OGÓLNE I SPECYFICZNE CECHY SOCJALISTYCZNEJ INDUSTRIALIZACJI W POLSCE* W LATACH

OGÓLNE I SPECYFICZNE CECHY

SOCJALISTYCZNEJ INDUSTRIALIZACJI W POLSCE*

W LATACH 1951—1970

Rozwój społeczno-gospodarczy w czasach nowożytnych został w znacznym stopniu zdominowany przez procesy uprzem ysło­

wienia. Dotyczy to zarówno tych krajów , którym powszechnie przypisuje się indu­

strialny model rozwoju, jak i tych (A ustra­

lia, Dania, Kanada), których rozwój gos­

podarczy w’ okresie ostatnich stu k ilk u ­ dziesięciu lat wiąże się głównie z sekto­

rem pierwszych, tj. rolnictwem, leśnic­

twem i rybołówstwem. W tych ostatnich rozkład korzyści kom paratywnych zw ią­

zany z rolnictwem oraz przyspieszenie sto­

py wzrostu produktu społecznego na gło­

wę uzyskano m. in. poprzez rozbudowę przemysłowych faz przetwórstwa produk­

tów sektora I i rozwój niektórych gałęzi przemysłu produkujących środki produk­

cji dla rolnictwa. Analiza sekularnego wzrostu tych krajów w skazuje przy tym na znaczny wzrost udziału przemysłu i spadek udziału sektora I w produkcie krajowym . I tak np. w’g S. Kuznetsa w A ustralii spadek udziału sektora I w latach 1861— 1966 w produkcie krajowym brutto wynosił 13,8",,, przy równoczesnym wzroście udziału przemysłu o 18,2°,, h Przez i n d u s t r i a l i z a c j ę rozumiemy proces przemian strukturalnych w gospo­

darce i społeczeństwie związany z rozwo-

• W ykład szkoleniow y w ygłoszon y na Se m i­

narium m łodych n auczycieli akadem ickich w G ródku w e w rześniu 1977 foku.

1 S. K u z n e t s : Wzrost gospodarczy naro­

dów. W arszawa 1976. s. 152.

2 W. I s k r a : R ozwój przem ysłowy krajów R W P G , W arszawa 1967, s. 11, J . S z c z e p a ń ­ s k i , Zm iany społeczeństwa polskiego te pro­

cesie uprzemysłowienia, W -w a 1973, s. 11—12.

jem przemysłu. Dla jego początkowych okresów charakterystyczne jest przecho­

dzenie od gospodarki tradycyjnej, opartej na rolnictwie, do gospodarki, w której do­

minuje przemysł. Procesy industrializacji m ają wzajemne sprzężone aspekty tech­

niczne, ekonomiczne, społeczno-kulturalne i polityczne. Techniczne aspekty uprzem y­

słowienia to: m echanizacja pracy, ilościo­

we i jakościowe przekształcenie środków produkcji i technik wytwarzania, pogłę­

bienie i zmiany w specjalizacji pracy oraz racjonalizacja jej organizacji. A spek­

ty ekonomiczne wiążą się z relatywnie wysoką, zwłaszcza w początkowych fa ­ zach, stopą inw estycji przemysłowych, wzrostem aktyw izacji zawodowej ludności, pogłębieniem i dyferencjacją społecznego podziału pracy, przyspieszeniem wzrostu gospodarczego. Społeczno-kulturow e as­

pekty industrializacji to: intensyfikacja pionowej ruchliwości społecznej, ruchy m igracyjne ludności, przekształcenia ukła­

dów klasow o-w arstw ow ych, zmiany w po­

ziomie i strukturze kw alifikacji i w y­

kształcenia społeczeństwa, w układzie sie­

ci osadniczej i stylu życia. Zatem indu­

strializacja anim uje ilościowe i jakościo­

we przemiany w społecznych siłach w y­

twórczych, układzie stosunków ekonom i­

cznych oraz nadbudowie ideologicznej.

Podkreślana przez niektórych autorów 2 konieczność historycznej i pojęciow ej de- lim itacji pomiędzy uprzemysłowieniem a procesem rozwoju przemysłowego (mo­

dernizacji przemysłu), opartej zresztą na bliżej nieokreślonych kryteriach, w ydaje się być wątpliwa. Możliwe do w yodręb­

nienia. w oparciu o różne kryteria, etapy

industrializacji są współzależne i w zajem ­ nie się przenikają. Analiza sekularnego uprzem ysłowienia pozwala wyróżnić w nim dwie podstawowe fazy: ilościowego i jakościow ego rozwoju przemysłu. Dla pierwszego z etapów charakterystyczna jest wysoka stopa wzrostu inw estycji przemysłowych, relatyw nie silny wpływ nowych inw estycji na rozwój przemysłu i wzrost produkcji przemysłowej oraz szybki wzrost udziału przemysłu w docho­

dzie narodowym, zatrudnieniu i m ajątku produkcyjnym . Wzrost produkcji przem y­

słowej ma w tej fazie, w znacznym sto p ­ niu charakter ekstensywny. W ynika on ze wzrostu zatrudnienia i wzrostu w ydaj­

ności pracy, opartego przede wszystkim na zmianach technicznego uzbrojenia pra­

cy. W ieloczynnikowa kapitałochłonność przyrostowa produkcji przem ysłowej w y­

kazuje w tym okresie tendencje wzrostu.

Dla etapu jakościowego rozwoju przem y­

słu charakterystyczna jest s t a b i l i z a ­ c j a stopy inw estycji przemysłowych na relatyw nie niższym poziomie, stabilizacja, a następnie spadek udziału przemysłu w zatrudnieniu, zahamowanie wzrostu udzia­

łu przemysłu w m ajątku produkcyjnym . Wzrost produkcji przemysłowej w ynika ze wzrostu w ydajności pracy opartego na działaniu czynników pozainw estycyjnych, a w konsekw encji przyrostowa kapitało­

chłonność w ykazuje trw ałą tendencją spad­

kową. Podział ten, oparty m.in. na w y­

odrębnieniu ekstensywnych i intensyw ­ nych czynników rozwoju produkcji prze­

m ysłow ej, ma w pewnym stopniu charak­

ter umowny. Powszechnie bowiem w iado­

mo, że rozgraniczenie ekstensywnych i in ­ tensywnych czynników wzrostu w ydajnoś­

ci pracy jest niezw ykle trudne, zarówno w płaszczyźnie teoretycznej, jak i em pi­

rycznej i musi się opierać na przyjęciu założeń upraszczających. Trudno też po­

dzielać ahistoryczny i sprzeczny z logiką pogląd o bezustannym wzroście (chociaż coraz wolniejszym ) udziału przemysłu w dochodzie narodowym. W ynika on z mało prawdopodobnych tez o stałym wzroście przyrostow ej kapitałochłonności dochodu narodowego i dochodowej elastyczności popytu na artykuły konsum pcyjne pocho­

dzenia przemysłowego.

Klasow e aspekty procesów industrializacji pozw alają wyróżnić dwa podstawowe jej typy: kapitalistyczny i socjalistyczny. In ­ dustrializacja wysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczo­

nych, której początek przypada na koniec X V TII wieku w W. Brytanii, drugą poło­

wę X IX w. w Niemczech i pierwszą po­

łowę X IX w ieku w pozostałych krajach, w ykazuje szereg wspólnych cech. Nieco odmienny typ industrializacji jest charak­

terystyczny dla Japonii, gdzie początkowy jej okres (od końca X IX wieku do II w oj­

ny światowej) inspirowany był przez feu­

dalne państwo, zaś pozaekonomiczne, feu­

dalne formy w yzysku klasy robotniczej (zespolone z formami kapitalistycznym i) utrzym ywały się przez długi okres czasu.

Trudno natom iast wyróżnić odrębny typ industrializacji, wspólny i charakterys­

tyczny dla krajów Trzeciego Św iata. Z n a ­ czne różnice w' poziomie gospodarczego rozwoju tych krajów , odmienne i niesta­

bilne orientacje polityczne, zróżnicowany charakter ich kolonialnego uprzem ysło­

wienia stanowią przesłanki silnej dyw er­

gencji warunków industrializacji w tej grupie krajów .

PODSTAW OW E ZAŁOŻENIA TEORII SOCJALISTYCZNEJ INDUSTRIALIZACJI W OKRESIE PRZEJŚCIOWYM

OD KA PITALIZM U DO SOCJALIZMU Socjalizm zwyciężył dotychczas w kra­

jach na ogół zacofanych gospodarczo.

Opóźnienie pierwotnej akum ulacji kapi­

tału oraz brak samodzielnych organiz­

mów państwowych (Polska, Bułgaria, R u ­ munia, W ęgry, Czechosłowacja) w wielu krajach Europy W schodniej w X IX w ie­

ku wywarły ham ujący i zniekształcający wpływ na przebieg industrializacji kapi­

talistycznej w tej części Europy. W tych warunkach realizacja celów rozwoju so­

cjalizm u wym agała przyspieszenia rozwo­

ju sił wytwórczych dla stworzenia m ate­

rialno-technicznej bazy nowej form acji.

Industrializacja socjalistyczna stym ulując rozwój sił wytwórczych, pozwala na zła­

godzenie i przezwyciężenie w relatywnie szybkim czasie sprzeczności pomiędzy po­

stępowymi przeobrażeniami ustrojowymi

a niskim poziomem rozwoju gospodarcze­

go. Szybki rozwój przemysłu stanowi pod­

stawę m odernizacji rolnictwa oraz pozo­

stałych działów' gospodarki narodowej i sfery nieprodukcyjnej. W większości krajów obozu socjalistycznego w okresie startu do industrializacji istniało bezro­

bocie i trudne do oszacowania, ukryte rezerwy siły roboczej, głównie w rolnic­

twie. W Z S R R , mimo znacznych sukce­

sów polityki zatrudnienia w latach dwu­

dziestych, liczba bezrobotnych w miastach wynosiła w 1928 roku około 1,5 min osób 3.

W Polsce w 1949 roku nadwyżka poszu­

kujących pracy nad liczbą wolnych m iejsc wynosiła 1C8 tys., a ukryte rezerwy siły roboczej na wsi szacowane w granicach od 700 tys. do 1,5 min osób. Równocześnie w kilkunastu miastach istniały ośrodki dużego lokalnego bezrobocia. W N R D i Czechosłowacji wyraźnie szybszy wzrost zatrudnienia od wzrostu ludności w wieku produkcyjnym w latach 1950— 1963 W.

Iskra interpretuje jako przejaw likw ida­

cji rezerw' siły roboczej ■*. Możliwość li­

kwidacji bezrobocia i ukrytych rezerw siły roboczej słusznie wńązano z progra­

mem socjalistycznej industrializacji.

Uprzemysłowienie rozwija i utrwala w pierwszym okresie przemian ustrojowych socjalistyczne stosunki ekonomiczne. Roz­

budowa przemysłu poszerza sektor gospo­

darki socjalistycznej (Tabela 1 i 2), jest przesłanką socjalizacji rolnictwa oraz przekształca stosunki podziału. W Z S R R udział sektora prywatnego w globalnej produkcji przemysłowej spadł z 17,6% w 1928 roku do 0,5% w 1932 roku, zaś liczba kapitalistycznych przedsiębiorstw konce­

syjnych zm niejszyła się z 68 w 1928 roku do 11 w roku 1936. Równocześnie reali­

zacja programu radzieckiej industrializa­

cji w' latach 1928— 1932 przyspieszyła de­

cyzje o kolektyw izacji. N iska towarowość produkcji rolnej (ok. 60% w 1927 roku w stosunku do 1913) w latach 1926— 1930 utrudniała prawidłowe zaopatrzenie lud­

ności m iejskiej w żywność. W tej sytu­

acji Plenum К С W K Pb 5 stycznia 1930 roku podjęło decyzję o powszechnej ko- 3 B . M i n c , Radziecki model Industrializacji.

Ekonom ista 5/1967, s. 1171.

I W . I s k r a , op. cit , s. 136, 187.

lektyw izacji rolnictwa, widząc w niej m.in. środek w'zrostu towarowości pro­

dukcji rolnej. Do końca 1932 roku sko- lektywizowano 61,5% gospodarstw chłop­

skich, w wyniku czego skup zboża w ro­

ku 1932 przekroczył poziom przedwojen­

ny i był dwukrotnie wyższy niż w ro­

ku 1928.

Rozwój przemysłu pobudza przekształce­

nie struktury klasowej społeczeństwa, zwiększając liczebność klasy robotniczej, co wzmacnia klasowy charakter dyktatu­

ry proletariatu.

Godny podkreślenia jest też w'plyw' in­

dustrializacji na budowę potencjału m i­

litarnego krajów socjalistycznych. K o ­ nieczność szybkiego wzmocnienia tego potencjału, szczególnie w latach 1930— 1939 i 1950— 1954, w ynikająca z niekorzystnego dla krajów socjalistycznych układu sto­

sunków międzynarodowych, w dużym stopniu zdeterminowała w tym okresie wysokie tempo uprzemysłowienia socja­

listycznego i silne preferencje dla rozbu­

dowy przemysłu ciężkiego.

Ostateczny wybór modelu pierwszego okresu industrializacji w Z S R R i Polsce był wynikiem ostrych polemik i walki politycznej. W Z S R R w latach 1926— 1929 przedmiotem dyskusji były metody pla­

nowania i generalna koncepcja industria­

lizacji. Kierunek genetyczny, reprezento­

wany wśród ekonomistów przez Grom ana i Bazarowa, głosił pogląd, że istotą pla­

nowania powinna być ekstrapolacja tren­

dów wynikających z działania „obiektyw ­ nych praw rozwoju ekonomicznego”.

Przedstaw iciele kierunku teleologicznego, m.in. S. Strum ilin, uważali, że zadania planistyczne powinny być formułowane z punktu widzenia ogólnych celów poli­

tyki społeczno-gospodarczej. W tym sa­

mym czasie ostry charakter przybrała walka z prawicowym odchyleniem w par­

tii, reprezentowanym przez N. Bucharina i A . Rykow a, oraz z koncepcjam i zwo­

lenników L. Trockiego. Trockiści forso­

wali koncepcję s u p e r i n d u s t r i a l i- z a c j i realizowanej kosztem rolnictwa.

Koncepcja ta groziła zerwaniem politycz­

no-ekonomicznej więzi klasy robotniczej z chłopstwem. Przedstaw iciele odchylenia prawicowego, popierani przez ekonomis­

tów kierunku genetycznego uważali, że należy rozwijać przemysł lekki i rolnic­

two, a w celu rozwiązania trudności zbo­

żowych udzielać poparcia dużym gospo­

darstwom rolnym . Ta koncepcja zakładała w olniejsze tempo rozwoju gospodarczego i umocnienie sektora drobnotowarowego, nie eksponując znaczenia industrializacji dla umocnienia niezawisłości pierwszego państwa socjalistycznego.

Ostateczny model industrializacji ukształ­

towały uchw ały X IV Zjazdu W K P b (gru­

dzień 1925 r.) i X V Zjazdu W K P b (gru­

dzień 1927 r.). Zakładały one konieczność szybkiej rozbudowy przemysłu ciężkiego, umocninie monopolu handlu zagraniczne­

go, uspołecznienie gospodarki, zapew nie­

nie samodzielności gospodarczej i w yso­

kiej stopy akum ulacji. Tezy tych uchwał zostały skonkretyzow ane w I planie pię­

cioletnim na lata 1928— 1932, uchwalonym przez V Zjazd Rad Z S R R w dniu 28 m a­

ja 1929 r.

W Polsce, w okresie od 1946— 1948 roku, przedmiotem dyskusji był wybór tempa i kierunków industrializacji. Za przeło­

mowy moment w tej dyskusji można uznać zebranie czołowego aktyw u P P R i P P S (18—-1 9II 1943), v/ trakcie którego ów ­ czesny minister przem ysłu H. Minc ostro skrytykow ał uznawaną przez ekonom is­

tów z Centralnego Urzędu Planowania zasadę prym atu konsum pcji nad produk­

cją. Ostateczną koncepcję industrializacji skrystalizow ał Kongres Zjednoczeniowy P Z P R (14— 15 X11 1948 r.), akcentując k o ­ nieczność oparcia się na doświadczeniach Z S R R poprzez forsowanie szybkiego tem ­ pa uprzem ysłowienia i stworzenia silnego priorytetu dla rozwoju przem ysłu środ­

ków produkcji.

PODSTAWOWE RÓŻNICE I ANALOGIE POMIĘDZY

PROCESAM I IN D USTRIA LIZA CJI KAPITALISTYC ZNEJ

I SOCJALISTYCZNEJ

Analiza porównawcza dwóch podstaw o­

wych typów industrializacji musi uw zględ­

5 W. H o f f m a n , T h e Growth of Industrial Economies. M anchester 1968, s. 71, 79, 83, 89.

niać zróżnicowanie warunków historycz­

nych, w których były one realizowane.

Poprzez proces industrializacji realizują się prawa ekonomiczne danej form acji.

Różnice podstawowe w ynikają z żyw io­

łowego charakteru industrializacji kapi­

talistycznej i planowego charakteru in ­ dustrializacji socjalistycznej, w znacznie większym stopniu kierow anej przez pań­

stwo. Żywiołowość i planowość odpowied­

nich typów industrializacji dotyczy przy tym wszystkich jej aspektów. Zm iany struktury społecznej, stworzonie silnej k la ­ sy robotniczej, ograniczenie zróżnicowania poziomu życia w układach klasow o-w ar- stwowych i przestrzennych — to cele, których realizację zakładały tylko pro­

gram y industrializacji socjalistycznej.

Powszechnie podkreślane zróżnicowanie kierunków początkowego okresu industria­

lizacji kapitalistycznej i socjalistycznej nie jest w pełni uzasadnione. W prawdzie w pierwszym okresie uprzemysłowienia kapitalistycznego najszybciej rozw ijał się przemysł tekstylno-odzieżow y i rolno- - spożywczy, to jednak nie wynikało to z popytowego charakteru gospodarki k a ­ pitalistycznej, lecz raczej z kierunków ówczesnego postępu technicznego. Z resz­

tą wyższe tempo rozwoju przemysłu lek ­ kiego w porównaniu z przemysłem cięż­

kim jest zjaw iskiem krótkotrw ałym i w y­

stępującym na ogół tylko w tych k ra ­ jach, w których proces uprzemysłowienia rozpoczął się najwcześniej. Ju ż w drugiej połowie X IX wieku przemysł ciężki roz­

w ijał się wyraźnie szybciej od przemysłu lekkiego. Dowodem tej zmiany kierun­

ków uprzem ysłowienia mogą być badania W. Hoffm ana 5, przedmiotem których były zmiany relacji produkcji dóbr konsum p­

cyjnych do produkcji dóbr kapitałow ych w sekularnym rozwoju przemysłu. R e ­ lacja ta dla połowy i końca X IX wieku spada w Belgii z 5,2 do 1,7, we Francji z 4,5 do 2,3, w U S A z 2,4 do 1,5, a w W. Brytanii z 4,7 do 1,7. Dla szybkiego rozwoju hutnictwa, przemysłu m etalow e­

go, górnictwa i przemysłu chemicznego w drugiej połowie X IX wieku podstawowe znaczenie miał wzrost popytu na produk­

ty tych gałęzi, w ynikający przede w szy­

stkim nie z rozwoju przemysłu lekkiego,

lecz z rozbudowy kom unikacji kolejow ej.

Stopa akum ulacji w pierwszym okresie uprzemysłowienia socjalistycznego była wyraźnie wyższa niż w analogicznym o- kresie industrializacji kapitalistycznej, podczas gdy dochód narodowy na głowę był zbliżony lub wyraźnie niższy (Z S R R , Rumunia, Bułgaria) w stosunku do docho­

du narodowego na głowę krajów kapita­

listycznych w okresie w yjściowym indu­

strializacji. Relatyw nie większe znaczenie w akum ulacji kapitalistycznej m ają przy tym źródła zewnętrzne: bezpośrednia eks­

ploatacja kolonii, korzystne t e r m s o f t r a d e dla krajów , w których industrializacja rozpoczęła się wcześniej, oraz kredyty za­

graniczne.

ZRÓŻNICOWANIE WARUNKÓW STARTU

PROCESÓW IN DU STRIALIZA CJI W EUROPEJSKICH

KRAJACH SOCJALISTYCZNYCH Znaczne zróżnicowanie warunków uprze­

m ysłowienia poszczególnych krajów so­

cjalistycznych wynikało z dywergencji ich wielkości zasobów surowcowych, w a­

runków dem ograficznych, osiągniętych przez nie uprzednio efektów industriali­

zacji kapitalistycznej i skali zniszczeń wojennych. Stosunkowo skromnym i za­

sobami surowcowymi dysponują Bułgaria, N R D i W ęgry. Niekorzystne w okresie w yjściowym do industrializacji warunki dem ograficzne były charakterystyczne dla N R D . Najniższy poziom uprzem ysłowie­

nia był sym ptomatyczny dla Bułgarii i w m niejszym stopniu dla Rumunii. N ato­

miast korzystny dla industrializacji so­

cjalistycznej w Polsce był w ysoki poziom rozwoju sieci kolejow ej, stosunkowo do­

brze rozwinięty przemysł chemiczny i koń­

cowa fazy przetwórstwa w przemyśle hutniczym. Sprzyjał także industrializacji osiągnięty w latach m iędzywojennych znaczny stopień integracji gospodarczej ziem etnicznie polskich. W N R D i C ze­

chosłowacji w okresie startu do indu­

strializacji socjalistycznej poziom rozwo­

ju przemysłu był najwyższy. Podział N ie­

miec stworzył poważne dysproporcje strukturalne w przemyśle N R D . Przy w y­

soko rozwiniętym przemyśle elektrotech­

nicznym, chemicznym, maszynowym i kon­

strukcji stalowych — bardzo słabo roz­

winięty był przemysł wydobywczy oraz hutnictwo, zwłaszcza początkowe fazy przetwórstwa. Najw yższe zniszczenia w o­

jenne dotknęły przemysł Polski (obok Z S R R ). W wyniku działań wojennych zo­

stało całkowicie lub częściowo zniszczo­

nych 65,3nn zakładów przemysłowych oraz 45,4",, urządzeń technicznych prze­

mysłu. Na terenie N R D przemysł został zniszczony w 40",„ a znaczne straty po­

niósł również przemysł węgierski i ru­

muński.

PERIOD YZ AC JA UPRZEMYSŁOWIENIA POLSKI LUDOWEJ

Anim owane przez industrializację kierun­

ki przekształceń struktury gospodarczej ujaw niają się pełniej w długich okresach czasu, w których zaciera się wpływ kró t­

kookresowych i incydentalnych frykcji czynników rozwoju na kształt jego tren­

dów. Poza tym za analizą rozwoju prze­

mysłu w relatyw nie długich przekrojach czasowych przemawia opóźnienie w cza­

sie niektórych relacji, zachodzących po­

między zjaw iskam i ekonomicznymi. D o ­ tyczy to przede wszystkim związków między inw estycjam i a przyrostem środ­

ków trw ałych i zmianami gałęziowej i wewnątrzgałęziowej struktury przem y­

słu, a także powiązań przyrostu środków trw ałych z przyrostem produkcji i zm ia­

nami wydajności pracy. W reszcie też każ­

da koncepcja periodyzacji uprzem ysło­

wienia, zm ierzająca do wydzielenia — w formie hipotezy roboczej — krótkich, k il­

kuletnich okresów, wywiera deform ujący wpływ na w yniki analizy m akroekono­

m icznej. W prawdzie w wyniku analizy różnych aspektów uprzem ysłowienia w y­

odrębniamy szereg podziałów na krótkie okresy, to jednak w każdym przypadku nie m ają one apriorycznego i arbitralne­

go charakteru, w yrażając jedynie zmiany w natężeniu badanych zjawisk.

Większość autorów (R. Cheliński, J . P a - jestka, R. W ilczewski) jest zgodna w w y­

odrębnieniu dwóch okresów uprzem ysło­

wienia Polski Ludow ej, z których pierw ­

szy wyznacza się na lata 1950/51 — 1957/1960, zaś drugi wiąże się z latam i 1958/1961 — 1968/1970. Pierw szy okres in­

dustrializacji Polski, który przypada, na­

szym zdaniem, na lata 1951— 1960 zdom i­

nowany był przez inw estycje planu sześ­

cioletniego, w yw ierające silny wpływ na przyrost produkcji przem ysłowej, zwła­

szcza w latach 1957— 1960. Początki tego okresu sięgają lat 1949— 1950, w których zaznacza się tendencja ' szybkiego wzro­

stu nakładów inw estycyjnych w przem y­

śle (o ponad 60% w 1949 i 1950 roku w stosunku do roku poprzedniego) oraz reorientacja ich struktury w kierunku preferencji przemysłu środków produkcji.

Rozwój produkcji przemysłowej w tych latach oparty jest jednak na źródłach charakterystycznych dla okresu pow ojen­

nej odbudowy przemysłu, tj. wzroście za­

trudnienia i rekonstrukcji zniszczonego potencjału produkcyjnego. Granice dru­

giego okresu industrializacji P olski w y­

znaczają lata 1961— 1970. Jeg o przesłanki tkw ią w latach 1959— 1960, w których za­

początkowano kolejny szybki wzrost in ­ w estycji przemysłowych (o ponad 17% w roku 1959 w stosunku do roku poprzed­

niego), przeznaczonych w dużej części na rozbudowę krajow ej bazy surowcowej i paliw ow o-energetycznej. Łącznie te dwa okresy w latach 1951— 1970 stanowią zde­

finiowaną poprzednio fazę ilościowego rozwoju przemysłu, w której stopniowo na­

silały się tendecje do zwiększania wpływu ekstensywnych czynników rozwoju.

D YNAM IK A ROZWOJU PRZEM YSŁU POLSKI LUDOWEJ W ŚWIETLE POLITYKI INW ESTYCYJNEJ

W latach 1951— 1970 przeznaczono na in­

w estycje w przemyśle kwotę 987,5 mld zł (w cenach z 1971 roku), która pozwo­

liła na zbudowanie ponad 400 dużych i około tysiąca drobnych zakładów oraz na zasadniczą rozbudowę kilkuset dal­

szych przedsiębiorstw przemysłowych. R e ­ zultatem zrealizowanych inw estycji był wzrost wartości m ajątku trw ałego w prze­

myśle w roku 1970 o 743 mld zł w sto­

sunku do roku 1950 (w cenach z 1971 r.).

Inw estycje te w dużym stopniu um ożli­

wiły wzrost zatrudnienia w przemyśle

0 ponad 2 min osób. Zakłady zbudowane 1 rozbudowane po 1950 r. dawały ponad 80% wartości globalnej produkcji prze­

m ysłowej w 1970 roku.

Udział przemysłu w ogólnych nakładach inw estycyjnych kształtow ał się w grani­

cach od 37,6%—47,3% (Tabela 3), tj. na poziomie zbliżonym do analogicznego w ska­

źnika w7 w iększości krajów R W P G , poza Rum unią i N R D (45% — 52%). Rozm iary nakładów inw estycyjnych w przemyśle były stosunkowo słabo skorelowane z in­

w estycjam i w rolnictwie (głównie w7 latach 1951— 1954 i 1959— 1963), transpor­

cie (w latach 1954— 1970) oraz gospodar­

ce m ieszkaniowej (głównie w latach 1964— 1970). Stosunek nakładów inw esty­

cyjnych w7 przemyśle do nakładów inw es­

tycyjnych w rolnictwie kształtow ał -się w latach 1951— 1954 w granicach od 4,80 do 6,09, a w latach 1959— 1963 od 3,38 do 3,69. Analogiczna relacja dla Węgier wynosiła 2,5 — 4,0 w początkach lat pięć­

dziesiątych oraz 1,8 — 2,2 w późniejszym okresie czasu. Dysproporcje pomiędzy rozwojem przemysłu i rolnictwa w P o l­

sce spowodowały częściową dekapitaliza­

cję m ajątku trw ałego w rolnictwie w la ­ tach pięćdziesiątych oraz w yjątkow o sil­

ne uzależnienie poziomu produkcji rolnej od zmian warunków klim atycznych. W pływ tych dysproporcji na tempo industriali­

zacji Polski był raczej negatywny, m ię­

dzy innym i wskutek wrażliwości dynam iki wzrostu produkcji przemysłowej na w a­

hania poziomu produkcji rolnej. Niedo­

inwestowanie gospodarki kom unalnej i m ieszkaniowej hamowało mobilność siły roboczej, utrudniając w ten sposób fo r­

mowanie załóg eksploatacyjnych w budo­

wanych obiektach przemysłowych oraz lepsze wykorzystanie potencjału produk­

cyjnego poprzez wzrost zmianowości.

Tem po wzrostu nakładów inw estycyjnych w przemyśle w latach 1951— 1970 miało nierównomierny charakter (Tabela 3 i 4).

Okresy relatyw nie w ysokiej dynam iki wzrostu nakładów inw estycyjnych (1950

— 1953, 1958— 1962, 1967— 1969) przedzie­

lają okresy zwolnionego tempa inwesto­

wania. Zjaw isko to trudno uznać za po­

zytywne, bowiem w okresach szybkiego narastania nakładów inw estycyjnych ich

poziom był słabo skorelowany z rzeczową strukturą podzielonego dochodu narodo­

wego oraz zdolnościami przerobowymi przedsiębiorstw budowlano-m ontażowych.

W rezultacie cykle inw estycyjne znacznie wydłużały się, zwiększając koszty progra­

mu inwestycyjnego i rozbijając planow a­

ne związki pomiędzy poszczególnymi jego elementami. Przeciętne opóźnienie w re­

alizacji skorygowanego już programu in­

westycyjnego sześciolatki wynosiło dwa lata. I tak np. realizacja elektrowni K o ­ nin została opóźniona o 4 lata, kilku pod­

stawowych obiektów Huty im. Lenina o 1 rok, cementowni w Ogrodzieńcu o 4 lata, Huty Warszawa o 5 lat. Podobnie w drugiej pięciolatce realizację stalowni tlenowo-konw ertorowej w Hucie im. L e ­ nina, Zakładów Azotowych Tarnów II, Zakładów Azotowych w Puławach, K om ­ binatu Celuzowego w Swieciu i huty aluminium w Koninie opóźniono o kilka lat 6.

W każdym z okresów wysokiej dynamiki wzrostu nakładów inw estycyjnych prze­

prowadzano odpowiednie korekty progra­

mów inw estycyjnych w kierunku dosto­

sowania ich do realnych możliwości go­

spodarki. Korekty takie, przeprowadzone w latach 1954, 1959— 1960, 1963— 1964 oraz 1968— 1970 polegały najczęściej na ogra­

niczeniu pierwotnego programu inw esty­

cyjnego. W wielu wypadkach wstrzymano realizację rozpoczętych obiektów inw es­

tycyjnych oraz skreślono z planu obiekty końcowych faz przetwórstwa, co unie­

możliwiało pełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych w nowo zbudowanych za­

kładach. Ponadto w ydaje się, że nie usta­

bilizowane tempo wzrostu nakładów in­

w estycyjnych wzmagało „oddolne na­

ciski” na plan inw estycyjny w okre­

sach silnej ekspansji inw estycyjnej, eli­

m inując czas jako parametr decyzji in­

w estycyjnych w m ikroskali. Można zatem przypuszczać, że wysokie, lecz bardziej ustabilizowane tempo inwestowania w przemyśle byłoby korzystniejsze dla ogól­

nych efektów industrializacji w Polsce. 6 7 6 A . K a r p i ń s k i , Polityka uprzemysłowienia

Polski w latach 1958— 1968, W arszaw a 1969, s. 78.

7 A. K a r p i ń s k i , Polityka uprzemysłowie­

nia... (op. cit.), s. 91—97.

W strukturze gałęziowej nakładów inwe­

stycyjnych w przem yśle (Tabela 7) poło­

żono nacisk na rozwój przemysłu paliw, hutnictwa, przemysłu elektrom aszynowe­

go i chemicznego. Układy preferencji w gałęziowej strukturze inw estycji przem y­

słowych krajów R W P G były bardzo po­

dobne. Dla struktury inw estycji przem y­

słowych w Polsce charakterystyczny jest relatyw nie wysoki w porównaniu z in­

nymi krajam i obozu socjalistycznego u- dział hutnictwa i przemysłu paliw. W e­

dług A. Karpińskiego nie wykorzystano (zwłaszcza w latach sześćdziesiątych X X wieku) możliwości podniesienia efektyw ­ ności programu inw estycyjnego realizo­

wanego w przemyśle poprzez optym ali­

zację gałęziow o-branżowej struktury na­

kładów inw estycyjnych L Trudności w op­

tym alizacji struktury nakładów inw esty­

cyjnych spowodowane były adm inistra­

cyjnym podziałem środków in w estycyj­

nych, opartym na dominacji w planow a­

niu inw estycji metod ekstrapolacji linio­

wej, oraz ukształtowaną w pierwszym okresie industrializacji inercyjną struktu­

rą przemysłu (o silnych powiązaniach międzygałęziowych i międzybranżowych).

Zm iany w terytorialnym rozmieszczeniu przemysłu w sposób istotny wpłynęły na ograniczenie silnych poprzednio dyspro­

porcji w poziomie rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów. W oparciu o u- ruchomienic eksploatacji zasobów surow­

cowych powstały nowe okręgi przem ysło­

we: Tarnobrzeski, Koniński, Legnicko- -G łogow ski i Turoszowski. Znaczną część nowo zbudowanych zakładów' przemysłu lekkiego zlokalizowano w średnich i m a­

łych m iastach, poprzednio pozbawionych przemysłu. Skrystalizow ały się nowe kom ­ pleksy przemysłowe w rejonie dorzecza górnej i dolnej Wisły. Z punktu widzenia natężenia zmian w terytorialnym rozm ie­

szczeniu przemysłu możemy przy tym wyróżnić dwa okresy industrializacji: w pierwszym, przypadającym na lata 1951

— 1960, dominowały tendencje a g 1 o m e- r а с y j n e, podczas gdy w drugim, w la ­ tach 1961— 1970, nasiliły się tendencje d e g l o m e r a c y j n e . Słabe natężenie zmian w terytorialnym rozmieszczeniu przemysłu w latach 1951— 1960 spowodo-

wane było gałęziową strukturą nakładów inw estycyjnych oraz drugą korektą pla­

nu sześcioletniego, dokonaną w roku 1954.

W początkowym okresie industrializacji dominowały inw estycje w tradycyjnych gałęziach przemysłu ciężkiego, charakte­

ryzujące się ograniczoną swobodą lok a­

lizacji i kierow ane na ogół do obszarów już uprzemysłowionych. Stąd też udział województw : katow ickiego, krakow skiego, w rocław skiego, opolskiego i m. Łodzi w ogólnych nakładach inw estycyjnych w przem yśle w latach 1950— 1960 wynosił aż 57%, podczas gdy udział województw : olsztyńskiego, koszalińskiego, gdańskiego, białostockiego i zielonogórskiego wynosił zaledwie 7,1% ». Korekta planu sześciolet­

niego doprowadziła do skreślenia 278 zlo­

kalizowanych obiektów przemysłowych, w tym 203, które m iały być budowane w województwach .słabo uprzem ysłowio­

nych P.

W polityce lokalizacji przemysłu w la ­ tach 1951— 1970 w ystępow ały także zja ­ wiska negatywne: błędne decyzje w za­

kresie lokalizacji ogólnej i szczegółowej, dew astacja środowiska naturalnego, nie­

racjonalne gospodarowanie ziemią oraz częściowa elim inacja kosztów transportu jako param etru rachunku ekonomicznej efektyw ności lokalizacji inw estycji. W y­

stępujące jeszcze pod koniec lat sześć­

dziesiątych zróżnicowanie poziomu życia ludności Polski w układzie przestrzennym wynikało między innymi z niedostatecz­

nych możliwości wykorzystania rolnictwa i turystyki jako narzędzi aktyw izacji re­

gionów słabo rozwiniętych gospodarczo.

TEMPO WZROSTU PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ W POLSCE

Przeciętne roczne tempo wzrostu produk­

cji czystej przemysłu Polski w latach 1951— 1970 (9,2%) należało do najwyższych w świecie. Z punktu widzenia zmiany tempa wzrostu produkcji czystej można 8 *

8 St. M . Z a w a d z k i , In w estycje przemysło- iue jako czynnik zmian rozmieszczenia pro­

d u k cji, [w:j Teoretyczne problemy rozmiesz­

czenia sil wytwórczych. W -w a 1965, s. 185—186, 198.

przemyslu w Polsce (1946— 1980). W -w a 1962, s. 61—62.

wydzielić dwa wyraźne okresy. Średnio­

roczny wskaźnik wzrostu produkcji czy­

stej w latach 1951— 1953 wynosił bowiem 14,1%, a w latach 1954— 1970 — 8,4°/o. Na w yjątkow o szybki wzrost produkcji prze­

m ysłowej w pierwszym z wymienionych okresów odziaływały specyficzne i nie­

powtarzalne czynniki, z których najw aż­

niejsze to: wewnętrzne przesunięcia pro­

dukcji pomiędzy rolnictwem i rzemiosłem a przemysłem rolno-spożyw czym , odzieżo­

wym, skórzano-obuw niczym , drzewnym i włókienniczym ; dochodzenie do pełnych zdolności produkcyjnych w zakładach uru­

chomionych w latach 1945-^1950 oraz nie­

zbyt rygorystyczne stosowanie katalogu cen niezmiennych z 1949 roku (wskaźniki wzrostu produkcji czystej w cenach sta­

łych obliczono m etodą nawiązania łańcu­

chowego). Oczyw iście, czynniki te nie w y ­ jaśniają w pełni zróżnicowania tempa wzrostu produkcji w tych dwóch okresach.

Zw olnienie tempa wzrostu produkcji prze­

m ysłowej w latach 1954— 1970 wywołały nasilające się tendencje do sam outrw ala- nia branżowej i asortym entowej struktury przemysłu przy równoczesnych zmianch struktury popytu na środki produkcji i' konsum pcji.

Tem po wzrostu produkcji czystej prze­

mysłu w latach 1954— 1970 podlegało sil­

nym wahaniom. Jeżeli pominiemy oddzia­

ływania czynników jednorazowych, w ro­

dzaju „zimy stulecia” w 1963 roku (tempo wzrostu prod, czystej — 5,3%), to zasta­

nawiać może brak korelacji pomiędzy zmianami tempa wzrostu zatrudnienia i tempa wzrostu wartości środków trw a­

łych brutto (tabela 3 — w cenach od­

tworzenia, stan z końca roku) a zm ia­

nami tempa wzrostu produkcji czystej przemysłu. Ponieważ szybkim przyrostom nominalnych zdolności produkcyjnych nie towarzyszyły odpowiednie zmiany tempa wzrostu produkcji przemysłowej, można przypuszczać, że nasilały się trudności w opanowaniu projektow anych zdolności produkcyjnych nowych zakładów. N ieste­

ty, pełna ilustracja faktograficzna powyż­

szej tezy nie jest możliwa ze względu na brak m ateriałów statystycznych, do­

tyczących stopnia w ykorzystania zdolno­

ści produkcyjnych przemysłu, W końcu

1955 roku stopień wykorzystania zdolno­

ści produkcyjnych nowego m ajątku w y ­ nosił w przemyśle węglowym — 60%.

w hutnictwie żelaza — 60%, w przem y­

śle maszynowym — 45% , a w przemyśle chemicznym — 50% 10. W edług J. R ed li- cha z 43 dużych obiektów uruchomionych po roku 1960 — do końca 1967 — 13 osiągnęło pełną zdolność produkcyjną, 8 — 50% zdolności produkcyjnej, a 9 nie osiągnęło nawet 25% projektowanych zdolności produkcyjnych11. Na podstawie fragm entarycznych materiałów statysty­

cznych i m igawkowej obserw acji w m i­

kroskali można przypuszczać, że decydu­

jący wpływ na wahania tempa wzrostu produkcji przemysłowej wywarły zmiany w stopniu wykorzystania zdolności pro­

dukcyjnych przemysłu. N ajistotniejszym i przyczynami niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych przemysłu były przy tym:

— opóźnienia w dochodzeniu do projek­

towanych zdolności produkcyjnych spo­

wodowane wadliwym wykonawstwem , trudnościami w formowaniu załóg eksplo­

atacyjnych i rozbiciem pierwotnie plano­

wanych związków pomiędzy elementami programu inw estycyjnego;

— niedostosowanie struktury produkcji do struktury popytu (np. w przemyśle odzieżowym pod koniec roku 1960 wadliwa struktura produkcji powodowała szybki wzrost zapasów gotowych produktów i wykorzystanie zdolności produkcyjnych w granicach 70%), potęgowane przez nie­

elastyczną politykę cen artykułów trw a­

łego użytku;

— napięcia bilansu płatniczego, które o- graniczały możliwości importu m ateria­

łów i surowców;

— spadek poziomu produkcji rolnej, ha­

10 W. L. i s s o w s к i, Zastosowanie relacji ma­

jątek—praca— produkcja w programowaniu roz­

woju przemysłu. W arszawa 1961, tablica 2.

11 C y to w an e za А . К ar p i ń s к i m, Polityka uprzemysłowienia... op. cit., s. 78.

12 W . I s к r a. C zyn n ik ludzki w rozwoju go­

spodarczym krajów socjalistycznych. W arszawa 1974, s. 255— 257.

13 M . N a s i ł o w s k i . Analiza czynników roz­

woju gospodarczego P R L . W arszaw a 1974, s. 29

—57 i 83— 100.

m u j ą c y zaopatrzenie w surowce przemy­

słu rolno-spożyw czego;

— odcinkowe (branżowe i terytorialne) braki siły roboczej.

WPŁYW UPRZEMYSŁOW IENIA NA ZM IANY W STRUKTURZE GOSPODARKI NARODOWEJ

Zasadnicze zmiany w makrostrukturze gospodarki Polski polegały na wzroście udziału przemysłu przy równoczesnym zmniejszeniu się udziału rolnictwa w tw o­

rzeniu dochodu narodowego, zatrudnieniu i produkcyjnym m ajątku trw ałym (tabe­

la 8). Analogiczne przekształcenia zacho­

dziły w strukturze gospodarki pozostałych krajów R W P G . Udział przemysłu w w y­

tworzonym dochodzie narodowym Polski w 1970 roku (59,5%) zbliżał się do pozio­

mu charakterystycznego dla wysoko roz­

winiętych krajów kapitalistycznych. W pozostałych europejskich krajach RW PG udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego (1971 rok) kształtow ał się w granicach od 51% (Bułgaria) — do 62,2" n (Czechosłowacja). Zm iany w strukturze zatrudnienia w Polsce były słabsze od zmian w strukturze dochodu narodowego i produkcyjnego m ajątku trwałego. W eu­

ropejskich krajach R W P G dynamicznemu wzrostowi zatrudnienia w przemyśle to­

warzyszył spadek poziomu zatrudnienia w rolnictwie. Liczba zatrudnionych w rol­

nictwie w 1970 roku obniżyła się w sto­

sunku do roku 1950 w Bułgarii o 50"

w Czechosłow acji o 40"/0, w N R D o 50" „, w Rum unii o 20" a na Węgrzech o 39" o12 13. Natom iast poziom zatrudnienia w rolnictwie Polski w roku 1970 był nie­

mal identyczny z poziomem z 1950 roku.

Według M. Nasiłowskiego zmiany w dzia­

łowej strukturze zatrudnienia w Polsce w latach 1951—.1970 spowodowały od 10

— 17% całkowitego przyrostu dochodu na­

rodowego w kolejnych okresach pięcio­

letnich. Analogiczny wskaźnik efektów zmian w działowej strukturze produkcyj­

nego m ajątku trw ałego wynosi 8— 22% 1J.

W pływ uprzemysłowienia na techniczną rekonstrukcję rolnictwa P olski nie był zbyt silny. Udział rolnictwa w w ykorzy­

staniu globalnej produkcji przemysłowej

wynosił bowiem 3% w 1957 roku, 2,9%

w 1967 roku i 3,1% w 1972 roku, podczas gdy udział przemysłu w wykorzystaniu globalnej produkcji rolnej system atycz­

nie wzrastał z 28% w 1857 roku poprzez 30,8% w 1967 roku, do 36,1% w 1972 roku14 15 *.

ŹRÓDŁA FIN AN SO W A NIA I KOSZTY INDU STRIALIZACJI

Podstawowym źródłem finansowania in ­ dustrializacji Polski były dochody z r a ­ cjonalizowanego przemysłu. Tylko w p o ­ czątkowym okresie industrializacji zasad­

nicze znaczenie w jej finansowaniu miała międzydziałowa redystrybucja środków finansowych z rolnictwa do przemysłu, dokonująca się poprzez system dostaw o b o w ią z k o w y c h o r a z niekorzystne dla rolników relacje cen towarów przem ys­

łowych i rolnych. Społeczne koszty p o ­ czątkowego okresu industrializacji, to:

wzrost intensywności pracy społeczeństwa i redukcja czasu wolnego, przejściowy spadek płac realnych i spożycia na gło­

wę podstawowych artykułów żywnościo­

wych w latach 1951— 1953, pogłębienie zróżnicowania warunków bytu w ukła­

dach przestrzennych i warstwowych (w latach 1951— 1955). Pewne znaczenie w finansowaniu industrializacji Polski m ia­

ły również źródła zewnętrzne, tj. kredyty inw estycyjne udzielane Polsce przez Z S R R . Udział kredytów radzieckich w ogólnych nakładach inw estycyjnych w Polsce w latach 1947— 1957 wynosił 2" ,j (w Bułgarii 27%>le-

K oszty programu inw estycji przem ysło­

wych w pierwszym okresie industrializa­

14 E. K r z e c z k o w s k i , B. S z y b i s z, L.

Z i e n k o w s k i , Tablice przepły wów między- dzlałowych i mlęcizygalązlowych w gospodarce narodowej Polski [w:] Ekonom ista 3/1959, s.

556. Tablica nr 4, Rocznik statystyczny 1970, s. 94, Rocznik statystyczny 1974, s. 132, 136, 137.

15 W 1959 roku zrezygnow ano z w ykorzystania środków pochodzących z rolnictw a na cele rozw oju przem ysłu, a dochody z obow iązko­

w ych dostaw i podatków w całości przekazy­

w ano na Fundusz R ozw oju R olnictw a.

16. W. I s k r a , R ozwój przemysłowy..., op.

cit., s. 423.

cji wynosiły 319,5 mld zł (w cenach z 1971 roku), a w drugim okresie, w latach 1861

— 1970, program inw estycyjny w przem y­

śle pochłonął 668 mld zł. Całkow ite kosz­

ty industrializacji są jednak blisko dwu­

krotnie wyższe, obejm ują bowiem kwoty przeznaczone równolegle na rozbudowę infrastruktury techniczno-ekonom icznej i społecznej oraz nakłady inwestycyjne poniesione w przem yśle w latach 1949—

1950.

Różnice w poziomie przyrostow ej kapita- łochłonności produkcji czystej przemysłu w zależności od zastosowanej metody li­

czenia (tabela 9) w ynikają z wartości in­

w estycji nie zakończonych w danych okre­

sie czasu oraz odmiennych sposobów za­

liczania nakładów do funduszu inwestycji i zasobu środków trw ałych. Największe różnice poziomu przyrostow ej kapitało - chłonności dotyczą lat 1961— 1965 oraz 1971— 1975, w których wartość inwestycji nie zakończonych była najwyżza i prze­

kroczyła 30% wartości ogólnych nakła­

dów inw estycyjnych w przemyśle. Zm ia­

ny wieloczynnikowej kapitałochłonności przyrostu produkcji czystej przemysłu, liczonej jako stosunek sumy przyrostu m ajątku trw ałego do przyrostu produkcji czystej, m ają podobny charakter w oby­

dwu okresach industrializacji. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim okresie uprzemysłowienia kapitałochłonność w y ­ kazuje znaczny wzrost w końcowych la ­ tach — w stosunku dc lat początkowych.

Było to spowodowane narastającym i w końcu każdego okresu uprzemysłowienia trudnościami w opanowaniu nowych zdol­

ności produkcyjnych. Podobne były przy­

czyny inw ersji wzrostowego trendu k a - liitałochłonności na spadkowy w latach 1961— 1565. W tym okresie bowiem pełne zdolności produkcyjne osiągnęły zakłady, których budowę rozpoczęto w latach pla­

nu sześcioletniego oraz w początkowych latach pierwszej pięciolatki. Pewien wpływ na tę inwersję trendu kapitałochłonności wywarła również zmiana technicznej struktury współczynnika kapitałochłonno­

ści (wzrost udziału maszyn i urządzeń w w artości środków trwałych). W ydaje się, że silny wzrost kapitałochłonności w końcu lat sześćdziesiątych miał jeszcze

inne, poza trudnościami w opanowaniu zdolności produkcyjnych, przyczyny, tkw ią­

ce w charakterze postępu technicznego i niedostatecznych korzyściach skali pro­

dukcji.

ANALIZA CZYNNIKÓW WZROSTU PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ W POLSCE

Z danych zawartych w tabeli nr 10 w y ­ nika, że zwłaszcza w latach 1961— 1970 dodatnim zmianom tempa wzrostu za­

trudnienia, m ajątku trwałego i technicz­

nego uzbrojenia pracy towarzyszyły ujem ­ ne zmiany tempa wzrostu produkcji czy­

stej, wydajności pracy i produktywność;

trw ałych środków produkcji. W celu w y­

odrębnienia ekstensywnych i intensyw ­ nych czynników wzrostu produkcji prze­

m ysłowej, posługujem y się trzema m eto­

dam i^ (tabela 11): szacunkiem udziału wydajności pracy w tem pie w'zrostu pro­

dukcji czystej, tzw. „metodą reszty” oraz zmodyfikowaną przez R. Solow a17 18 19 fu n k­

cją Cobba i Douglasa. Pierwsza z metod pokazuje, że udział tempa wzrostu w y ­ dajności pracy w tempie wzrostu pro­

dukcji czystej w latach 1960— 1967 syste­

matycznie m aleje, przy czym przeciętny udział wydajności pracy w tempie wzro­

stu produkcji czystej w Polsce był w tych latach m niejszy niż w wielu innych krajach18. Oczywiście udział tempa wzro­

stu wydajności pracy w tempie wzro­

stu produkcji czystej (tabela 11) trudno utożsamiać z udziałem czynników inten­

sywnych, bowiem metoda ta nie rozgrani­

cza źródeł wzrostu w ydajności pracy.

17 P om ysł rów noczesnego zastosow ania tych trzech metod w yw od zi się z pracy M. N a - s i ł o w s k i e g o , Analiza czynników..., cp.

cit., s. 8—9 i n.

18 R. M. S o l o w . Growth Theory. A n E x p o ­ sition, Clarendon Press, O xford 1969. s. 33—38.

19 R. W i l c z e w s k i , Środki trwale w po­

w ojen nym przemyśle polskim. 1971. s. 244.

20 M. N a s i ł o w s k i , A naliza..., op. cit., s.

168.

21 F. B u d z i ń s k i , Udział postępu tech­

nicznego we rozroście dochodu narodowego.

Ekonom ista 3.1972, s. 592—593.

22 M. N a s i ł o w s k i , op. cit., s. 166.

Druga metoda pokazuje koszty wzrostu wydajności pracy, a tym samym bardziej precyzyjnie rozróżnia ekstensywne i in­

tensywne czynniki rozwoju. Słabość tej metody wynika z faktu, że tempo w zro­

stu technicznego uzbrojenia pracy w rze­

czywistości wyraża nie tylko działanie czynników ekstensywnych (przy stosow a­

niu tych samych technik wytwarzania), lecz równocześnie działanie czynników in­

tensywnych (zmiany metod wytwarzania na bardziej nowoczesne)20 21 22. Uzyskane przez zastosowanie tej metody w yniki (tabela 11) wskazują na nieznaczny udział w tem ­ pie wzrostu produkcji czystej niezależne­

go postępu techniczno-organizacyjnego oraz na wyraźny spadek tego udziału w końcu iat sześćdziesiątych. Podczas gdy udział niezależnego postępu techniczno- -organizacyjnego we wzroście wydajności pracy w przemyśle Polski w latach 1956

— 1970 szacujem y w granicach 10— 20'\i, to w krajach wysoko rozwiniętych udział ten na ogół przekracza 50",,. Niska pro­

duktywność trw ałych środków produkcji odbija się w strukturze globalnej pro­

dukcji przemysłowej. W 1969 roku udział kosztów m aterialnych w globalnej pro­

dukcji przemysłu przetwórczego Polski był dwukrotnie wyższy niż w U S A w 1956 roku 21.

Funkcję Cobba i Douglasa stosujem y przy przyjęciu arbitralnego założenia o w iel­

kości parametru „a” (0,5), w yrażającego elastyczność produkcji czystej w stosunku do m ajątku trwałego. Uzyskane wyniki (taDela 11), podobnie jak przy zastosowa­

niu innych metod, wskazują na spadek udziału wydajności rezydualnej w tem ­ pie wzrostu produkcji czystej w latach 1961— 1970. W yniki obliczeń, zaprezento­

wane w tabeli 11 w skazują na nasilenie się tendencji wzrostu udziału czynników ekstensywnych w dynamice rozwoju pro­

dukcji czystej przemysłu, zwłaszcza w iatach 1961— 1970. Porównanie tych w y ­ ników z udziałem czynników intensyw ­ nych w tempie wzrostu dochodu narodo­

wego wypada niekorzystnie dla przem y­

słu 22.

ZM IANY W STRUKTURZE PRZEMYSŁU POLSKI

Industrializacja socjalistyczna wywołała w krajach R W P G podobne zmiany w strukturze gałęziowej przemysłu oraz w relacji wartości produkcji gałęzi grupy

„ A ” — do wartości produkcji gałęzi „ B ”.

Do pozytywnych zjaw isk w przekształ­

ceniach struktury przemysłu krajów so­

cjalistycznych należy również zaliczyć spadek udziału przemysłu wydobywczego w wartości globalnej produkcji przem y­

słowej. W przemyśle Polski udział gałęzi grupy „ A ” w wartości globalnej produk­

cji przemysłowej wzrósł z 52,2% w 1950 roku do 65% w 1970 roku. W tym sa­

mym okresie czasu udział przemysłu w y­

dobywczego spadł z 16% do 6,5% (tabe­

la 12). W strukturze gałęziowej przem y­

słu wyraźnie zaznaczył się wzrost udziału przemysłu elektrom aszynowego i chem icz­

nego oraz spadek udziału przemysłu m e­

talurgicznego, spożywczego, w łókiennicze­

go i węglowego. Podkreślić należy słaby wpływ zmian w gałęziowej strukturze produkcji przemysłowej na zmiany po- 23

23 B liżej o tej problem atyce pisze H. W i l ­ c z e w s k i , Środki trwale..., op. cit., oraz W.

B o r y s i u k , Ocena niektórych sku tków zmian struktury produkcji polskiego przemyslu w lutach 1960— 1970, [w:] Ekonom ista 5/1974, s. 1173

— 1189.

ziomu wydajności pracy i produktywnoś­

ci środków trw ałych w przemyśle Polski w latach 1961— 197023.

Powszechnie stosowane oceny zmian struk­

tury gałęziowo-branżowej przemysłu w czasie oraz poprzez porównania m iędzy­

narodowe m ają słabe uzasadnienie. W rzeczywistości są to bowiem oceny zmian struktury nazw gałęzi, w których zako­

dowane są różne treści w różnych okre­

sach historycznych i w różnych krajach.

Podstawowe znaczenie dla oceny ewolu­

cji struktury przemysłu ma, w naszym przekonaniu, analiza jego struktury asor­

tym entowej. W ykracza ona jednak poza ramy tego opracowania.

*

Osiągnięcia socjalistycznej industrializacji w Polsce są powszechnie znane i uzna­

wane. Do najistotniejszych należy zali­

czyć bardzo silne przekształcenia w m a- krostrukturze gospodarki i społeczeństwa.

W procesie industrializacji pojawiły się jednak także zjaw iska negatywne, zm niej­

szające efekty olbrzymiego w ysiłku spo­

łeczeństwa. N ajbardziej niepokojące z nich, to powtarzające się trudności w optym a­

lizacji wielkości i struktury nakładów inw estycyjnych, w zrastający wpływ czyn­

ników ekstensywnych na dynam ikę roz­

woju oraz silne w latach pięćdziesiątych, a także w latach 1964— 1970 tendencje autarkiczne.

ANEKS

U D Z IA Ł S E K T O R A P R Y W A T N E G O , P A Ń S T W O W E G O I S P Ó Ł D Z IE L C Z E G O W G L O B A L N E J P R O D U K C J I P R Z E M Y S Ł O W E J K R A JÓ W R W P G

W L A T A C H 1950— 1969 (W •/•’/.)

T a b e l a 1

Pań stw a R ok Sektor Sektor Sektor

pry w atn y pań stw o w y spółdzielczy

B ułgaria 1950 2,5 84,3 13,2

1969 0,4 89.2 10,4

W ęgry 1950 8,1 90,7 1,2

19G9 1,2 93,2 5,6

N R D 1950 31,7 66,8 1.5

1959 16.2 77,2 6.6

Polska 1950 3,2 89,3 7,5

1969 0,3 89,7 10,0

Rum unia 4950 7,6 88,6 3.8

1969 0,1 95,7 4,2

Z S R R 1950 — 91,8 8,2

1969 — 97,8 2,2

C S R S 1950 — 99,0 1,0

1969 — 97,7 2,3

Źródło: Statlatlczeskij jeżcgod nik słron-czlenow R W P G 1970,

s.

T a b e l a 2

U D Z IA Ł S E K T O R A S O C JA L I S T Y C Z N E G O W D O C H O D Z IE N A R O D O W Y M K R A JÓ W R W P G W L A T A C H 1950— 1969 (W •/•’,.)

Pań stw a 1950 1955 1969

B u łgaria 84,6 99,7

W Ęgry 65,7 70,8 98,0

N R D 56,8 69,9 85,5

Polska 54,0 70,3 80,0

R um unia 61,4 63,0 96,6

Z S R R 99,8 99,99 100,0

C S R S 78,8 92,0 99,0

Źródło: jak w tabeli 1, s. 37—39.

T a b e l a 3

D Y N A M IK A W Z R O S T U P R O D U K C JI C Z Y S T E J

IN W E S T Y C JI I W A R T O Ś C I Ś R O D K Ó W T R W A Ł Y C H B R U T T O W P R Z E M Y Ś L E O R A Z Z M IA N Y U D Z IA Ł U

I N W E S T Y C JI P R Z E M Y S Ł O W Y C H W O G Ó L N Y C H

N A K Ł A D A C H I N W E S T Y C Y JN Y C H W P O L S C E W L A T A C H 19-48— 1975 (W "/t °/л)

L a t a

Inw . przem.

_ inn In w esty cje w prze­

m yśle a

Śi odki trw ałe brutto a

P rodu kcja czysta a in w estycji

1948 21,5 143,9 103,0 134,1

1949 30,4 161,0 104,9 122,4

1950 36,4 164,2 104,2 118,1

1951 42,6 131,4 106,2 115,2

1952 47,3 131,8 108,0 113,9

1953 47,1 114,8 108,5 113,3

1954 45,2 101,6 109,3 109,4

1955 40,6 93,3 108,5 109,4

1956 41,0 105,8 107,8 106,0

1957 38,9 102,3 107,8 110,4

1958 38,5 109,1 107,0 108,2

1959 38,7 117,3 107,3 107,8

1960 37,6 102,7 107,9 108,5

1961 38,7 110.5 106,5 110,6

1962 40,7 115,4 106,1 108,6

1963 42,3 104,3 107,0 105,3

1964 40,7 103 Д 107,1 110,2

1965 39,8 107,0 106,8 109,8

1966 38,9 106,0 108,2 107,0

1967 39,0 111,5 107,3 107,2

1968 39,6 110,3 107,6 109,4

1969 40,2 110,0 108,0 108,4

1970 39,0 100,1 108,6 106,8

1971 40,1 110,5 106,3 108,5

1972 43,6 134,6 108,9 110,4

1973 44,2 126,8 109,4 111,6

1974 44,1 122,2 113,8 112,0

1975 45,2 117,0 111,1 111,4

Źródło: Obliczono na podstaw ie: R ocznik Statystyczny 1976, s. X X X V I — X X X IX , s. 150. W cenach z 1971 roku.

a — rok poprzedni — 100.

W A H A N IA W R O S T U N A K Ł A D Ó W IN W E S T Y C Y JN Y C H W P R Z E M Y Ś L E P O L S K I W L A T A C H 1950—1975

T a b e l a 4

L a t a

Średnie roczne tempo wzrostu

nakładów in w estycy jn y ch w przem yśle (w 0 ’ j

1950—1953 35,6

1954—1958 2,4

1959— 1962 11,5

1963—1966 5,1

1967—1970 8,0

1971—1975 22,2

Źródło: Tabela 3, ceny z 1971 r.

T a b e l a 5

Ś R E D N IE R O C Z N E T E M P O W Z R O S T U IN W E S T Y C JI, P R O D U K C JI C Z Y S T E J, S R O D K O W T R W A Ł Y C H B R U T T O W P R Z E M Y Ś L E P O L S K I W L A T A C H 1951— 1975 (W % " „>

W yszcze­

gólnienie 1951—1955 1956— 1960 1961— 19S3 1966— 1970 1971— 1975

In w es­

tycje 14,6 7,4 8,1 7,6 22,2

Produkcja

czysta 12,2 8,2 8,9 7,8 10,8

Środki trw ałe

brutto 8,1 7,6 6,7 7,9 9,9

Inw es-

tycje 11,0 7,8

P rodukcja

czysta 10,2 8,3

Środki trw ałe

brutto 7,8 7,3

Źródło: Tabela 3, ceny z 1971 r.