Nowe techniki w muzyce XX wieku
Nowe techniki w muzyce XX wieku
Ważne daty
1894 – Claude Debussy, Popołudnie fauna.
1911 – Béla Bartók, Allegro Barbaro 1928 – Arnold Schönberg, Wariacje op. 31 1952 – John Cage, Tacet 4’33’’
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
3. W zakresie ruchu przy muzyce. Uczeń:
3) improwizuje za pomocą gestu i ruchu oraz tworzy ilustracje ruchowe do muzyki.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):
reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności);
3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego;
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:
6. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki (średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm, muzyka XX w.) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.
8. Potrafi uzasadnić własne preferencje muzyczne, argumentując swoje wybory.
III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:
1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej;
Nauczysz się
opisywać impresjonizm, dodekafonię, witalizm, aleatoryzm i minimalizm;
rozpoznawać dzieła muzyczne;
stosować właściwą terminologię muzyczną;
rozpoznawać sylwetki twórców XX wieku.
Impresjonizm - muzyka wrażenia
Nowe zjawiska w muzyce XX wieku związane są z wrażeniami plastycznymi, obecnymi
w twórczości Claude’a Debussy’ego. Kierunek w sztuce, zwany impresjonizmem, wpłynął na twórczość kompozytora, który, podobnie jak malarze, starał się uchwycić nieustannie zmieniającą się rzeczywistość i utrwalić subiektywne, ulotne wrażenia, jakie w nich wywoływała.
Nowe techniki w muzyce XX wieku
Félix Nadar, Claude Debussy (1862-1918), ok. 1908, wikimedia.org, domena publiczna
Debussy wyznaczył nowe horyzonty dla muzyki, o czym świadczyły chociażby jego wypowiedzi: Nie wierzę już we wszechmoc waszego odwiecznego: do re mi fa sol la si do… Nie trzeba tego usuwać, ale dać mu odpowiednie towarzystwo… (słowa wypowiedziane podczas rozmowy z Albertem Giraud - belgijskim poetą).
Polecenie 1
Wysłuchaj fragmentu utworu Popołudnie Fauna Claude`a Debussy`ego. Opisz wrażenia towarzyszące podczas odsłuchu.
Arnold Böcklin, „Faun”, 1864/65, Lower Saxony State Museum, Hanower, wikimedia.org, domena publiczna
Witalizm - muzyka pierwotna
Kierunek ten sięga do pierwotnych instynktów człowieka. Często inspirowany jest folklorem, obrzędami pogańskimi. Jego najbardziej charakterystyczne cechy to: wyraźne podkreślenie rytmu poprzez
powtarzalność, nieregularne układy, akcenty; szorstka i agresywna harmonia; przejrzysta budowa formalna utworów; prosta, ale wyraźnie podkreślona melodyka; charakter pogodny, żartobliwy, groteskowy, energiczny, brutalny. Przedstawicielem tego kierunku jest np. Béla Bartók
Fot. nieznany, portret Beli Bartoka, 1927, wikimedia.org, domena publiczna
Polecenie 2
Wysłuchaj Allegro Barbaro Béli Bartóka. Zwróć uwagę na rytmikę kompozycji i ułóż do niej prosty układ choreograficzny.
Béla Bartók, „Allegro barbaro” - fragment, pianostreet.com (ilustracja) / Béla Bartók, „Allegro barbaro na fortepian”, AMFN (utwór) / online-skills, CC BY 3.0
Dodekafonia - skala dwunastostopniowa
Technika dodekafoniczna powstała w wyniku poszukiwania nowej metody organizowania wysokości dźwięków, która zastąpiłaby tradycyjną tonalność. Zamiast siedmiodźwiękowych skal durowych i molowych stosowano skalę dwunastodźwiękową tzw. serię. Dotychczas skale durowe i molowe, posiadały dwa ważne dźwięki – pierwszy i piąty, na których mogliśmy budować akordy zwane toniką i dominantą. Pierwszy z nich posiadał szczególną właściwość. Był centrum całego utworu i określał tonację. Teraz w nowej technice wszystkie dźwięki w serii miały być tak samo ważne. Ta zasada zapewniała jedność w całym utworze muzycznym. Twórcą nowego języka muzycznego był Arnold Schönberg.
W dodekafonii stosowano przekształcenia materiału dźwiękowego. Były to cztery postacie serii. Wersję oryginalną, inwersję (odbicie lustrzane dźwięków), rak (dźwięki ułożone od końca), rak inwersji (od
końca i w odbiciu lustrzanym jednocześnie) oraz inne. Dźwięki nie mogły się powtarzać (przynajmniej do momentu, aż seria nie dobiegnie końca), wszystkie postacie mogą być transponowane (zaczynać się od drugiego, trzeciego, itd., dźwięku serii podstawowej).
Przykładowa seria, triangiel.com, CC BY 3.0
Twórcą nowego języka muzycznego był Arnold Schönberg.
Florence Homolka (fot.), Arnold Schönberg, ok. 1948, Uniwersytet Południowej Kalifornii, Los Angeles, Stany Zjednoczone, wikimedia.org, domena publiczna
Polecenie 3
Wysłuchaj Wariacji op. 31 Arnolda Schönberga. Licz dźwięki wraz z przebiegiem melodii i wskaż, w których miejscach rozpoczynają się nowe serie.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl Arnold Schönberg, „Wariacje op. 31”, online-skills, CC BY 3.0 Arnold Schönberg, „Wariacje op. 31”, online-skills, CC BY 3.0
Utwór Wariacje opus trzydzieste pierwsze Arnolda Schönberga. Utwór przeznaczony jest na orkiestrę symfoniczną. Chociaż brzmi on trochę jak zbitego przypadkowych dźwięków niesie ze sobą olbrzymi ładunek emocjonalny.
Aleatoryzm - przypadek w muzyce
Komplikacja i złożoność jaka pojawiła się w muzyce XX wieku wpłynęła na pojawienie się innego,
przeciwstawnego spojrzenia. Po II wojnie światowej kompozytorzy postanowili porzucić dotychczasowy sposób myślenia o komponowaniu i wykonywaniu utworów, na rzecz spontaniczności i przypadku.
Narodził się aleatoryzm (z łac. alea, kostka do gry). Aleatoryzm może dotyczyć rytmiki, dynamiki, instrumentacji, a nawet budowy utworu. Czynniki przypadkowe mogą być dwojakiego rodzaju:
kompozytor stosuje działania losowe podczas pracy nad utworem (mogą to być rzuty kostką, monetą, losowanie z talii kart, korzystanie z generatora dźwięków przypadkowych); wykonawca wprowadza je podczas realizacji utworu.
Najbardziej kojarzoną z aleatoryzmem postacią jest amerykański kompozytor John Cage (1912‑1992).
John Cage, cantaloupemusic.com, CC BY 3.0
Działanie przypadku w muzyce przyczyniało się często do zaistnienia w niej zjawisk pozamuzycznych, np. widowiskowych. W sztuce określa się to jako happening (ang. happen - zdarzenie). Taką
pozamuzyczną kategorią może być np. nietradycyjny sposób zachowania się artystów na estradzie.
Przykładem może być utwór Cage'a zatytułowany Tacet 4'33” (Cisza, 1962), który polega na tym, że instrumentalista lub orkiestra wraz z dyrygentem spędzają nad instrumentami określony w tytule czas w skupieniu i ciszy. Partytura to kilka pustych stron. Utwór ten jest więc wynikiem zachowań pianisty w określonym czasie oraz słuchaczy, a nie samej gry.
Polecenie 4
Przeczytaj poniższy tekst, a następnie wysłuchaj wykonania utworu Tacet 4'33'' Johna Cage. Zwróć uwagę na użyte środki przekazu, oraz zachowanie publiczności.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl John Cage, „Tecet 4'33”, online-skills, CC BY 3.0 John Cage, „Tecet 4'33”, online-skills, CC BY 3.0
Nagranie utworu Tecet 4’33’’ Johna Cage. Na nagraniu odgłosy sali koncertowej. W pierwszych sekundach nagrania słychać otwarcie fortepianu i włączenie stopera. Potem jest cisza, od czasu do czasu słychać chrząkanie, przesuwanie krzesła i podobne odgłosy.
Minimalizm – prostota przekazu
W latach sześćdziesiątych wielu kompozytorów coraz częściej upraszczało technikę. Powstawały utwory,
„4' 33''” jest najsłynniejszym, wręcz rewolucyjnym utworem Johna Cage'a.
Pracował nad nim pięć lat. Dlaczego tak długo? Bo za partyturą, w której napisane jest, że „żaden z instrumentów nie gra żadnej nuty”, stoją głębokie przemyślenia twórcy i idea, którą skwitował zdaniem: „Cisza nie istnieje – wszystko jest muzyką”. Prapremiera „Four minutes, thirty‑three seconds”
odbyła się w piątek 29 sierpnia 1952 r. w Maverick Concert Hall w Woodstock, w stanie Nowy Jork. Był to koncert „Benefit Artists Welfare Fund”. Wykonawcą kilku kompozycji Cage'a, a także utworów współczesnych Feldmana, Bouleza i Wolffa był młody pianista David Tudor. (…) Nie obyło się bez skandalu, bo publiczność nie była przygotowana na „ciszę” w utworze, który miał partyturę.
Pianista zasiadł do fortepianu, rozłożył manuskrypt (który później zaginął) i wyjął stoper, by dokładnie odmierzać części kompozycji. Opuścił pokrywę klawiatury i siedział bez ruchu 30 sekund. Sygnalizując koniec pierwszej części, podniósł pokrywę by po chwili znowu ją opuścić. I tak we wszystkich trzech częściach utworu. Kiedy Tudor zakończył i wstał, publiczność była tak zirytowana, że zamiast oklasków wszczęła wrzawę i żywe dyskusje. - Nie zrozumieli przesłania - wspominał potem John Cage nazywając swe dzieło
„Cztery, trzydzieści trzy”. - Nie istnieje nic takiego, jak cisza. Sądzili, że to cisza, bo nie potrafili słuchać, a przestrzeń była pełna niespodziewanych dźwięków. W pierwszej części można było usłyszeć szum wiatru dochodzący spoza budynku. W części drugiej krople deszczu zaczęły bębnić po dachu, a w trzeciej sama publiczność zaczęła wydawać różne interesujące dźwięki kręcąc się na siedzeniach, szepcząc, a nawet wychodząc.
Źródło: https://www.rp.pl/artykul/930678‑Jedna‑z-
najslynniejszych‑kompozycji‑muzyki‑wspolczesnej‑jest‑cisza.html
“
w których melodia, harmonia i rytm zmieniały się w niewielkim stopniu. Kompozytorzy zaczęli interesować się dalekowschodnią muzyką i filozofią, której kontemplacyjno‑medytacyjny charakter inspirował do nowych poszukiwań. Szczególną rolę odegrali tu twórcy amerykańscy. Jednym z prekursorów nowej muzyki był La Monte Young.
Autor nieznany, La Monte Young, labourscarle.wordpress.com, CC BY 3.0
Polecenie 5
Wysłuchaj Miniatury nr 7 z cyklu Composition 1960 La Monte Younga. Opisz odczucia towarzyszące podczas odsłuchu. Zwróć uwagę na minimalizm użytych środków kompozytorskich.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
La Monte Young, Miniatura nr 7 cyklu „Composi on 1960”, online-skills, CC BY 3.0
Utwór muzyczny: Miniatura nr 7 Composition 1960, autorstwa La Monte Young’a. Na nagraniu w pierwszych sekundach zagrano na fortepianie interwał. Dwa dźwięki wybrzmiewają bardzo długo.
Potem nastaje cisza.
Zadania Ćwiczenie 1
Ćwiczenie 2
Określ prawdziwość zdań.
Witalizm jest nurtem odwołującym się do pierwotnych instynktów człowieka i folkloru., John Cage był przedstawicielem impresjonizmu., Dodekafonia wywodzi się z malarstwa francuskiego., Aleatoryzm polega na losowości w muzyce
PRAWDA
FAŁSZ
Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 4
Podane nazwiska kompozytorów przyporządkuj do odpowiednich nazw kierunków muzyki XX wieku.
witalizm, impresjonizm, aleatoryzm, dodekafonia Claude Debuss
Arnold Schönberg Béla Bartók
John Cage
Ćwiczenie 5
Wysłuchaj nagrania dźwiękowego. Zaznacz tytuł dzieła.
Wariacje op. 31 Tacet 4’33’’
Popołudnie Fauna Allegro Barbaro
Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.
Ćwiczenie 6
Ćwiczenie 7
Zaznacz imię i nazwisko kompozytora przedstawionego na nagraniu dzieła.
Béla Bartók Arnold Schönberg John Cage
La Monte Young
Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.
Słownik pojęć Aleatoryzm
termin wprowadzony przez P. Bouleza na określenie typu nowoczesnej konstrukcji dzieła muzycznego, polegającej na zaleconej przez kompozytora, częściowo ustalonej, przypadkowości w realizacji
wykonawczej pewnych elementów konstrukcji utworu (np.: w zakresie rytmu, dynamiki, czasu trwania, wysokości dźwięków).
Dodekafonia
technika dwunastodźwiękowa, atonalna, której cechą jest brak centrum tonalnego dzięki równouprawnieniu wszystkich 12 dźwięków oktawy, w przeciwieństwie do techniki tonalnej.
Folklor
ludowa twórczość muzyczna: pieśni, tance, muzyka instrumentalna.
Generator dźwięków
urządzenie elektroniczne służące do wytwarzania drgań elektrycznych o określonej częstotliwości i amplitudzie.
Happening
(ang. zdarzenie) – jednorazowe wydarzenie artystyczne, zazwyczaj odbywające się przy współudziale publiczności, łączące elementy muzyki, teatru, baletu, działań plastycznych itp., często o przebiegu trudnym do przewidzenia.
Impresjonizm
styl twórczy reprezentowany przez Claude Debussy’ego i jego naśladowców na przełomie XIX i XX wieku; powstał jako reakcja na muzykę klasyczną, romantyczną; styl ten na pierwszym miejscu stawia elementy kolorystyczne muzyki, stosowanie nie używanego dotąd materiału dźwiękowego, co w konsekwencji daje nowe efekty harmoniczne.
Melodyka
jeden z głównych elementów dzieła muzycznego. Jej istotą jest poziomy układ pojedynczych dźwięków.
Sonoryzm
kierunek, technika charakterystyczna dla polskiej szkoły kompozytorskiej w latach 60‑tych, wysuwająca na pierwszy plan brzmienie.
Tacet
(łac. milczy) - w zapisie nutowym, szczególnie w głosach instrumentalnych lub wokalnych, oznacza, że dany instrument lub głos w danej części utworu nie bierze udziału.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Muza SA, Warszawa 2000
Galeria dzieł sztuki
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
Bogusław Schaeffer, Dzieje muzyki, WSiP, Warszawa 1983.
Bogusław Schaeffer, Mały informator muzyki XX wieku, PWM, Kraków 1987.
Danuta Wójcik, ABC form muzycznych, Musica Jagellonica, Kraków 1999.
Franciszek Wesołowski, Zasady muzyki, PWM, Kraków 1986.
Arnold Böcklin, „Faun”, 1864/65, Lower Saxony State Museum, Hanower, wikimedia.org, domena publiczna
