dermatologica, 1989, 179: 200-201.

30. Grattan C, Burton JL, Manku M, Stewart C, Horrobin DF:

Essential-fatty-acid metabolites in plasma phospholipids in patients with ichtyosis vulgaris, acne vulgaris and psoriasis.

Clin Exp Dermatol, 1990, 15: 174-6.

31. Laszmanowa AP, Tsagareiszwili KA: Rol naruszenji lipidnowo obmiena wrazwitii ekzemy i psoriaza pri chroniczeskom alkoholizmie (kliniko-eksperimentalnoje issledowanje). Vestn Dermatol Venerol, 1990, 3: 54-7.

32. Ruszczak Z, Czarnecki M, Kaszuba A: Zachowanie siê lipidów u chorych na ³uszczycê leczonych metod¹ PUVA. Przegl Dermatol, 1986, 6: 447-50.

33. Toruniowa B, Chibowska M, Pietrzak A: Zachowanie siê niektórych apolipoprotein w³uszczycy. Przegl Dermatol, 1990, 2: 96-101.

34. Vahlquist C, Selinus J, Vessby B: Serum lipid changes during acitretin (Etretin) treatment of psoriasis and palmo-plantar pustulosis. Acta Dermatol Venereol, 1988, 4: 300-5.

35. Cardin E, Francini F, Milito F, Velluti F, Bucciante G: Lipid levels in children with psoriasis. G Clin Med, 1990, 71: 95-6 (streszczenie angielskie).

36. Brenelli SL, Moraes AM, Monte-Alegre S: Insulin resistance in psoriasis. Braz J Med Res, 1995, 28: 297-301.

37. Grzybowski G, F¹fara J, ¯aba R, Wierusz-Wysocka B:

Wspó³istnienie ³uszczycy z upoœledzeniem tolerancji glukozy (IGT), cukrzyc¹ typu 2 i nadciœnieniem têtniczym nie jest przypadkowe. Post Dermatol Alergol, 2002, 1: 46-51.

38. Romano G, Moratti G, Di Benedetto A: Skin lesions in diabetes mellitus: prevalance and clinical correlations. Diabet Res Clin Pract, 1998, 39: 101-6.

39. Tatoñ J, Czech A: Diabetologia. PZWL, Warszawa 2001, 2-209.

40. Abraham Z, Lahat N, Kinarty A, Feuerman EJ: Psoriasis, necrobiosis lipoidica, granuloma annulare, vitiligo and skin infections in the same diabetic patient. J Dermatol, 1990, 17:

440-7.

41. Burns RE, Whitehouse FW: Evidence for impaired glucose tolerance in uncoplicated psoriasis. Arch Dermatol, 1973, 107:

371-2.

42. Ehrly I, Wolf R, Zierz P: Beziehungen zwischen Hautkrankheiten, ins besondere Psoriasis vulgaris und diabetischer Stoffwechsel – störung. Z Haut Geschlechtskr, 1973, 48: 369-80.

43. Hopsu-Havu VK, Terho PE, Vanha-Perttula TP, Viljanen MK:

Response of blood insulin and growth hormone to glucose infusion in normal psoriatic and diabetic persons. Acta Dermatol Venereol, 1973, 53: 39-44.