M . B R Z E Z I Ń S K I .
p r o j e k t s z k o ł y ludowej pry
„Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ic li młodzieży chowanie11.
(St. Staszyc. „Uw . nad życ. Zamojskiego11
„Zasiewajcie miłość ojczyzny i ducha po
święcenia się, a wyrośnie rzeczpospolita wielka i potężna1'.
(A. Mickiewicz — „Księgi pielgrz.11).
W A R S Z A W A .
Skład główny w „K S IĘ G A R N I P O LS K IE J11, Warecka I I .
1905 .
1.
Dane, zaczerpnięte z tych k ra jó w Europy, gdzie istnie
je racjonalne szkolnictw o ludowe, — gdzie zatem w szyst
kie dzieci w w ieku 7 — 11 la t uczęszczają do szkoły początkowej, wykazują:
1) że ilość dzieci w w ieku szkolnym w ynosi 15 do 17 proc. ogólnej liczb y mieszkańców kraju;
2) że liczba uczniów (i uczenie) szKoly początkowej waha się od 50 — 70.
Biorąc to pod uwagę, ła tw o obliczyć, że K rólestw o P olskie, ze swemi 10,000,000 mieszkańców, posiada có-
. . . 16X10,000,000 , . .
najm niej ló o — ~ 1,600,000 d z i e c i w w i e k u s z k o l n y m , od la t 7 do 11-tu.
Powinno więc mieć _ 26,666 r a c j o n a l n i e u r z ą d z o n y c h s z k ó ł p o c z ą t k o w y c h .
Że zaś, w edług liczby podanej przez K o m ite t m in i
stró w w jego m otywach do postanowienia z lipca r. b.,
_
4
—K rólestw o ma szkół początkowych 4049, — brakuje nam przeszło 22,000 szkół początkowych, k tó re w inniśm y ja k - najprędzej założyć, je ż e li chcemy obsłużyć niem i w szystkie dzieci w w ie ku od la t 7 do 14-tu*).
K to będzie te szkoły zakładał i utrzym yw ał? - Jest to pytanie, k tó re rozstrzygnie najbliższa przyszłość. Nie ulega jednak najmniejszej w ątpliw ości, że jakbądź spra
wę szkolnictwa polskiego uregulujem y, m u s i m y szko
ły początkowe zakładać, a p o w i n n i ś m y przedewszyst- kiem natychm iast z a k ł a d a ć s z k o ł y p r y w a t n e .
Szkołę początkową pryw atną, w myśl obecnego pra wa, założyć może zarówno osoba pojedyncza, ja k i in s ty tucja,— jeśli w ykaże środki stałe na z-ałożenie i utrzym anie szkoły i uzyska pozwolenie d y re k c ji szkolnej. Nauczycielem szkoły musi być osoba z odpowiedniem wykształceniem i — ja k d o tą d -z e świadectwem uauczycielskiem.
Szkoła w inna być założona w ta k ie j miejscowośc i, gdzie innej, odpowiedniej potrzebom, szkoły niema, lub je -t ich zamało.
Wobec swobody, jaką zawsze’ cieszyć się muszą szkoły p ryw a tn e w porównaniu z urzędowemi, mogą p o wstawać najrozm aitsze ich ty p y .
P ro je k t poniższy opracowany został d l a s z k o ł y p o c z ą t k o w e j w i e j s k i e j , uczącej dzieci od la t 8 do 14 w jednej wsi, lub paru bardzo blizkich (pół w io rsty do 1 w iorsty), liczących razem przeciętnie 500 mieszkańców. W e w si ta k ie j jest m niej więcej 80 do 90 dzieci w w ie ku szkolnym. Przypuszczając, że, wobec braku przym usu szkolnego, trzecia część nie pójdzie do szkoły, pozostanie 60-ro do 70-rga dzieci szkolnych.
W szystkie te dzieci, we w si niezamożnej i niedość ludnej, musi obsłużyć jeden sta ły nauczyciel (lub nauczy
*) Ta sama liczba 26,000 *szkół początkowych niezbędny cli(
a nawet wyższa, wypada lakże z porównania z iunemi krajami:
Szwajcarja na 3 milj. mitszk. ma przeszło 9,000 szkół ludowych Szwecja na 5 mil. m. „ ,, „ ll,G00 ,,
N o rw e g ja na 2*/* m il. ,. „ „ 9.200 ., ,
cielka), z prawdopodobną pomocą księdza wykładającego re lig ję i, w najlepszym razie, kie ro w n iczki robót ręcznych dla dziewcząt.
Szkoła ta k a z jednym nauczycielem będzie oczyw iś
cie mieściła się w jednej izbie.
Ponieważ jednak musi ona obsłużyć dzieci o 6-ciu stopniach w ieku, kurs nauki w inien być rozłożony ró w nież na 6 stopni, czyli 6 o d d z i a ł ó w ' . Rozumie się, że będzie to dopiero po” k ilk u latach; obecnie, w c h w ili za
łożenia, ze w szystkich dzieci, niezależnie od^ w ieku, nie dałoby się u tw o rzyć więcej nad 2 lub 3 oddziały.
W razie ilości uczniów znacznie, a stale, przew yż
szającej 70 (np. 90— 100— 120), we wsiach ludniejszych lub miasteczkach, ta sama szkoła powinna dobrać d ru giego stałego nauczyciela, dla prowadzenia le k c ji w 2 osobnych izbach.
W dalszym ciągu będziemy m ó w ili w yłącznie o szko
le najskrom niejszej, najtańszej,_ — z jednym nauczycielem, mieszczącej się w' jednej dużej izbie szkolnej.
Dom szkolny należałoby um yślnie zbudować. Prócz odpowiednio obszernej i z b y s z k o l n e j i s i e n i do ro z
bierania się, powinien cn posiadać 2 i z b y z k u c h n i ą na mieszkanie dla nauczyciela: wr obejściu zaś małą o b ó r k ę na parę sztuk bydła, c h l e w , p i w n i c ę , k o m ó r k ę na d r z e w o i 2 w y c h o d k i . Do domu w in n y być dodane p r z y n a jm n ie j 2 m orgi ziemi pod o g r ó d i b o i s k o (miejsce do gier).
Dom ta k i drew niany, z budynkami gospodarskiemi, kosztow ałby 2,000 — 2.200 tu b li; g ru n t pod szkołę 200—
300 ru b li; razem 2,500 ru b li.
Gdzie domu niema i budować go zaraz trudno, tam można na dom szkolny nająć na la t k ilk a i przerobić chatę odpowiednio obszerną i w ydzierżaw ić plac. Koszto
w ałoby to 100 do 120 rb. rocznie.
W e dworach doskonale nadałby się do ta k ie j prze
ró b ki jeden z w iększych czworaków.
W ostateczności, tymczasowo możnaby połowę je dnej chaty wynająć i przerobić na szkołę, a w innej na
jąć pomieszkanie dla nauczyciela, — co wszakże je s t k ło p o tliw e i najm niej pożądane.
—
5
—K o szt założenia szkoły powiększają jeszcze w y d a tk i na je j urządzenie wewnętrzne. Najskromniejsze ła w k i, stół i krzesło dla nauczyciela, 2 tablice, szafa, zegar, dzw onki, najniezbędniejsze pomoce naukowe i ozdoby kosztować będą rb. ISO, a m ianowicie:
—
6
—18 ław ek (po 4 dzieci) po 5 rb. 90
stół dla nauczyciela . 6
2 krzesła . . . 6
s z a f a ... 10
2 tablice po 7,50 15
zegar . , , . . 8
tablice z obrazkam i, przyrządy naukowe, globus, książki i t, p. 40 obrazki ozdobne, k w ia ty . 5 Razem urządzenie wewnętrzne , 180
Budowa domu 2.200
G ru n t pod dom i ogród . . , 300
Razem j e d n o r a z o w y w y d a t e k n a p o b u d o w a n i e i z a ł o ż e n i e s z k o ł y 2,680 rb. — dla za
okrąglenia liczm y 3,000 ru b li,
Jest to w ydatek bardzo skromny; tam wszakże, gdzie na razie okazałby się zbyt wysokim , możnaby go zm niejszyć,— oczywiście jednak kosztem dobroci szkoły.
Przeciw nie, gdzie środki na to pozwalają, należałoby nie żałować ich na szkołę, k tó ra ma przetrw ać lata. Przede- wszystkiem zaś starać się o możliwie obszerną izbą, szkolną, od tego bowiem zależy zdrowie dzieci i nauczyciela, a także możność, w razie potrzeby, podzielenia je j na 2 odrębne klasy, prowadzone przez dwóch nauczycieli, co ze względów pedagogicznych je s t w najwyższym stopniu pożądane.
K oszt roczny u trzym a n ia szkoły z jednym stałym nauczycielem, prowadzącym szkołę, księdzem do nauki re- lig ji i dodatkową kierow niczką robót ręcznych dla dziew cząt z oddziałów starszych, przedstawia się, ja k następuje;
*) Zagranicą płaca roczna nauczyciela trajmniej wynosi 375 rb. Tylko tymczasowo przyjmujemy 400 do 450 rubli za tak niesłychanie mozolną pracę, jak nauczyciela szkoły ludowej. Prócz
Płaca roczna nauczyciela . . 450 rb. *) Nauka r e lig ji • . . . . 30 „ *) K ierow niczka robót ręcznych dziew. 40 „ * * ) O p a ł...40 ,.
Pomoce naukowe, książki, pisma rocz. 25 A sekur. budynk., naprawa . 15 . 2 w iz y ty doktora , • • . 10 ,, Pomoc dla dzieci najbiedn. . 40 „ Razem rocznie 650 rb.
K to ma ta ką szkołę p ryw atną zbudować i utrzym ywać?
Zależy to od w arunków . Może zbudować fabryka, dwór, bogaty sąsiad, zamożny proboszcz i t. p. Gdzie jednak tego w szystkiego brak, zbudować ią m usi wieś, czy parą, wsi sąsiednich, któ rym jest szkoła potrzebną. Ponieważ zaś w ydatek jednorazow y 3000 ru b li jest bezwarunkowo za u c ią ż liw y dla 500 ludzi — (a więc dla 40 do 50 gospo
darstw ), trzecia część te j sumy powinna być p o kryta ze specjalnego funduszu publicznego (np. A fa cie rzy szkolnej), a trzecią część pokryć w inna pożyczka, am ortyzowana w ciągu la t kilkunastu. W reszcie rząd w inien wydać da r
mo drzewo z lasów publicznych, czyli t. z w. skarbowych.
W te d y wieś o 500 mieszkańcach, złożywszy gotówką 1000 ru b li od siebie, mogłaby natychm iast przystąpić do budowy i zaopatrzenia w rzeczy niezbędne własnej szkoły.
D la pokrycia 650 ru b li kosztu rocznego utrzym ania s z k o ł y gromadzkiej w budynku własnym najlepiej i najsłuszniej byłoby sumę tę rozłożyć na w szystkich posiadaczy g runtów na obszarze danej wsi, a więc za ró wno włościan, ja k i większych w łaścicieli, w postaci skład
k i od morga. Gdzie to nie dałoby się w całości przepro
wadzić, możnaby sumę tę rozłożyć na dwie części, np. 470
tej płacy nauczyciel otrzymuje mieszkanie, opał i ogród — a więc razem 550 do 600 rubli. Co 5 ła t powinien dostawać podwyżkę w ilości 60 ru b li rocznie.
*) Gdyby religję w ykładał nauczyciel, zapłata ta należy się jemu.
**) Poźądanem jesc, aby kierowniczką robót ręcznych dla dziewcząt była żona lub siostra nauczyciela, albo kobieta in te li
gentna z sąsiedztwa.
—
8
—r u b li i 180.^ Z tycb 470 ju b li p o k ry lib y wszyscy w ła ś c i
cie le gruntów, zarówno włościanie, ja k i dw ory, w posta
ci składki szkolnej rocznej od morga. Składka w inna b yć obcwiązkcwą, uchwaloną na szereg la t na wiecu gro
madzkim.
Pozostałe 180 ru b li, to jest m niej więcej 3 ruble od dziecka iccznie, opłacaliby rodzice ucznia. Ponieważ 60 dzieci po lb . 3 p o k iy w a ją sumę 180 ib ,. to jeszcze 10 do 12 dzieci najbiedniejszych 'szkoła przyję ła b y darmo.
Oczywiście w szystko to proponujemy tymczasowo’
dopóki szkoły ludowe nie staną się publicznemi, narodowe- m i, z nauczaniem bezpłatnem i obowiązkowem, pokryw a- nem z ogólnego podatku szkolnego krajowego.
P ro g ra m szkoły początkowej w iejskiej, ja k i poniżej pedajemy, w y p ły w a z następujących zadań ta kie j szkoły:
_ 1). Powinna cna wychow yw ać swych uczniów na ludzi moralnych, narodowo myślących i czujących, — poj
m ujących i pragnących w ykonyw ać swoje narodowe i oby
w atelskie o b o w ią z k i,-lu d z i umysłowo ro zw in ię tych , zdro
w ych i dzielnych. Osiągnięto przez kształcenie i budzenie zasad, uczuć i czynów m oralnych i społecznych, — przez odpowiednie podawanie najważniejszych wiadomości n a u kowych, — -wieszeie przez w yrabianie s iły i sprawności fizycznej.
2). Szkoła początkowa ludowa, jako ostateczna, w k tó re j większość uczniów pobierać będzie naukę, w inna dawać im elementarny całokształt podstaw naukow y ch, mo- la ln y c h i społecznych.- a zarazem uzdolnić ich dó dalsze
go rozw ijania się drogą samouctwa,
3). Ze względu na w a ru n ki przyszłego życia, w in na cn a pcczęści dostosowywać wychowanie i kształcenie uczniów do celów praktycznych i p ra c y , ja k a ich czeka.
4). Uczniom najzdolniejszym, pragnącym i mogącym kształcić się dalej, w inna duć ta kie przygotow anie, aby p rzy nieznacznem dopełnieniu z łatwością m o g li w stąpić
do szkoły śre d n ie j lub zawodowej.
Ilość i zakres podawanych w naszym programie nauk mogą wydawać się zbyt obszernerai. Pamiętać jednak należy, że odpowiadają one ściśle staw ianym wyżej zadaniom
_
9
—szkoły. Ziesztą w rzeczywistości, wobec braku osobnych kłas w obec nauki w szystkich oddziałów razem, przyczem nauczyciel bardzo mało czasu poświęcać może^ pojedyn
czym o d d zia łe m ,- zakres ten z musu stanie się bardzo elementarnym. W koócu je s t on niew iele wyzszy od program ów szkół W ielopolskiego z 1862 r., a bynajm niej nie je st w yższy od programów np. szwajcarskich, obo
wiązujących dla dzieci w tym samym w ieku. W każdym razie je s t rzeczą nauczyciela, żeby k s z ta łc ił nie ilością, lecz ja k o ś c ią podawanej wiedzy.
Do programu szkoły dołączyliśm y także ogólne ze- stanoienie zajęć szkolnych na cały tydzień.
W ed łu g naszego rozkładu, dzieci dwóch młodszych oddziałów mają po trz y godziny le k c ji przedpołudniowych;
starsze— 3 godziny przed południem i 2 po południu, t y godniowa liczba godzin oddziałów młodszych me prze
wyższa 19, starszych 30; Lekcja trw a 50 ™m ut: P rze
rw a południowa 2 godziny, ty le bowiem trzeba dla w ypo
czynku dzieci i nauczyciela! W inniśm y pamiętać, ze zaję
cie z dziećmi 6 oddziałów razem w jednej izbie należy do najtrudniejszych i z musu ty lk o tolerow anych zaga - nień pedagogicznych. Nauczyciel musi każdemu odziałow i część pracy osobiście poświęcić, a innym rozdać odpowie
dnie lo b o ty i ciągłą mieć na nie uwagę, co wym aga ogio- mnego w ysiłku .
Zw olnienie uczniów dwóch młodszych oddziałów od le k c ji popołudniowych ma cel p>-dwójny: nieprzeoiążanie ich długim pobytem w szkole i uwolnienie od ich obec
ności oddziałów starszych przez 2 godziny popołudniowe, dla zajęcia się w yłącznie tem i oddziałam1. P rz y odpo:
w iedniej pomocy i opiece drugiej osoby starszej, dzieci dwóch młodszych oddziałów m ogłyby pozostałe 2 godziny zajmować się wł ogrodzie szkolnym lub bawić się na boisku.
W szystkie zajęcia tn v a ją 5 do 6 g o d z in ,—niepodob
na bowiem nauczycielowi pracować dłużej bez zupełnego wyczerpania; tjm b a i dziej, że na w ieczór zostają mu jesz
cze k u rs y i pogadanki dla m łodzieży i dorosłych, poprawia
nie zeszytów z zadaniami i w jp ra co w a n ia m i, oraz przygo
towanie się na dzień następny.
Bliższe szczegóły urządzenia szkoły widoczne są z załączonej ustaw y szkolnej.
U S T A W A
Sokoły początkowej pryw. w iejskiej *).
§ 1. Szkoła początkowa w iejska ma na celu w y - . chowanie moralne, narodowe i obyw atelskie,— kształcenie sprawności cielesnej,— oraz elem entarny rozwój um ysłow y chłopców i dziewcząt w iejskich, narodowości polskiej, re lig ji k a to lic k ie j, w7 wieku la t 8 do 14-tu i w yżej, — zamieszka
łych w okręgu tej szkoły. W ykła d y prowadzi się w ję z y ku polskim.
Uwaga. — Do szkoły mają prawo uczęszczać dzieci w szelkiej innej narodowości i w yznania, zamieszkałe w okręgu szkolnym. — Gdy znaczna ilość mieszkańców należy do innej narodowości lub w yznania,— o ile zechcą, mogą założyć dla swych dzieci na dowolnych zasadach szkołę odrębną, z własnym językiem w ykładow ym i re lig ją swojego wyznania.
§ 2. Szkoła mieści się we w s i. . . , g m . . , g u b ., w dom u. . .
§ 3. W łaścicielem szkoły je s t . . . (w ym ienić osobę,, albo gromadę wsi, albo inną instytucję, k tó ra szkołę za
łożyła).
W łaściciel odpowiada za szkołę przed społeczeństwem, ponosi wszelkie w y d a tk i na szkołę, pobiera dochody, po
w ołuje nauczycieli i zaw iera z nim i umowy piśmienne.
§ 4. K ierow nikiem wszystkich zajęć w szkole (prócz nauki re lig ji) jest nauczyciel (lub nauczycielka).
*). Przy nieznacznych zmianach programu oddziałów V i V I i dostosowaniu do potrzeb mieszczan, taż sama ustawa może służyć i dla szkoły w małem miasteczku.
—
1 1
-On sam, lub zapośrednictwem swoich pomocników, za j
muje się nauką dzieci, kie ru je ich moralnością i sprawo
waniem w szkole i poza szkolą, czuwa nad ich zdrowiem, prowadzi z niemi zajęcia praktyczne, g ry i za b tw y. Na
uczyciel przyjm uje, promuje i w ydala uczniów, on udziela pochwał, nagany lub k a ry w obrębie szkoły, on też w y daje uczniom świadectwa szkolne.
Uwaga. Naukę re lig ji prowadzi, o ile możności, p ro boszcz lub w ik a ry poblizki, za umówionem izg ó ry w yna
grodzeniem. G dy to okaże się niemożebnem, w ykład re lig ji prow adzi nauczyciel, jeśli je st ka to likie m .
Naukę robót ręcznych dla dziewcząt starczych p ro wadzi kierow niczka robót kobiecych. Pożądanem jest.
aby nią była żona, luo siostra nauczyciela.
§ 5. W łaściciel szkoły w raz z rodzicam i lub opie
kunam i uczniów w yb ie ra ją zpośród tychże rodziców i opiekunów na la t 3 Radę szkolną, złożoną z 6 osób. z k tó rych 2 kobiety. Członkiem niezbędnym Rady szkolnej je st w łaściciel szkoły (lu > przedstaw ić el w łaścicieli): człon
kiem z głosem doradczym jest nauczyciel.
§ 6. Obowiązki R ady szkolnej:
a), czuwanie nad praw idłow ym biegiem życia szkol
nego, obmyślanie i wprowadzanie ulepszeń;
b). czuwanie nad zdrowotnością budynku szkolnego i zajęć szkolnych, a to przy pomocy powoływanego w tym celu przynajm niej 2 razy do ro ku lekarza;
c). dopilnowanie akuratnej w y p ła ty wpisów i innych zobowiązań 'rzeczow ych rodziców i grom ady względem szkoły i nauczyciela;
d). dozór nad akuratnem uczęszczaniem uczniów do szkoły i zachowaniem się ic h poza szkołą;
e). dozór nad w ykonyw aniem obowiązków przez na
uczyciela i jego pomocników7.
f). zdaw anie spraw y z przebiegu życ:a szkolnego przed ogólnem zebraniem gromadzkiem, odbywającem się w końcu roku szkolnego.
Rada szkolna zbiera się conajmniej raz na mię-dąc obowiązkowo,a częściej na żądanie nauczyciela, albo w ła ściciela szkoły, albo 3 członków Rady zpośród rodziców.
12 —
§ 7. Szkoła składa się z sześciu oddziałów. Do oddziału I przyjm ują się dzieci w w ieku la t 8, 9 (w y ją t
kowo i staisze), naw et nie umiejące czytać, ani pisa ć._ Do oddziałów starszych — według w ieku i przygotow ania.
Gdy liczba uczniów stale przewyższa 70, szkoła po
w inna dobrać drugiego nauczyciela i prowadzić naukę w 2 izbach
§ 8. W p is uczniów roczny wynosi rb. 3, w ypłaca
nych odrazu, lub w trzech rów nych ratach zgóry: p rz y w stąpieniu ucznia na ftw. M ichał, na Boże Narodzenie i na W ielkanoc.
Rada szkolna może przyjąć pewną liczbę uczniów bardzo biednych za zmniejszoną opłatą lub bezpłatnie. N a j
biedniejszym dostarcza książek i zeszytów, ciepłego ubra
nia na zimę i t. p.
§ 9. R ok szkolny zaczyna się po zasiewach jesien
n ych — 15-go września, a kończy przed sianokosem— 15-go czerwca. Odpoczynek le tn i trw a w ięc 3 miesiące. Prócz tego uczniowie mają 10 dni wrolnych na Boże Narodzenie i 10 dni na W ielkanoc. Podczas odpoczynku letniego uczniowie kolejnem i grupam i po parę godzin dziennie raz na tydzień pracują w ogrodzie szkolnym, zbierają się od czasu do czasu na wspólne z nauczycielem zabawy i śpiewy, lekcje pływ ania i w y c ie c z k i.- 6 tygodni w a ka cji letnich (np. Sierpień i połowę W rześnia) nauczyciel ma zupełnie wolne od wszelkich zajęć z dziećmi.
Kok szkolny kończy się publiczną uroczystością z udziałem rodziców i gości, a potem wspólną zabawrą lub w ycieczką całej szkoły.
Uczniow ie obowiązani są zapisać się i zacząć^ chodzić wszyscy razem od początku ro ku szkolnego i nie wolno im opuszczać le k c ji w dni powszednie, z w yją tkie m cho
roby i wypadków , dozwolonych przez nauczyciela.
§ 10: Rozkład i zakres nauki.— W szkole prowadzą się następujące przedmioty:
R e lig ja w yzn. rz. katolickiego, nauka moralności, ję zyk polski, nauka rachunku i w ym iaru, pogadanki rzeczo
we i przyiodnicze, g e c g ra fja (k ra ju i części św iata) his- to rja (P olski i powszechna), początkowa nauka rolnictw a.
—
13
—ogrodnictwa i pszczelnictwa; pisanie, rysunki, roboty ręcz
ne, gim nastyka, g ry i zabawy, śplew. - Prócz tego _ ucznio
wie pod kie ru n kie m nauczyciela chodzą do kąpieli, odby waia w ycieczki krajoznawcze i przyrodnicze, obowiązkowo
— o ile pozwala odległość— byw ają na nabożeństwach szko l
nych i biorą odpowiedni udział w uroczystościach publicz
nych, narodowych i szkolnych. . . . . W ieczoram i w dni powszednie, a w niedziele i święta i w ciągu dnia, izba szkolna może być u żytą na k u ts y wieczorne dla m łodzieży i dorosłych, wspólne czytania, po
gadanki, odczyty i t. p.
Zakres w szystkich nauk w inien byc elementarny zastosowany do w m ku i w arunków życia dzieci; sposob n a m z a n ia -z g o d n y z najdoskonalszemi wym aganiam i pe
dagogiki. — W ychowanie moralne, narodowe i spiłeczne winno odbywać się przeważnie drogą pobudzania i w ykony
w ania przez dzieci czynów moralnych, narodowych i spo
łe c z n y c h .- Zajęcia ręczne, gim nastyka g ry i t. p. zasto
sowane są do w ie ku uczniów, ich siły, zdolności i upodobań, i współdziałać mają ich przyrodzonemu rozw ojow i cielesnemu.
Stosunek nauczyciela do dzieci w inien byc serdeczny, pełen ojcowskiej dobroci, lecz zarazem powagi i stanow czości. W szkole panować wm na pogoda i radowe z nau
k i i życia.
Szkoła posiada „S ka rb c z y k s z k o ln y 11, latarnię magu czną, oraz „ K s ię g o z b ió r * z dziełek i pism dla uczniów i dla nauczyciela.
A. Religja-
Oddział I i I I . Najważniejsze m o d litw y i k ró tk ie opowiadania biblijne, szczególniej z Nowego testamentu.
I I I i IV . K r ó tk i katechizm Kościoła Rz. K atolickiego, oraz H is t. św. starego i nowego te s t
V . Objaśnienia obrzędow i ś w ią t Kośc. rz .-k a t. Służ
ba do Mszy św.
V I. H is to rja K ościoła wogóle, a w szczególności w Polsce.
B. Nauka moralności.
I i I I . Drobne zdarzenia, obrazki i opowiadania ze stosunków dziecka do samego siebie, rodziny i szkoły.
—
14
K ształcenie zam iłowania czystości, porządku, wstrzem ię
źliw ości, pracowitości, obowiązkowości, prawdomówności;
miłości, szacunku i wdzięczności dla rodziców i starszych;
m iłości, p rzyja źn i i zgody względem rodzeństwa i kolegów;
obrony krzyw dzonych, pomocy dla bezsilnych, współczucia dla kalek, sierot i nieszczęśliwych, litości i przyw iązania dla zw ierząt; szczepienie zam iłow ania wszelkiego dobra,
— w s trę tu do wszelkiego zła.
I I I i IV . To samo — z rozszerzeniem na stosunki wzajemne mieszkańców wsi i okolicy. Zwracać uwagę na zgodę sąsiedzką, pomoc w pracy i nieszczęściu, potęgę współdziałania. Tępienie szkodnictwa, kradzieży owoców i innych rzeczy, oszukaństwa, mściwości, okrucieństwa.
N apraw a k rz y w d y wyrządzonej. Kształcenie poczucia god
ności własnej, odwagi, w ytrw a ło ści i poświęcenia. Stosu
nek względem mieszczan, dworu, sąsiadów— żydów, niem- ców i innych, na zasadzie szerokiej — w łaściw ej polskiej duszy — tolerancji.
V i V I. Naród, społeczeństwo, ludzkość, — stosunek do nich jednostek i grup ludzkich; w yrabianie poczucia obowiązku społecznego i obywatelskiego; miłość, praca i poświęcenie dla ojczyzny. — Pojęcie praw a i ja ń s tw a ; k r ó t k i ry s stosunków polityczno-praw nych we wsi, gminie i kra ju ; takież stosunki w krajach k u ltu ry wyższej.
P rz y k ła d y z życia, z Pisma św., z dziejów k ra ju i lu dzkości. M a te ija ł w inien być żyw y. pełen mocy,— d z ia ła ją c y na serce, wyobraźnię i wolę ucznia. Tem aty nauczy
ciel musi dobierać sam z różnych w ypisów , zbiorków , ży
ciorysów, legend, poezji, nowel i t. p. — a przedewszyst- kiem z życia i z duszy własnej.
C. Język polski.
I. Nauka czytania i pisania w edług sposobu obraz
kowo- głosowego.
I I . W p ra w a w czytanie i pismo. Objaśnienia w y razów i zw rotów , k ró tk ie opowiadania i wiersze. P rze
pisyw anie z książki (w klasie).
I I I . P łynne czytanie druku i pisma; opowiadania!
wiersze. Zdanie pioste. K ró tk a praktyczna nauka o w y ra zach, zgłoskach, głoskach i lite ra ch . P oczątki dyktanda.
Przepisyw anie z druku i pisma (w klasie.)
—
15
I V . C zyta nie, ja k w yżej. Nauka o zdaniu rozw i- niętem . Części m owy nieodmienne i odmienne. D y k ta n do. K ró tk ie streszczenia i przeróbki u ry w k ó w przeczy
tanych lub usłyszanych. Wiersze.
V . Nauka o zdaniu ściąsniętem i zUżonem. Użycie znaków pisarskich w dyktandzie. P raktyczne p o w ta rza nie g ra m a ty k i przez rozbiory i ćwiczenia ustne i piśm ien
ne. K ró tk ie w ypracowania na zadany lub w yb ra n y tem at, lis ty , zawiadom ienia, pokw itow ania, umowy i t. p.
V I. Czytanie i objaśn. u ryw kó w prozaicznych i poe
tycznych najważniejszych pisarzy, d o s tę p n y h ludowi, z kró tką wzm ianką o życiu i dziełach (Kochanowski, Skarga, K arp iń ski. Brodziński, M ickiew icz, Syrokom la, Lenartow icz, Pol, K raszew ski. Anczyc, Konopnicka, K I.
Junosza, Jeż, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i inni). Od
powiednie w ypracow ania ustne i piśmienne.
0. Nauka rachunku i wymiaru:
I. L ic z b y całkow ite i najprostsze ułam ki do 20. L i
czenie i odliczanie, cztery działauia, pisanie i czytanie liczb w zakresie 20. Odnośne zadania pamięciowe, brane ze stosunków życiowych. P rz y nauce początkowej używ a się w szelkich ułatw ień, rachując na kam ykach, tasolkach, palcach, liczydłach i t. p- Stopniowo przechodzi się do liczb oderwanych i form ułek piśmiennych.
I I . To samo z liczbam i do 100. Zadania i p rzykła d y pamięciowe i piśmienne.
I I I . To samo z liczbam i do 1000
IV . Zasady układu dziesiętnego liczb. Czytanie i pisanie w szelkich liczb. C ztery działania. W ażniejsze lic z b y w ie lo ra kie . Elementarne wiadomości o lin ia ch , ich ry s o w a n iu i m ierzeniu. K ą ty , ich mierzenie i rysowanie.
W ażniejsze fig u ry płaskie, ich własności i rysowauie. P ra k ty c z n e poznanie najważniejszych b ry ł foremnych, ich po
w ie rz c h n i i przekrojów7 (sześcian, równoległościan, słup p ro s ty i pochyły, ostrosłup, walec, stożek, kula).
V . U ła m k i zwyczajne i dziesiętne. U kła d m ia r m e
tryczn ych . M ierzenie tig u r płaskich; m ierzenie wielokątów7 i k ó ł. M ierzenie powierzchni i objętości najprostszych brył-
V I. Prowadzenie rach. gospodarskich. Pojęcie o z y s k u i stracie, o procencie, w7ekslach i rewersach. M ie
rżenie praktyczne g runtów . Zdjęcia, rysow anie i spraw dzanie planów (ogrodu szkolnego, pola, sadzawki i t. p.).
E. Pogadanki rzeczowe. (Nauka o rzeczach).
I. P rze d m io ty przyrodzone i sztuczne z najbliższego otoczenia dziecka w szkole, chacie, na podwórzu szkolnem i w obejściu domowem; ich opis, rozbiór na części główne, własności i przeznaczenie.
I I . Ogród w arzyw ny. Sad. W ieś. Miasteczko.
Miasto. W arszawa.
U w a g a . Pogadanki prow adzi się sposobem poglą
dowym, na rzeczach praw dziw ych, a w braku tychże — na modelach, obrazkach kolorow ych i rysunkach. Celem pogadanek je s t kształcenie i w yrabianie uw agi, spostrze
gawczości i wnioskowania. P rzy stosownej sposobności nie należy n igdy pomijać celów moralnych i rozbudzania poczucia piękna.
F. Nauka przyrody.
Jest dalszym ciągiem pogadanek rzeczowych, ro z szerzającym stopniowo w idnokrąg dziecka na przedm ioty i zjaw iska otaczającej przyrody. K urs trw a la t 4, po
święcając pierw szy ro k przyrodzie żyw ej, 2 n istępne przy
rodzie m artw ej, a ostatni ro k nauce o budowie i życiu ro ś lin i łudzi.
Metody poznawania — spostrzeganie, porównywanie doświadczanie, wnioskowanie. Cel— pojęcie ładu i przy- czynowości zja w isk przyrody, ich potęga, piękno, stosu
nek do człowieka; poznanie pewnej ilości podstawowych fa któ w , mających znaczenie praktyczne dla przyszłego ro ln ika . — M a te rja l do n auki zdobywa się, o ile można, na wycieczkach, drogą samodzielnej pracy uczniów. Nie- zbędnemi są okazy m inerałów , roślin, zw ierząt wypchanych i konserwowanych, tablice barwne, nieco przyrządów fiz y cznych i chemicznych. W iększą część ty c h pomocy nauko
w ych, tw orzących stopniowo „Skarbczyk naukowy szkolny* , zebrać i zrobić mogą i pow inni uczniowie pod kierunkiem nauczyciela. Nb. „S ka rb czyk“ przygotow any przez uczniów stanowi na zawsze własność danej szkoły.
I I I . P rzyroda żywa okolicy własnej, k ra ju i dalszych okolic ziemi, rozpatryw ana w naturalnych, miejscem po
—
16
—b y tu i stosunkami wzajemnemi powiązanych skupieniach A więc:
F lo ra i fauna naszych pól, lasów, ląk, wód i gór. — F lo ra i fauna stepów, pustyń, puszcz podzw rotnikow ych, mórz i okolic podbiegunowych.
I V Ważniejsze przedm ioty i zjaw iska przyrody m artw ej. K u r , doświadczalny, z poznawaniem i w y kazaniem własności, ważniejszych przemian chemicznych i technicznego znaczenia ciał opisywanych. Azatem :
P ow ietrze, jego własności.— T le n .— A z o t.— D w u tle n e k węgla. — W o d a / W ę g ie l i niektóre zw ią zki węglowe.
— P ia s e k .-G lin a . W a p n ia k i.-G ip s .— S ia rk a .- Sól kuchen
n a .—G ra n it i jego wietrzenie. — Pojęcie o skałach w y buchowych, osadowych i nawianych. — Rola, jej rozbiór mechaniczny i gatu n ki u nas w k ra ju .— Żelazo. — Miedź.
Cynk i ołów7. — Srebro, złoto i rtęć. — Budowla skorupy ziem skiej.— K ró tk a bisto rja powstama ziem i i je j przemian
geologicznych.
V . Najważniejsze zjaw iska ciepła, św iatła, elektryczności i dźwięku. Najważniejsze prawa i przyrządy m echaniki—
w zastosowauiu do potrzeb życia wiejskiego.
V I. Budowa i życie rośliny. — Budowa i życie człowieka, z uwagami praktyeznem i dotyczącemi zacho
w ania zdrowia.
G. Geografja.
I I I . Wiadomości ogólne z geogiw tji fizycznej i an- tropogeografji. na podstawie badania w si rodzinnej, o k o li
cy i kra ju . — Zasadnicze wiadomości z ge o g ra fji astrono
micznej. —W ycie czki geograficzne.
IV . G eografja szczegółowa P olski i ziem p izyle g łych . W ycie czki krajoznawcze.
V. Europa.
V I. A m eryka, A zja, A fry k a i A u stra lja .
W iadomości podawmne być w in n y w barw nych obra
zach przyrody krajów7 i życia ludów7, ilustrow ane obraz
k a m i, - o ile można, p rzy pomocy la ta rn i magicznej.
H. H istorja.
IV . Łużne o b ra z k i-i opowiadania z dziejów k ra ju i życ>a zasłużonych i dzielnych obyw ateli.
■X " J y t
—
17
—V . Obrazy z h is to rji powszechnej, starożytnej, śred
niowiecznej i nowożytnej.
V I. H is to rja P Iski na tle dziejów powszechnych, ze zwróceniem szczególnej uwagi na koniec w ie ku X V I I I , w it k X I X i czasy, obecne.
I. Rolnictwo, ogrodnictwo i pszczelnictwo.
V i V I. W yjaśnienie naukowe najw ażniejszych robót w polu, ogrodzie i sadzie. Maszyny i narzędzia rolnicze. H o dowla inwentarza. Z biór i przechowywanie owoców. Pasieka.
K. Rysunki.
Frzew ażnie odręczne — z natury, z ta b licy lub w y obraźni; w oddziałach starszych: dla dziewcząt — ozdobne;
dla chłopców — prostolinijne, części maszyn gospodarskich, plany budynków, pól, wsi i t. p. I, I I I I I , IV , V , V I.
L. K aligrafja. I, I I , I I I , IV . M. Roboty ręczne.
I. Chłopcy i dziewczęta — lepienie z g lin y . I I . Chłopcy i dziewczęta - papier i te ktu ra . I I I . IV , V , V I. C hłopcy—drzewo, słoma, koszyki.
I I I , IV , V , V I. D ziew częta — szycie, cerowanie, ła tanie, rob. k w ia tó w sztucznych, w yszyw anie, gotowanie i porządek domowy.
N. Gry, zabawy, gimnastyka, pływanie.
I, I I , I I I , I V - gim nastyka bez przyrządów , marsze, g o n itw y , piłka , dowolne zabawy.
V i V I dziewczęta; prowadzenie zabaw z młodsze- m i oddziałami.
V i V I chłopcy: m ustra z drążkam i, palcaty, ra to wanie od ognia, pływ anie i t. p
Szkoła posiada sw oją chorągiew, zbiór przyrządów do wycieczek przyrodniczych, do g ie r i gim nastyki, trą b k i sygnałowe, bęben, a z czasem więcej przyrządów muzycz-
0. Śpiew.
I i I I . Ł a tw e śpiew ki do zabaw.
I I I , IV , V , V I. Śpiewy re lig ijn e , narodowv, oby cza jo w e i inne; chóry; poznawanie, czytanie i pisanie nut.
— 18 —
Z e s ta w ie n ie ogólne.
I I I I I I IV V V I
Religja 1 1 2 2 2 2
Nauka moralności 1
1 1 1 ■1 1
Język polski 4 4 5 5 5 5
Nauka rach. i wymiaru 3 3 4 4 4 4
Pogadanki rzeczowo 2 e — ■ — — —
Pogadanki przyrodnicze — 2 2 2
1
‘ 2
Geograf ja 2 2 2 2
Historja — — — 2 3
'
Rolnic., ogrod. i pszezel. — — — 3 3
Pisanie (kaligratja). 2 2 2 2 — —
Rysunki 2 2 2 2 2 2
Roboty ręczne 2 2 2 2 2 9
Gry i zabawy i gimnastyka 3 3 3 3 . 3 3
Śpiew — — 1 1 1
j 1
Razem godzin tygodniowo 20 20 20 28 30 30
66ja ś n ie n ie .
W programie powyższym staraliśmy się pogodzić dwie rze
czy: pragnęliśmy dać zarys szkoły na dziś możliwie dobrej, odpo
wiadającej potrzebom kraju i wymaganiom pedagogiki dzisiejszej, — a jednocześnie musieliśmy dostosowywać się do szczupłych środków, jakiem i przeważnie szkoła wiejska u nas przez ja k iś czas będzie rozporządzała. Najważniejszy brak tego programu widzimy w tem, że jeden nauczyciel musi prowadzić naraz 6 oddziałów dzieci — o 6-śc-iu różnych stopniacli przygotowania.
N iew ątpliwie jestto niezmiernie trudnem, — ale nie jest nie- możliwem,—tak bowiem dzieje się w uboższych szkółkach wiejskich szwajcarskich i innych, których nie stać na utrzymywanie dwóch nauczycieli.
To też tam, gdzie nauczyciel nie znajdzie żadnej pomocy na miejscu, gdzie będzie musiał ograniczyć się 1-ną izbą—prawdopo
dobnie zechce skrócić dzieciom czas nauki i i utworzy najwyżej 4 lub 5 oddziałów.
W takim razie mógłby dzieci 8 i 9-cioletnie złączyć razem w jeden oddział i przejść z niemi wciągu roku kurs naszego od
działu I i I I . Ale wtedy musiałby zmienić rozkład zajęć i do
dać temu oddziałowi wstępnemu po 2 godziny dziennie nauki.
Można jeszcze ten program zmienić w ta k i sposób, żeby usunąć cały oddział ostatni do kursów wieczornych, które mogłyby trw ać codzićń godzin 2, np. od 6-tej do 8-ej wieczorem. Ale to znów wrymagaloby usunięcia z tego oddziału niektórych przed
miotów., w każdym razie z pewną szkodą dla dzieci. Możnaby kurs ten zamknąć w 18 lekcjach po 40 minut, zajmujących tygo
dniowo 12 godzin,+ 2 godz. przerw po 10 minut. Za to kurs wieczorny zyskałby na jednolitości i swobodzie, nie krępowanej obecnością dzieci młodszych oddziałów. Przytem mógłby on zarazem słu
żyć i dla dorosłych, którzy w szkole nie byli.
Program oddziału wieczornego mógłby zostać ten sam, co naszego VI-go, z wyjątkiem paru przedmiotów z konieczności usuniętych które zresztą możnaby przejść poczęści w odd. IV-m.
Wteay kurs 5 letni szkoły wiejskiej, z 4-ma oddziałami dziennemi i 5-ym wieczornym, przedstawiałby się tak:
ZESTAW IENIE OGÓLNE.
1 11 m IV V Wiecz.
Religja . 2 2 2
| 2
Moralność 1 1 1 1 1
Polski . 6 5 5 5 4T
Rach. i wym. . 4 4 4 4 4
Pog. rzecz. . 2 — — — ---
Przyroda . — 2 2 2 2
Geograf ja — 2 2 2 2
H istorja — — 2 3 3
Roln. pszczeln. ogrodnictwo — — — 2 2
Pisanie. 3 2 2 1 —
Rysunki 2 2 2 1 —
Rob. ręcz. 2 2 2 2 —
Gry zab. gimn. 3 3 3 3 —
Śpiew — 2 2 2
Razem tygodniowo lekcji. 25 27 ”29" 30 18 (lek.) 12 g .+ 2 g.
M. B.
„K s ię g a rn ia P o lska "
poleca następujące książki do nauki dzieci i młodzieży:
. 1. Po nauki re lig ji.
Cena kop.
„K ró tk a i całkowita nauka w iary katolickiej11. Ks. Sokolika. 5.
„K ró tk i Zbiór Hist, Star. i Non7, testamentu'1. F. S. Dmo
chowskiego...10.
„H isto rja o w. i Katechizm dla dzieci11. Ks. Kozłowskiego. 20.
„Katechizm historyczny, czyli hist. św. w połączeniu z ka
techizmem11. Ks. S o k o lik a ...50.
„H isto rja Św. st testamentu11. Ks. Kozłowskiego . . . . 50.
„H is t. św. nowego testam11. Ks. Kozłowskiego... 50,
2. P o języka polskiego.
„Obrazkcwa nauka czyt. i pis.11 K. P r o m y k a ... 20.
„M a ły elementarz11—R. M. Brzezińskiej wyd. I I I . . . . 10.
„Elementarz dla ludu11 C. Niewiadomskiej ...10.
„Pierwsze czytanki11. R. M. Brzezińskiej, wyd. I I I . . . 20.
„Snopek11. R. M. \»yd. V I I ... 25.
„Podarunek dla młodzieży. Wyd. V I II. M. Brzezińskiego.. 40.
„Nauka poprawnego pisania11 P r o m y k a ... 15.
„Pierwsze początki poprawnego pisania11. R. M . . . . 24.
„ćwiczenia do nauki poprawnego pisania11 Bogucka, Nie
wiadomska. W a r n k a Stopień I 15.
Stopień I I 20.
„Pisownia polska w ćwiczeniach11 część I 15.
M. D zierżanow skiej...część I I 20.
„Pierwsza książ. do czyt11. Boguckiej i Niewiadomskiej. . 40.
„D ruga książka do czytania11 Boguckiej i Niewiadomskiej. 80.
„W y p is y polskie11. Jeskego...60.
„Gram atyka polska11., Dzierżanowskiej. . . . 20.
3, P o rachunków,
„A rytm e tyka 11. Jeskego... 60.
„Zbiór zadań11 .Jankowskiego... 10.
„Zadania arytm “ . Thomasa... Oddz. I 60.
Oddz. I I 60.
„Zadania arytm “ S ta tle r ó w n y ...80.
„Nauka rachunków dla samouków'1. S Różańskiego . . . .0
„Georaetrja w zadaniach". S. D iksztajn a ...— „O mierzeniu gruntów (dla starszych)11. Al. Czech. . . . 12.
„C yrkiel i ekierka (dla starszych)11. Kamińskiego . . . . 50.
Kop.
4. ©o nauki o p r^ rs d ^ ie .
„Zwierzęta ssące” . Al. Rrzeziński. W yd. I I I ... 40.„Nasi wrogowie i przyjaciele wśród ptaków11. W yd. 11 . . Al. Brzezińskiego ... 25.
„O owadach i ich znaczeniu w gospodarstwie'1. Al. Brze ziński. Wyd. I I ... 20.
„Z jakich części składa się roślina11. E. Strumpfa. . . . 3.
„Rośliny pokarmowe w różnych krajach11. B. Dyakowski . 30. „Z dziedziny przyrody i przemysłu11. Al Brzeziński Wyd. I I I . 150. „Z naszej przyrody11. B Dyakowskiego, w opr... 500.
„O ciekawych zjawiskach w świecie11. K. Promyka . . . 15.
„AAriadomości początkowe z fiz y k i". S. Kram- Część I 60. sztyka... Część I I 75.
5. $)© geografji,
„O W iśle 11. Krynickiego...25.„Opisanie K ró l. Polskiego-1. S...40.
„Z biegiem W is ły . J. Chrząszczewskiej (do czytania) . . 135.
„Stopniowe opisanie świata11. K. Promyka . . . 15.
„Początkowa nauka geografii11. Nałkowskiej. . .Część I 120. Część I I 120. „Pogadanki o niebie i ziemi11. H. A V ...15.
„O zaćmieniach słońca i księżyca11. Al. Brzeziński. . . . 10-
„ 0 wnętrzu ziemi11. Al. Brzeziński. AVyd. I I ...15.
„O górach ziejących ogniem11. Al. B r z e z iń s k i... 6.
„O morzach i lądach11. Al. B rz e z iń s k i...30.
„O powietrzu-1. Al. Brzeziński... , . ■ 25.
„Rośliny, zwierzęta i Indzie na k u li ziemskiej11. Al. Brzez. 20. „W ędrówka obrazkowra po Europie11. M. Brzeziński. . . 20.
„Oeog”afja“ . Jeskego . . . . 125.
„Mapa K ró l. Polskiego11. B a r a c z a ...75.
„A tla s geograficzny-1. Orgelbr...80.
„Obce ludy, obce kraje11. A n to s z k i...100.
„Obrazy z życia ludów-1. J. Popławski . . . . . . 160.
6. $)© historji.
Kop.
„Z dawnych czasów14. Kolisko. cz. I i I I ...—
„24 Obrazki44. Anczyca . ... 50.
„Dzieje P olski44. Koneczny... 150.
„O życiu i rozwoju ludzi przedhistorycznych44. F. Poplaw . 25.
„Z życia ludów starożytnych: Egipcjanie44. R. 31. . . . 12.
„ „ „ A S y r y j c z y c y R . 31. . . . 10.
„R zym -4. R. 31...00.
„H isto rja starożytna w obrazach". Grubego... — .
„H isto rja średniowieczna i nowożytna w obrazach44. Grubego. — .
7. $)© nauki pisma,
„W z o ry przenośne do nauki ładnego pisania44. 31. Brzeziński. 5.
„P raktyczny wykład nauki pisania44. Szmidt...90.
„Nauka pisania i wprawa w czytanie pisma44. St Pisa- rzewska...30.
N .B . U p ra s z a m o n a d s y ła n ie w s z e lk ic h u w a g i spo
s trz e ż e ń , d o ty c z ą c y c h p ow yższego p r o je k tu , pod a d re sem: „ k s ię g a r n ia P o ls k a w W a rs z a w ie , W a re c k a 14,
d la M . B rz e z iń s k ie g o .
31. B.
*
