Uniwersytet Jagielloñski
Labirynt macicy — droga w œwiat i zaœwiat
Strach i szał! Ręce chwyciły krawędź łóżka, stopy wparły się w słomę siennika. Przeraźliwe ognie zaczęły latać po kościach i tańczyć przed oczyma. Najsroższy ból rozdarł wnętrzności na poły. Zdawało się, że ból ów rozsadzi kości i rozerwie nogi. Czuła w sobie zgrzyty czegoś twarde- go. Wrażenie, że pół brzucha pękło.
Jeszcze jeden, drugi ból, jakoby wbijano na pal… Ruchem rąk, bez wiedzy o tym, co czyni, namacała główkę dziecka. Dzika podnieta pchnęła ją w odmęt wytwarzania nowego, świadomego bólu.
Oto wywaliły się barki małe, tułów… Nowo narodzony, zwalany w mazi płodowej, wysunął się między uda. Oplątywały go sznury pępowiny grubości małego palca. Ręce matki brodziły w pętlach, w skrętach tętniących krwią żywą, bijących jakoby samo serce. Ewa nie widziała, co się dzieje. Czuła tylko ulgę zwierzęcą i leżała z uśmiechem, bez ruchu. Ale oto wśród skrwawionych wód płodowych, w zwojach tętniących coraz słabiej, coraz słabiej — rozległ się krzyk1.
W literackich opisach przychodzenia dziecka na świat proces relacjonowany jest zazwyczaj z jednej z dwóch perspektyw: matki albo noworodka. W obu wy- padkach jednak obok obrazów fizjologicznych szczegółów pojawiają się sygnały bólu, strachu, utrudnionej drogi, zamknięcia, osaczenia i ostatecznej ulgi. Zna- czenia wpisane w rzeczywiste doświadczenie porodu operują tymi samymi środ- kami, które towarzyszyć będą opisom inicjacyjnym, przejściom z różnego rodza- ju stanów w inne, nowe, a przeświadczenie o pogmatwanej, długiej i żmudnej drodze, jaką pokonuje dziecko, wynikające z obserwacji budowy anatomicznej macicy i pępowiny, powiążą ten proces z figurą labiryntu. W kulturze tradycyj- nej figura ta stanie się analogonem fizycznego porodu, ale równocześnie rozwija się w dyskursach myśli symbolicznej, które przenoszą empirię w sferę wyobrażeń odsyłających już do zupełnie nowych odczytań.
Jeden ze znanych szkiców Leonarda da Vinci przedstawia ludzki embrion w łonie matki. Choć do wielu swoich rysunków zgłębiających tajniki ludzkiej anatomii Leonardo wykonywał sekcje zwłok, w tym wypadku posłużyć się miał jednak analizą cielnej krowy i swoje obserwacje przeniósł na człowieka. Z nie- zwykle dokładnego szkicu około czteromiesięcznego dziecka, owiniętego po- skręcaną pępowiną, wynika jasno, że już w XVI wieku wyobrażenie o kobiecych
1 S. Żeromski, Dzieje grzechu, Szczecin 1985, s. 157.
narządach rodnych było bliskie rzeczywistemu — uświadamiano sobie, że nowo- rodek w wyjściu na świat pokonuje długą czasowo, ale krótką przestrzennie trasę przez kanał rodny. Anatomia torowała sobie dopiero drogę w medycynie i oparta była szczególnie na obserwacji i metodzie eksperymentu. Od XV wieku w Anglii ścisłą tajemnicą otoczony był wynalazek rodziny Chamberlenów, którzy podczas porodów używali pierwszych kleszczy2. Położnictwo miało rozwinąć się dopiero w XVII wieku, szczególnie dzięki powstającym praktykom dla akuszerek i aku- szerów. Mimo tej jeszcze słabo ugruntowanej wiedzy w powszechnej świadomo- ści funkcjonowało stare przekonanie o żmudnym, męczącym i traumatycznym procesie przychodzenia na świat. To spowodowało, że wyobrażenie macicy (łac.
uterus) na długo połączono z ideą labiryntu3.
Matczyne łono to pierwsze środowisko życia człowieka, który z dnia na dzień wyrwany zostaje z dobrze oswojonej i bezpiecznej przestrzeni, aby gwał- townie przenieść się w obcość nieznanego. Pierwszym symptomem traumy jest płacz nowo narodzonego dziecka, które z jednej strony protestuje przeciwko ob- cemu światu, a z drugiej wita się z nim po wielu miesiącach zamknięcia w sferze ciemności. Przecięcie pępowiny przypieczętowuje ostateczne rozdzielenie z mat- czynym organizmem. Narodziny postrzegane są więc jako droga, co zachowało się w powiedzeniu dotyczącym stanu ciąży — „dziecko jest w drodze”. Do poko- nania jej przygotować muszą się zarówno matka, jak i dziecko.
Hinduska księga rytuałów daje porady przygotowujące położnicę i niemow- lę do znalezienia właściwej ścieżki narodzin: „Potrzyj szafran z wody z Gangesu, narysuj labirynt na naczyniu z brązu; zmyj to wodą z Gangesu i daj kobiecie przed porodem do picia; wtedy narodziny nastąpią szybko, a bóle porodowe będą spokojne” 4.
Macica, w której centrum znajduje się nienarodzony człowiek, oraz ka- nał rodny kobiety postrzegane są jako labirynt, będący wyzwaniem dla dziec- ka. Magiczne właściwości wody, zawierającej pamięć o rysunku poplątanego wzoru, wynikać mają z tego właśnie utożsamienia. Matka, wypijając tak spo- rządzoną miksturę, daje równocześnie dziecku wskazówki dotyczące skompli- kowanej drogi jego wyjścia na świat. W istocie szafran jest znanym z Ajurwe- dy ziołem, które wspomaga układ trawienny i w odpowiednich ilościach jest środkiem przeczyszczającym, mogącym również przyspieszyć poród. Zawiłe, labiryntowe zakręty drogi prowadzącej do nowego świata są bardziej wytwo- rem fantazji, gdyż w rzeczywistości jest to trasa krótka i prosta. Do czasów oświecenia wyobrażano sobie jednak macicę podobnie do pętli jelit, stąd silne
2 W. Szumowski, Historia medycyny filozoficznie ujęta, Kęty 2008, s. 476.
3 Freud napisał, że „historia labiryntu odsłania wyobrażenie analnych narodzin, wijące się drogi to jelita, nić Ariadny, pępowinę”. Zob. A. Daniélou, Gods of Love and Ecstasy: The Tradi- tions of Shiva and Dionysus, New York 1992, s. 123.
4 H. Jaskolski, The Labyrinth. Symbol of Fear, Rebirth and Liberation, Boston-London 1997, s. 46.
przekonanie o trudnościach porodowych wynikających z fizjonomii. Zasta- nawiająca musiała też być obserwacja towarzyszącej narodzinom z labiryntu macicy nici Ariadny, jaką stanowiła rozwijająca się pępowina. Jej odcięcie nie- zaprzeczalnie sankcjonowało zakończenie podróży między organizmem matki a światem zewnętrznym.
Traumatyczne doświadczenie narodzin, będące przymusowym opusz- czeniem bezpiecznej przestrzeni, jest właściwie powtórzeniem wypędzenia z raju. Ambiwalencja obu wypadków polega na radości z powodu nieznane- go, która miesza się z pamięcią o porzuconym, wskutek wygnania, miejscu szczęśliwości. Pozostało zatem tylko posuwanie się naprzód, konsekwentnie kontynuowana droga w niepewność życia. Towarzyszy temu nie tylko zmiana statusu przestrzeni, ale i czasu. Czas fizyczny, linearny, chronometryczny staje się udziałem człowieka, od narodzin aż do śmierci, i to on właśnie wyzwala następstwo wydarzeń postrzeganych jako obecne i przemijające. Jednocześnie towarzyszy mu jednak wspomnienie czasu mitycznego — znamiennego zarów- no dla życia płodowego, przed narodzinami, jak i tego po unicestwieniu. Czas mityczny jest właściwie nieświadomością czasu. W trakcie ludzkiego życia może on być obecny jedynie w chwilach szczególnych, takich jak święta, które znoszą czas linearny i powracają do stanu jego zawieszenia. Podobnie będzie w procesie inicjacji, który zakłada powrót i odtworzenie stanu płodowego, a na- stępnie narodziny nowego człowieka, człowieka o innym statusie i kondycji.
Próby inicjacyjne — znów często symbolizowane przez wzór labiryntowy — przywracają czasowo wieczną teraźniejszość.
Wśród Indian Hopi labirynt, jako reprezentacja nowego życia i reinkarnacji, przybiera dwie formy — jedną koła, drugą kwadratu. Okrągła, zw. Tápu`At, Matka z Dzieckiem, jest labiryntem wewnątrz labiryntu. Kształt przedstawia nienarodzone dziecko w łonie i dziecko w objęciach mat- czynych ramion po urodzeniu. Matka i dziecko reprezentują ponowne narodziny z jednego świata do następnego, symbolizowane przez wyłonienie się. Labirynt jest kobiecym łonem, wejść może tam tylko ktoś czysty i doskonały. Drugi (kwadratowy) labirynt jest Ojcem Słońcem, dawcą życia.
Męska figura wyobraża nasienie, które penetruje łono i stwarza nowe życie — nowe narodziny albo reinkarnację — i życie wieczne5.
Wyobrażenie labiryntu nierozerwalnie łączy zatem aspekt narodzin biolo- gicznych, narodzin inicjacyjnych ze śmiercią symboliczną i śmiercią fizyczną.
Powrót do wiecznej teraźniejszości czasu mitycznego ucieleśniałby się również po śmierci. Koło zataczane jest także w przestrzeni — wygnanie z matczynego łona podczas narodzin, kiedy dziecko staje w swojej odrębności wobec samotno- ści, z którą przyjdzie mu się mierzyć, prowadzi przez życie ku powrotowi w jego obszary po śmierci.
5 H. Curry, The Way of the Labyrinth: A Powerful Meditation for Everyday Life, New York 2000, s. 30.
Czy śmierć będzie powrotem tam, do życia istniejącego przed życiem? Czy będzie to przeży- wanie na nowo tego życia prenatalnego, w którym spoczynek i ruch, dzień i noc, czas i wieczność przestają być sprzecznościami?6
Wiara w to wieczne koło, którego źródłem jest Matka Ziemia, rozpowszech- niła się w wielu wierzeniach ludów całego świata. Według tych wyobrażeń dzieci przychodzą na świat z wnętrza ziemi, grot, jaskiń czy rozpadlin7.
Nawet my, dzisiejsi Europejczycy, mamy niejasne poczucie jakiejś tajemnej więzi z rodzinną ziemią. Jest to religijne doznanie zakorzenienia, czuje się przynależność do tutejszych — poczucie struktury kosmicznej, które daleko wykracza poza poczucie więzi z rodziną i przodkami8.
W chwili narodzin towarzyszy człowiekowi ten sam stan, co w obliczu śmier- ci — samotność, jakkolwiek życie starałoby się ją przezwyciężyć. Nieświadome życie w okresie płodowym, przerwane usankcjonowaniem przecięcia pępowiny, w miarę dorastania każe odkrywać człowiekowi świadomość śmierci. Dialog ży- cia prowadzi ostatecznie do milczenia śmierci.
Dialektykę życia i śmierci idealnie odzwierciedla ambiwalentny charakter labiryntowego wzoru. Labirynt — już w swojej pierwotnej postaci wyobrażenia macicy — jest miejscem uwięzienia, zamknięcia, ale równocześnie staje się prze- strzenią inicjacji, odrodzenia i iluminacji szczęśliwości osiągniętej w centrum.
Środek labiryntu może być zarówno początkiem wędrówki, jak i celem dojścia.
Nieprzypadkowo średniowieczne labirynty kościelne zwane były drogami jero- zolimskimi. Przemierzający je na kolanach pątnicy szli śladami Chrystusa, ale symbolicznie zmierzali też do ziemskiej Jerozolimy i Jeruzalem Niebieskiego.
Właściwie wszystkie najświętsze miejsca wielkich religii utożsamiane są z cen- trum świata — czy będzie to Rzym, Jerozolima czy Mekka.
„[…] zostaliśmy wypędzeni ze środka świata i skazani na poszukiwanie go wśród puszcz i pustyń, czy też wśród stromizn i podziemi labiryntu”9. Poszuki- wania tego środka zaczynają się jednak już w centrum macicy. Znak labiryntu rzeźbiony na skałach i w jaskiniach z okresu neolitu symbolizować miał kobiece łono, a każda ścieżka wyobrażała stadium ciąży i podróż w poszukiwaniu drogi do nowego życia i nowego początku10. Najstarsze labirynty tego typu pojawiły się już 4500 lat temu, odnalezione zostały na prehistorycznych skałach przy wyjściu z jaskini w Pontevedra i Vigo w Hiszpanii. Odległy czas, niejasne przesłanki i brak jednoznacznych ustaleń co do kultury, z której się wywodzą, pozwalają na dokonywanie różnych interpretacji. Według innych labirynty te nie są odwzo-
6 O. Paz, Labirynt samotności, przeł. J. Zych, Kraków 1991, s. 209.
7 M. Eliade, Traktat o historii religii, przeł. J.W. Kowalski, Warszawa 2009, s. 260.
8 M. Eliade, Sacrum a profanum, przeł. B. Baran, Warszawa 2008, s. 149.
9 O. Paz, op. cit., s. 223.
10 C.C. Wass, Meditative Mazes & Labyrinths: Color and Trace the Paths to a Calm Mind &
Spirit, New York 2009, s. 5.
rowaniem kobiecych narządów, ale mapą pozostawioną zmarłym, która ma ich doprowadzić do świata podziemnego.
Sprzeczne pozornie odczytania wydają się jednak wcale nie wykluczać.
Wspomniane wierzenia, każące upatrywać pochodzenia człowieka z ziemi, ja- skiń czy grot, zakładają pewną głębszą myśl. Przestrzenie owe stają się według tej koncepcji miejscem „dusz”, które z nich wychodzą i które muszą też tam po- wrócić. Wyjaśniałoby to również fakt, że w czasach przedhistorycznych to ja- skinie właśnie stawały się przestrzeniami obecności sacrum, gdzie odprawiano obrzędy magiczne i kultowe dotyczące najczęściej zmarłych11. W tantryzmie ja- skinie postrzegane są dosłownie jako rodzaj waginy w ciele Matki Ziemi i jako takie czczone są jako żeński organ. Są schronieniem dla tych, którzy chcą wrócić do matczynego łona i są miejscem sprzyjającym większości rytuałów12.
[…] labirynt jest symbolem pośmiertnych wędrówek dusz. Oznacza państwo ciemności, groźne królestwo zmarłych, gdzie chwiejne cienie krążą bez końca w krainie tajemnic. Oznacza też labi- rynt obszar podświadomości: stan snu jako przeciwieństwo jawy. Należy do kręgu księżyca, który łączy się z żywiołem Wody, a jego zimne promienie oświetlają noc oraz wszystko, co należy do sfery mroku13.
Symbolika labiryntowej jaskini, wody i księżyca nie odbiega dalece od ciem- ności ciasnej macicy. Woda pozostaje przecież także naturalnym środowiskiem nienarodzonego dziecka, a stąd już blisko do powiązań z „wodnym” symbolem płodności — muszlą. Spiralna muszla łodzika, rozszerzająca się zgodnie z za- sadą złotego podziału14, obserwowana w przyrodzie mogła rodzić skojarzenia z wnętrzem kobiety. Labiryntowa muszla jest emblematem magicznych mocy macicy. Noszenie amuletów zrobionych z muszli jako symbolu płodności stawało się ochroną przed urokami i działaniem niesprzyjających mocy, mogących dosię- gnąć położnicę. Muszla była w porządku symbolicznym takim samym apotrope- ionem jak procedury związane z tak zwaną magią Alkmeny.
O ile podczas ciąży, aby uniemożliwić przedwczesne rozwiązanie, należało pozawiązywać wszystko to, co tylko się do tego nadaje (spleść warkocz, zawiązać sznurki, sznurowadła, zapiąć guziki itp.), o tyle w chwili porodu trzeba było wykonać ruch przeciwny, a więc rozwiązać, roz- pleść i rozpiąć wszystko, co poprzednio zostało powiązane15.
Narodziny dziecka, połączone z opuszczeniem łona matki, są przekrocze- niem granicy dwóch światów i wiążą się ze zmianą statusu, dlatego też sam poród jest procesem synonimicznym do rytu inicjacyjnego. Muszla zatem, jako syno-
11 J. Adamowski, Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne, Lublin 1999, s. 130.
12 A. Daniélou, op. cit., s. 123.
13 J. Piechowski, Symbol i mit w starożytnej Grecji, Warszawa 1995, s. 28.
14 P. Hemenway, Sekretny kod. Tajemnicza formuła, która rządzi sztuką, przyrodą i nauką, przeł. B. Fabiszewski, Evergreen 2009, s. 3.
15 P. Kowalski, Poród, [w:] idem, Leksykon. Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, War- szawa 1998, s. 473.
nim macicy, postrzegana była nie tylko jako apotropeion położniczy, ale również jako symbol odrodzenia duchowego.
Stąd pochodzi rytuał występujący u niektórych plemion Algonkinów, który polega na ude- rzaniu neofity muszlą podczas ceremonii wtajemniczenia i na pokazywaniu mu jednej z nich, kiedy opowiadane mu są kosmologiczne mity i tradycje plemienne16.
Muszla-macica staje się środkiem do powrotu w granice pierwotnego łona Matki Ziemi, a jej uniwersalna symbolika odsyła do idei zmartwychwstania.
Muszla utożsamiana jest właściwie ze źródłem życia w ogóle, dlatego zapewnia płodność, ułatwia sam proces porodu, uczestniczy w tajemnych religijno-rytual- nych obrzędach wtajemniczenia, a ostatecznie znalazła też miejsce w obrzędach pogrzebowych. Symbol ten znajdziemy w wielu rzymskich budowlach funeral- nych, później przeniknął on także do sztuki17. W chrześcijaństwie muszlę, przez skojarzenie z perłopławem, utożsamiano z kobiecością Maryi, wydającej na świat perłę — Chrystusa18. Od czasu pielgrzymek do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela muszla była znakiem odbytej pąci, z czasem przerodziła się w sym- bol pielgrzymek w ogóle.
W symbolice pogrzebowej muszla-macica i spirala-labirynt zyskują tautolo- giczne znaczenia. Już sam wizerunek któregoś z tych wzorów zyskiwał funkcje magiczne. Pojawiał się na urnach, podczas gdy prawie nieobecny był na ceramice codziennego użytku.
Wizerunek muszli czy wzory geometryczne pochodzące od schematycznego obrazu musz- li umożliwiają zmarłemu kontakt z kosmicznymi siłami, które rządzą płodnością, narodzinami, życiem19.
Liczne grobowce z epoki neolitu, które ozdobiono symbolami macicy i spi- rali, odkryto na wyspach Archipelagu Maltańskiego — Malcie i Gozo. Symbole kobiecości musiały być połączone z kultem Matki Ziemi — w jednym z grobow- ców znaleziono bezpośrednie kobiece przedstawienie, figurkę tak zwanej Śpią- cej damy20. Na figurkach kobiecych datowanych od epoki kamienia znajdowano
16 M. Eliade, Obrazy i symbole. Szkice o symbolice magiczno-religijnej, przeł. M. Rodak, P. Rodak, Warszawa 2009, s. 185.
17 Michael Ayrton — współczesny malarz, rzeźbiarz — uczynił labirynt prawie obsesyjnym tematem swoich prac. W jednej z nich — Labyrinth (1962) przedstawił ułożenie labiryntu, które sugeruje łono. Podobno zainspirowała go myśl, że labirynt nie jest postrzegany tylko i wyłącz- nie jako geometryczny, uporządkowany wzór, ale ktoś wchodzący do labiryntu doświadcza go w trzech wymiarach. Znana jest również fascynacja Ayrtona postacią Gai, zatem połączenie to nie jest kwestią przypadku. Zob. J.E. Nyenhuis, Michael Ayrton and the Myth of Daedalus, the Maze Maker, Detroit 2003, s. 122.
18 D. Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 2001, s. 290–293.
19 M. Eliade, op. cit., s. 198.
20 http://www.heritagemalta.org/museums/museums.html [dostęp: 21 listopada 2010 roku].
również rysunek bądź ryt spirali — był to symbol płodności21. W wielkim kom- pleksie megalitycznym w Tarxien koło Valletta odkryto z kolei wiele kamien- nych ołtarzy z rytami podwójnej spirali, przypominającej kobiece narządy rod- ne. W motywy spiralne obfituje też wiele kompleksów funeralnych Irlandii, na przykład w Newgrane, pochodzące sprzed 5000 lat. Pochówki, które odbywały się w grotach i jaskiniach, utożsamianych z macicą Matki Ziemi, zawierały zatem kompleks symbolicznych wyobrażeń labiryntowych, mających prawdopodobnie znaczenie magiczne: obrazowały sam kult Wielkiej Bogini, ale również jej pod- ziemne królestwo świata zmarłych i odradzających się na nowo.
Macica Matki Ziemi, przechowującej w swoich labiryntowych przestrze- niach embriony nowej materii, zyskała też swoją symbolikę w poszukiwaniach alchemicznych:
źródła, chodniki kopalń i jaskinie utożsamiane są z waginą Matki Ziemi, to wszystko, co mieści się w „brzuchu” Ziemi, jest żywe, choć dopiero w stadium życia płodowego. Inaczej mówiąc, wy- dobyte z kopalni rudy są jakby embrionami: rosną wprawdzie wolniej, zgodnie z innym rytmem niż świat roślin i zwierząt — niemniej jednak rosną, „dojrzewają” w tellurycznym mroku22.
Górnicy i hutnicy, którzy ingerowali w to tajemne życie minerałów, musie- li liczyć się z konsekwencjami swoich decyzji. Wgląd w dzieło natury wyma- gał specjalnych procedur i zabezpieczeń. Piec hutniczy był przecież synonimem macicy Wielkiej Matki, w którym obróbce poddawano owoce jej łona. Zarówno kowal, jak i górnik byli równoznaczni z alchemikiem, znajdowali się na granicy świata i zaświata, przypisywano im zatem pewne związki demoniczne23.
Już samo naczynie alchemiczne — retorta, której rozbudowaną formą jest alembik — kształtem nawiązywało do macicy: długa szklana szyjka pełniąca funkcję chłodnicy kończyła się jajowatym, wypukłym zbiornikiem. To tu mie- szane i poddawane obróbce składniki trafiały symbolicznie na powrót do łona Matki Ziemi. Alchemicy dążyli ponadto do ponownego dotarcia do prima mate- ria, to łączyło ich z taoistami, ale powrót ten „jest w gruncie rzeczy rozwinięciem starszej i szerzej rozpowszechnionej koncepcji występującej już w kulturach ar- chaicznych: uleczenie przez symboliczny powrót do źródeł świata, czyli odtwo- rzenie kosmogonii”24.
Labiryntowa macica jest symbolem narodzin, ale bardziej niż do procesu fi- zycznego odsyła do idei psychicznych narodzin — duchowego wejścia do nowego świata, w odmienionym stanie, przez co staje się symbolem wyzwolenia i samo- realizacji. Droga powrotna do raju została zamknięta, ale w swoich poszukiwa- niach człowiek dąży bezustannie do znalezienia bezpiecznego miejsca. Doświad-
21 Signs & Symbols: An Illustrated Guide to Their Origins and Meanings, red. K. Dennis- -Bryan, N. Hodgson, N. Lockley, Dorling Kindersley 2008, s. 285.
22 M. Eliade, Kowale i alchemicy, przeł. A. Leder, Warszawa 2007, s. 42.
23 P. Kowalski, Kowal, [w:] idem, op. cit., s. 245–249.
24 M. Eliade, op. cit., s. 128.
czeniu podróży przez świat zewnętrzny patronuje ciągła pamięć o centrum, do którego raz się zbliża, a raz oddala w spiralnych zwojach poplątanej egzystencji.
Wyzwalanie się z jednych więzi — najpierw matczynych, później rodzinnych — i usamodzielnienie się w swojej odrębności jest w istocie tworzeniem kolejnych zależności, albowiem z łona rodziny trafiamy na łono społeczeństwa. Od począt- ku XX wieku fenomenem pełnym sprzeczności staje się pogłębiający się wciąż kryzys komunikacji, gdzie pępowiny kabli i światłowodów budują tylko pozorne więzi, paradoksalnie wpędzające w jeszcze większą izolację i samotność.
