Karaimski tygiel kulturowy na przykładzie nazw dni tygodnia

Kraków 2009, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-233-2946-6, ISSN 2080-5802

MAGDALENA JODŁOWSKA-EBO^∗ Instytut Filologii Orientalnej UJ

Karaimski tygiel kulturowy na przykładzie nazw dni tygodnia

1

Karaimizm rozpowszechnił się w VIII wieku na terenie wschodniej prowincji ówczesnego kalifatu muzułmańskiego, na ziemiach należących współcześnie do Iraku. Pierwszym prawodawcą i nauczycielem tej religii był Annan syn Dawida z Basry (Zajączkowski 2003: 3). Jej wyznawcy przyjmują, że jedynie wiara de- terminuje przynależność danej osoby do wyznania karaimskiego: „Ten, kto wie- rzy w podstawowe założenia tego wyznania, niezależnie od pochodzenia, przy- należności do rasy lub grupy etnicznej, jest uznawany za pełnowartościowego karaima” (Szyszman 1980: 25). Karaimi uznają tylko Pismo Święte Starego Te- stamentu, bez żadnych dzieł dodatkowych, w odróżnieniu od oficjalnego judai- zmu, który nakazywał stosować się także do tradycji pozabiblijnej (Pełczyński 2004: 7). Nazwa karaim, pochodząca z hebrajsko-arabskiego czasownika kara

‘czytać’ (Zajączkowski 2003: 3; Szyszman 1980: 25; Pełczyński 2004: 9), oddaje istotę tej religii: „czytanie” Pisma Świętego. Z pierwotnej ojczyzny Annan prze- niósł główny ośrodek religii do Jerozolimy. W wiekach VIII–X rozprzestrze- niła się do Syrii, Mezopotamii, Persji i Azji Mniejszej (Zajączkowski 2003: 4), a w XI wieku karaimizm dotarł do Europy (Szyszman 1980: 68).

2

Karaimizm jest religią monoteistyczną. Według Simona Szyszmana wyznanie to kontynuuje nauki esseńczyków (Sadokitów) (Szyszman 1980: 51). Pięć głów- nych zasad religii karaimskiej to: wiara, że świat został stworzony przez jedy-

* E-mail: ebomagda@gmail.com. Autorka wyraża podziękowania Pani prof. dr hab. Ewie Siemieniec-Gołaś za wnikliwą i krytyczną lekturę tekstu.

ny, niematerialny Byt; wiara, że przykazania Boskie zostały objawione przez Mojżesza i Proroków, którzy po nim nastąpili; konieczność studiowania Pisma Świętego samodzielnie przez każdego wierzącego, w języku oryginału; oczeki- wanie na Mesjasza; zmartwychwstanie (Szyszman 1980: 25). Dniem świętym jest sobota. Karaimizm uznaje Jezusa z Nazaretu za proroka, neguje jednak jego boskość, za proroka uznany został także Mahomet (Pełczyński 2004: 10).

Poza tym wyznawcy tej religii zaadaptowali niektóre idee szkoły hanafickiej (Pełczyński 2004: 11). Karaimi mieli różne opinie na temat przykazań i obrzę- dów, a wynikało to z przekonania, że jednostka jest osobiście odpowiedzialna za siebie przed Bogiem (Szyszman 1980: 27). Podstawą religii było i jest silne przywiązanie do tradycji.

3

Religia karaimska miała duże aspiracje misjonarskie (Pełczyński 2004: 11). Mi- sjonarze prowadzili swą działalność między innymi wśród ludów zamieszku- jących tereny pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim (Szyszman 1980: 72) i w ten sposób karaimizm rozpowszechnił się wśród Chazarów (na- ród turkofoniczny). Państwo Chazarskie powstało w VII wieku w dolnym biegu Wołgi (Pełczyński 2004: 12), a jak twierdzą autorzy muzułmańscy, w starej jego stolicy – Samandar, znajdowały się meczety, kościoły i kienesy (Zajączkowski 1961a: 299). Władcy Chazarii prowadzili bardzo liberalną politykę religijną;

w zasadzie na terenie państwa współistniały ze sobą: chrześcijaństwo, islam, religia mojżeszowa (= karaimizm) i religia prototurecka – szamanizm. Ibn Rusta pisze, że książę Dagestanu, wasal kagana Chazarii, był wyznawcą trzech religii:

islamu, religii mojżeszowej i chrześcijaństwa. Zaobserwował on, iż dniami Pań- skimi były kolejno: piątek, sobota i niedziela (Zajączkowski 1961a: 301). Inny arabski geograf – Mas‘ūdī, podaje, jakoby w Samandarze znajdowało się siedem sądów: dwa dla chrześcijan, dwa dla muzułmanów, dwa dla wyznawców prawa mojżeszowego i jeden dla szamanistów (Zajączkowski 1961a: 301). Chazaria nie miała jednej, oficjalnej religii państwowej; w VIII wieku na karaimizm prze- szedł władca Bułan i najprawdopodobniej miało to miejsce na Krymie (Szysz- man 1980: 76).

W X wieku państwo upadło. Skupieni na Krymie Karaimi uznali zwierzchni- ctwo Mongołów, a następnie Chanatu Krymskiego (Szyszman 1980: 83), a kon- fesjonizm tej grupy stał się jej etnonimem. Według tradycji osadnictwo Kara- imów na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego (m.in. Troki, Wilno) oraz w grodach ruskich (m.in. w Łucku, Haliczu) jest dziełem księcia Witolda (Peł- czyński 2004: 13–14).

4

Karaimskie nazwy dni tygodnia stanowią niezwykłą kompilację kultur i religii.

Analizując znaczenia i pochodzenie poszczególnych nazw, możemy domnie- mywać wpływu aż czterech kultur: szamańskiej, judaistycznej, muzułmańskiej i chrześcijańskiej.

1. Tabela karaimskich nazw dni tygodnia według Petera B. Goldena (Golden 1998: 372)

Niedziela yex kün

Poniedziałek yexbaškün

Wtorek ortakün

Środa xan kün

Czwartek kiči baraski, kecaynekin

Piątek baraski, ayne, ayna, eyne etc.

Sobota šabbat, šabbatkün

2. Tabela karaimskich nazw dni tygodnia według słownika karaimskiego (Baskakow, Zajączkowski, Szapszał 1974: 682) uwzględniająca podział na dialekt trocki, halicki i krymski¹

dialekt krymski dialekt trocki dialekt halicki

Niedziela йухкÿн йэхкюнь йихкuн

Poniedziałek йухбашкÿн йэхбашкюнь йихбашкuн

Wtorek ортакÿн ортакюнь oртакuн

Środa къанкÿн ханкюнь xанкuн

Czwartek кичэйнэкÿн кичибараски кицэйнэкин

Piątek эйнэкÿн бараски, айнакюнь эйнэкин, aйнэкuн

Sobota шаббаткÿн шаббаткюнь шаббаткин

1 Tabela ta jest niezbędnym uzupełnieniem materiału Goldena, ponieważ zawiera warianty fonetyczne (nazw trockich, halickich i krymskich), które dla pracy o charakterze etnogra- ficzno-historycznym nie stanowią interesującego zagadnienia, natomiast nie można ich po- minąć w pracy językoznawczej.

Proponowane tłumaczenie oraz etymologie poszczególnych nazw:

Niedziela

kar. yexkün ‘dobry dzień’ (Jodłowska-Ebo 2006: 68); ‘the holy day’ (Golden 1998);

yexkün > og.tur. yeg ‘dobry, lepszy’ (ibid.) + og.tur. kün ‘dzień’; yexkün >

og.tur. ıduk ‘święty’ (Clauson 1972: 46) + og.tur. kün ‘dzień’.

Poniedziałek

kar. yexbaškün ‘tygodnia początkowy dzień – the head day of the week’ (Jod- łowska-Ebo 2005) > yeg og.tur. ‘dobry’ + og.tur. kün ‘dzień’; ‘after the holy day’

(Zajączkowski 1961b: 20) > og.tur. ıduk ‘święty’ (Clauson 1972: 46) + og.tur.

kün ‘dzień’.

Wtorek

kar. ortakün ‘środkowy dzień’ (Golden 1998: 368) > orta ‘og.tur.’ środek, środkowy’² + og.tur. kün ‘dzień’.

Środa

kar. xankün ‘dzień krwi’ (Golden 1998: 368) > og.tur kan ‘krew’³ + og.tur.

kün ‘dzień’.

Czwartek

kar. kiči baraski, kecaynekin dokładnie znaczy ‘mały piątek, (pseudopiątek)’

(por.: Piątek).

Piątek

kar. baraski, aynakün

baraski < gr. Παρασκευή ‘przygotowanie; piątek’ (Waniakowa 1998: 116)⁴; ayna < ir.-per. adne, azne⁵ (Halicz) (Zajączkowski 1961a: 303) + og.tur. kün

‘dzień’.

Sobota

kar. šabbatkün ‘szabat’; šabbat < hebr. šabbāt ‘odpoczynek, przerwanie pra- cy’ + og.tur. kün ‘dzień’, hebrajska nazwa wiąże się z rdzeniem šbb- ‘rosnąć, wzrastać, być wielkim’ (Waniakowa 1998: 130).

2 Kar. orta ‘środek, centrum; średni’ (Baskakow, Zajączkowski, Szapszał 1974: 431–432).

3 Kar. *kan w znaczeniu ‘krew’; istnieje xan w znaczeniu ‘chan, król’ (Baskakow, Zającz- kowski, Szapszał 1974: 600). Możliwa jest jest jednak alternacja k i x w nagłosie, a wyraz kan jest w językach kipczackich obecny.

4 „Nazwa ‘przygotowanie’ występuje od czasów Herodota (V w. p.n.e.) w literaturze re- ligijnej tylko jako przygotowanie przed określonym dniem, jako ‘dzień przygotowania przed świętem’, zwłaszcza przed szabatem, czyli w znaczeniu ‘piątku’” (Waniakowa 1998: 116).

5 Pers. aadine ‘piątek’ (Anvari 2003: 25).

3. Model karaimskiego tygodnia

Niedziela ‘dobry dzień’, ‘święty dzień’

Poniedziałek ‘tygonia początkowy dzień’

Wtorek ‘środkowy dzień’

Środa ‘dzień krwi’

Czwartek ‘mały piątek’

Piątek ‘baraski’, ‘ayna’

Sobota ‘szabat’

5

Dla ogólnego obrazu systemu zwanego tygodniem, jaki mają tworzyć nazwy siedmiu dni (jeśli tydzień nie jest planetarny), najważniejsze jest, który dzień jest pierwszy, który święty i ewentualnie który środkowy. Hebrajski tydzień za- czyna się od ‘dnia pierwszego’, to jest od ‘niedzieli’, następnie przychodzi dzień

‘drugi’, ‘trzeci’ (dzień) etc. Jedyną nienumeryczną nazwę nosi ‘sobota’, zgodnie z zasadami religii karaimskiej będąca dniem świętym. Nosi ona nazwę pocho- dzenia hebrajskiego šabbatkün. Nazwa karaimskiej niedzieli, tłumaczona jako

‘święty dzień’ (Zajączkowski 1961a, Golden 1998), w sposób oczywisty kłóci się z założeniami religii karaimskiej; podobnie jest z nazwą ‘dobry dzień’. Nazwa poniedziałku bezspornie łączy się z nazwą niedzieli: tłumaczenie kar. yexbaškün jako ‘tygodnia początkowy dzień – the head day of the week’ wskazuje na wy- korzystanie sztucznego modelu chrześcijańskiego, gdzie niedziela miałaby być dniem świętym, a poniedziałek pierwszym – po niedzieli. Według Ananiasza Zajączkowskiego karaimskie terminy oznaczające ‘niedzielę’ oraz ‘poniedzia- łek’ stworzone zostały przez chrześcijańskich misjonarzy: „Sunday and Monday in Karaim […] are Turkish terms contained by Christian missionaries for the use of the Turkic people they were converting […]” (Zajączkowski 1961b: 20).

Golden pisze: „[…] This undoubtedly points to Christian missionary influences among the Cumano-Qıpčaqs probably before the Qaraim community took shape in the Crimea” (Golden 1998: 366). Nazwa karaimskiego wtorku (‘środkowy dzień’) wydaje się logiczna, jeśli policzymy dni tygodnia według modelu hebraj- skiego – sobota jako szabat jest wykluczana spośród pozostałych dni i to właśnie wtorek jest środkowym. ‘Dzień krwi’, jak Karaimi nazywają środę, jest zapewne pozostałością po jakimś wydarzeniu, być może jeszcze z czasów szamańskich, które miało miejsce w środy (por. nazwa baszkirska). Nazwa ‘czwartku’ jako

‘mały piątek’ jest bardzo popularna wśród języków tureckich – przygotowania

do szabatu inicjował czwartek, ponieważ tuż po zmroku w piątek zaczynało się święto. Piątek był dniem przygotowania do szabatu (nazwa grecka) i dniem świętym dla muzułmanów, na co wskazuje irańska nazwa na ‘piątek’.

Karaimskie nazwy dni tygodnia są zagadnieniem niezwykle interesującym i za- skakująco skomplikowanym. Systemy nazw dni tygodnia w językach kipcza- ckich a także w językach Kaukazu, wołżańskich, permskich oraz ugryjskich wzajemnie się przenikają, pewne modele nazewnicze są w tych językach szcze- gólnie bliskie. Istnieje wszak prawdopodobieństwo, że system karaimski został stworzony sztucznie, z różnych elementów. Powodem tego mogła być chęć unik- nięcia stosowania nazw hebrajskich.

B I B L I O G R A F I A

Anvari H., 2003 = Farhang-e feszorde-ye Soxan, red. H. Anvari, t. 1, Teheran.

Baskakow N.A., Zajączkowski A., Szapszał S.M., 1974, Karaimsko-russko-polskij słowar, Moskwa.

Clauson G., 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.

Golden P.B., 1998, The Days of the Week in Turkic. Notes on the Cuman-Qipchaq Pattern,

„Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae” (Budapest), t. 48, s. 363–373.

Jodłowska-Ebo M., 2005, The Karaim Names of Sunday and Monday, „Studia Turkologica Cracoviensia” (Kraków), t. 10, s. 131–137.

Jodłowska-Ebo M., 2006, On the Karaim Word for ‘Monday’ Again, „Studia Linguistica Uni- versitatis Iagellonicae Cracoviensis” (Kraków), t. 123, s. 67–69.

Pełczyński G., 2004, Karaimi polscy, Poznań.

Szyszman S., 1980, Le Karaisme. Ses doctrines et son histoire, Lausanne.

Waniakowa J., 1998, Nazwy dni tygodnia w językach indoeuropejskich, Kraków.

Zajączkowski A., 1961a, Khazarian Culture and Its Inheritors, „Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae” (Budapest), t. 12, s. 299–307.

Zajączkowski A., 1961b, Karaims in Poland, Warsaw–The Hague–Paris.

Zajączkowski A., 2003, Zarys religii karaimskiej, Warszawa.

WYKAZ SKRÓTÓW gr. grecki (starogrecki) hebr. hebrajski

hebr.-ar. hebrajsko-arabski (semicki) ir.-per. irański-perski

kar. karaimski og.tur. ogólnoturecki

Karaim Names of the Days of the Week as a Cultural Melting Pot

S U M M A RY

Karaism was popularized in the the eighth century in what at that time was the Eastern prov- ince of the Muslim Caliphate, i.e. today’s Iraq. Throughout the eighth and tenth centuries it spread to Syria, Mesopotamia, Persia, and Asia Minor, and in the eleventh century reached Europe. Karaim missionaries were also active among the inhabitants of the territories be- tween the Black Sea and the Caspian Sea. Thus Karaism spread among Khazars (speakers of a Turkic language). The Khazar state collapsed in the tenth century; Karaims of the Crimea submitted themselves to Mongols and subsequently to the Crimean Khanate. The name of their religion became their ethnonym.

Karaim names of the days of the week exhibit an exceptional mixture of cultures and reli- gions. Semantic analysis reveals the influence of as many as four cultures: shamanistic, Ju- daic, Muslim and Christian. For general undestanding of a system that is called the week and which consists of names of seven days (if it is not a planetary week) it is essential to know which day is the first, and, occasionally, which day is the middle one. In Karaism Saturday is the holy day and its name šabbatkün derives from Hebrew. The Karaim name of Sunday, which translates as ‘holy day’, is apparently in contradiction to the principles of Karaism.

The same applies to the name ‘good day’. The name for Monday is most probably related to the name for Sunday. The Karaim word yexbaškün, meaning ‘the head day of the week’, seems to follow the Christian pattern, with Sunday being the holy day Monday being the first one. According to Ananiasz Zajączkowski, the Karaim names for Sunday and Monday were created by Christian missionaries. The Karaim name for Tuesday (‘the middle day’) seems logical, if we count the days of the week from the point of view of the Hebrew model. Sun- day, just like the Sabbath, is excluded and it is Tuesday that comes in the middle of the week.

‘The day of blood’, as Karaims call Wednesday, is most probably a reminder of some event that took place on Wednesdays (cf. the Bashkir name). It may even date back to shaman- ism. The name for Thursday meaning ‘little Friday’ is widespread among Turkic languages.

Preparations for the Sabbath were usually on their way on Thursday, because the celebrations began just after dark on Friday. Friday was the day of preparation for the Sabbath (the name is Greek) and a holy day for Muslims, which had its impact on the Iranian name for Friday.

The names of the days of the week in Kipchak languages, as well as those of the Caucasus, the Volgaic languages, the Permic languages as well as the Ugric ones influence each other and some patterns are very similar to one another. However, another possibility is that the Karaim system was created artificially from a variety of elements. The reason might have been the desire to avoid using Hebrew names.

N O TA AU T O R S K A

Magdalena Jodłowska-Ebo rozpoczęła studia turkologiczne na UJ w 1997 roku, a ukończyła w roku 2002. W tym samym roku rozpoczęła pracę na stanowisku asystenta w Zakładzie Turkologii w Instytucie Filologii Orientalnej UJ. W latach 2005–2007 pracowała jako asy- stent w Katedrze Języków Azji Środkowej i Syberii. W roku 2007 zatrudniona została na stanowisku asystenta w Zakładzie Turkologii UJ, w tym też roku rozpoczęła studia dok- toranckie na Wydziale Filologicznym UJ, specjalizacja przekładoznawstwo. Opublikowała następujące prace:

2001, A Note on the Turkic Background of a Mator Word for ‘Eastern’, „Folia Orientalia”, t. 37, s. 113–114.

2003, O dwóch wyrazach polskich pochodzenia ałtajskiego i ich odpowiednikach wschod- niosłowiańskich, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze, t. 4, s. 111–115.

2003, System nazw stron świata w językach tureckich na tle innych języków, „Zeszyty Na- ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze”, t. 121, s. 73–114.

2005, The Karaim Names of Sunday and Monday, „Studia Turcologica Cracoviensia”, t. 10.

2006, On the Karaim Word for ‘Monday’ again, „Studia Linguistica Universitatis Iagelloni- cae Cracoviensis”, t. 123, s. 67–69.