Z
A
P
I
1
S
К
I
H isto ire d e s A rm eniens, p o d red. G erard D e d e y a n , E d itio n s P rivat, T o u lo u se
1988, s. 701.
T e n k la r o w n y , z w ięzły za ry s d ziejó w O rm ian z o s ta ł n a p isa n y p rzez 17 h isto r y k ó w p o c h o d z e n ia o r m ia ń sk ie g o — u czo n y ch ze S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , W ielkiej B rytan ii, U n iw e r s y te tu L ib a ń sk ie g o , a w w ię k sz o śc i z F rancji. In icja to r i red a k to r n a u k o w y p u b lik acji — z n a n y h isto ry k d z ie jó w O rm ian i b iz a n ty n ista , p r o fe so r U n iw e r sy te tu M o n tp e llie r III, zeb ra ł n a p ra w d ę d o b re, k o m p e te n tn e g r o n o h isto r y k ó w , k tó r e p o tr a fiło o p r a c o w a ć z w a rty , k o n se k w e n tn y , sy n te ty c z n y w y k ła d bu rzliw ych d z ie jó w ob ejm u ją cy p raw ie 3 0 0 0 lat.
R a m y i stru k turę sy n te z y w y zn a cza ją d zieje n a ro d u , a nie p a ń stw a c z y kraju. C a ło ść w y k ła d u z o sta ła za m k n ię ta w sz esn a stu ro z d z ia ła c h , a p o d sta w o w e k ryteriu m ich w y o d r ę b ie n ia nie sta n o w iły w ielk ie fo rm a c je g o sp o d a r c z o -sp o łe c z n e c z y u str o jo w e lecz k o le jn e isto tn e zm ia n y w u w a ru n k o w a n ia c h eg zy ste n c ji n a ro d o w ej O rm ia n . O g ó ln a ch a ra k tery sty k a d z ie jó w k u ltu ry i m in im a ln e p o d sta w o w e in fo r m a cje o sto su n k a c h g o sp o d a r c z o -sp o łe c z n y c h z o s ta ły k o n se k w e n tn ie i h a rm o n ij nie w łą c z o n e d o d ziejó w n a ro d u . W stęp d o n ich sta n o w ią d w a p ierw sze r o zd zia ły p o św ię c o n e śr o d o w isk u g e o g ra ficzn em u , g en e z ie O rm ia n i sp ec y fice ich ję z y k a o ra z fo r m o m p a ń stw o w y m , g o sp o d a r c e i k u ltu rze p ierw otn ej lu d n o śc i (a u to r z y p od k reśla ją w p ły w y asyryjsk ie) — d o p rzyb ycia H a jó w i tw o r z e n ia się sp o łe c z n o śc i o rm ia ń sk iej w V II w . p .n .e .) z in te resu ją cy m zesta w ie n iem p o d sta w o w y c h h ip o te z n a tem a t g en ezy n a zw y . T rzeci n a jo b szern iejszy r o z d z ia ł ob ejm u je d zieje O rm ia n o d zw ierz ch n ictw a p ersk ie g o (V w . p .n .e .) d o p o c z ą tk ó w ch rześcija ń stw a (II— III w .) i p rzyjęcia n ow ej religi ( o k o ło 300— 3 0 4 r.). P o d k r e ślo n o tu eg zy ste n c ję w ła sn y c h p a ń stw o w o ś c i (w k ró tk ic h o k resa ch m ięd zy p a n o w a n ie m rzy m sk im , p artyjsk im c z y p ersk im ) i w p ły w y cyw ilizacji h ellen isty czn ej, zw ła sz c z a w C esa rstw ie (W ielkiej A rm en ii) T ig ra n esa W ielk ieg o .
D u ż ą rolę p rzyp isu ją a u to r z y przyjęciu ch rześcija ń stw a , k tó r e u m a c n ia ło r ó ż n o r o d n e zw ią zk i A rm en ii z R zy m em o ra z rozw ój i k o n so lid a c ję w łasnej p a ń stw o w o ś c i (3 0 1 — 591 r.), a przede w sz y stk im — „ k u ltu ra ln ą id en ty fik a cję lu d u o r m ia ń sk ie g o ” , „ a u to n o m ic z n y b y t d u c h o w y ” ( une
e n tité sp iritu e lle a u to n o m e ). W d zieja ch te g o o k resu (ro zd zia ł IV ) p od k reśla ją zarazem rozw ój
ty p o w y c h d la feu d a lizm u stru k tur p r a w n o -p r a ń stw o w y c h i w ła sn o śc i ziem sk iej, k tóre o sła b iły w ła d zę cen tra ln ą m o g ą c ą liczy ć je d y n ie n a p o p a rcie R zy m u lub P ersji. W tej sytu acji in trygi i w alki w ew n ętrzn e b yły sz c z e g ó ln ie cz ę ste i k rw a w e, p r o w a d z ą c p o d k o n ie c IV w . d o p o d z ia łu kraju m ięd zy R zy m i Persję. Z a ra zem to r o z b u d o w a n a w ła sn a feu d a ln a stru k tura sp o łe c z n o -p o lity c z n a O rm ian sta ła się o b o k od ręb n ej k u ltu ry i w iary p o d s ta w o w y m c z y n n ik iem u tr zy m a n ia w łasn ej to ż sa m o śc i w c ią g u w ielu stu leci o b c e g o p a n o w a n ia .
P a n o w a n ie ara b sk ie (n ie m a l c a łk o w ic ie je d n o c z ą c e rozb ite d o ty c h c z a s p o lity c z n ie terytoria A r m e n ii), p o n a d stu letn i o k r e s n ie p o d le g ły c h p a ń stw a rm eń sk ich , p o n o w n e p a n o w a n ie b iza n ty ń sk ie i p o c z ą tk i p o d b o ju tu r eck ieg o , w y p ra w y k r z y ż o w e (o tw ier a ją ce sz ero k ie k o n ta k ty z Z a c h o d e m ) i n ajazd M o n g o łó w , p o w r ó t i u m o c n ie n ie p a n o w a n ia tu r eck ieg o (d o X V — X V I w . z o d n a w ia ją cy m i się w o jn a m i tu r eck o -p er sk im i o A rm en ię p u sto sz ą c y m i n iesz częśliw y kraj), tra g iczn e d zieje n a ro d u o r m ia ń sk ie g o w la ta ch 1921— 1980 (z o d ręb n y m r o zd zia łem o K o śc ie le i k u ltu rze w radzieckiej A rm en ii) sta n o w ią ram y k o lejn y c h r o z d z ia łó w . J a k o isto tn ą a o d r ę b n ą cz ę ść h isto rii O rm ian u k a za li a u to r z y w czterech ro zd zia ła ch d zieje d ia sp o r y — o d p o c z ą tk ó w ich em igracji w B iza n cju m (IV — X I w .) d o „W ielk iej D ia sp o r y ” w la ta ch 1914— 1980. W r o zd zia ła ch p o św ię c o n y c h u b ieg łem u stu leciu sk o n c e n tr o w a li się w y łą c z n ie n a ży ciu k u ltu ra ln y m o ra z n a r o d z in a c h i ro zw o ju ru ch u n a r o d o w e g o O rm ia n . N a to m ia s t ch a ra k tery sty k ę stru k tu r p r a w n o -p a ń stw o w y c h i p rzeo b ra że ń sp o łe c z n o - -g o sp o d a r c z y c h (tra k to w a n y ch ja k o zew n ętrzn e u w a r u n k o w a n ia eg zy ste n c ji O rm ia n ) zred u k o w a li d o n iew ielu stron . Z g o d n ie z rze c z y w isto śc ią d u ż o u w a g i p o św ię c ili d z ia ła ln o śc i orm ia ń sk iej d ia sp o ry
618
ZA PISK Ize w zg lęd u n a jej d o m in u ją cą rolę w b u d zen iu i ro zw o ju św ia d o m o śc i i aspiracji n a r o d o w y c h O rm ian. W a rto o d n o to w a ć , że sp o r o m iejsca p o ś w ię c o n o tu O r m ia n o m m ieszk a ją cy m w szlach eck iej R z e c z y p o sp o lite j, a k ilk a k r o tn ie w z m ia n k o w a n o o L w o w ie (3 5 9 , 3 70, 3 93, 4 0 0 i in.).
N a p o z y ty w n ą w zm ia n k ę za słu g u je sp o k o jn y to n w y k ła d u . R zeteln ie b ez p rzesa d n y c h em ocji p iszą a u to r z y o stra szliw y ch tureck ich rzeziach i d ep o rta cja c h O rm ia n , w za jem n y c h m asak rach m u z u łm a n ó w i ch rześcijan, k ró tk im ż y w o c ie n ie p o d le g ły c h republik o rm ia ń sk ich , „ sz o k u k o le k ty w iza cji” i tru dn ych w sp ó łc z e sn y c h p r o b le m a c h tery to ria ln y ch teg o n a ro d u . N a k artach książk i zn a jd u jem y p o d sta w o w e in fo r m a cje o u p rzem y ło w ien iu i w a lce z a n a lfa b e ty z m e m , o terrorze sta lin o w sk im (g d y p o d c z a s jednej n o c y 1937 r. a r e sz to w a n o p o d o b n o 10 tys. o s ó b ) i u d zia le n arod u w II w o jn ie św iatow ej.
Z w ię zła ch a ra k tery sty k a w a żn iejszy c h p u b lik acji d o p o sz c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w , sz c z e g ó ło w a c h r o n o lo g ia i w a r to śc io w y z esta w czy te ln y c h fo to g r a fii sta n o w ią d o d a tk o w e w a lo ry książk i.
N ie w ie lk ie za strzeżen ia m o ż e b u d zić c h a ra k tery sty k a zm ian w rekrutacji u rzęd n ik ó w i k orp u su ja n c z a r ó w , a zw ła sz c z a je g o roli w p a ń stw ie tureck im w X V I— X V II w ., i n iew ielk ie p o m n iejsz en ie p rzy tej o k a zji roli O rm ian (s. 351— 3 5 3 ). N ie k ie d y n u żą ce są ro z b u d o w a n e in fo r m a cje o w ew n ętrz n y ch w a lk a ch m ięd zy w ła d ca m i a feu d a ła m i c z y p reten d en ta m i d o p a n o w a n ia (c z ę sto rozw ijające się r ó w n o le g le d o p o d o b o ju kraju p rzez są sia d ó w ).
N ie c o sz o k u je fa k ty czn e p rzerw anie sy ste m a ty c z n e g o w y k ła d u d ziejó w n a sc h y łk u X V I I stu lecia i w z n o w ie n ie g o o d X I X w ., ale w gru n cie rzeczy je st to u sp ra w ied liw io n e o b c y m p a n o w a n ie m nad krajem , b rak iem ja k ie jk o lw iek w łasn ej a k ty w n o ś c i (p o z a g o sp o d a r c z ą ) sp o łe c z e ń stw a o rm ia ń sk ieg o . D z ię k i tej śm iałej decyzji a u to rzy tw o rzą n a p ra w d ę k o n se k w e n tn ą , n o w ą k o n cep cję d ziejó w n arod u .
J. S.
D z ie je K o ń sk o w o li, p o d red. R y sza rd a S z c z y g ł a , L u b lin 1988, s. 126.
H isto r y c y sk u p ien i w U n iw e r sy te c ie M . C u rie-S k ło d o w sk iej w L u b lin ie, a z w ła szcza dr R . S z c z y g i e ł up raw iają p ło d n ą d z ia ła ln o ść w zak resie h isto rii lok aln ej m ia steczek L u b elszczy zn y . O b ecn ie p rzyszła kolej n a K o ń sk o w o lę , k tó r a b yła ty p o w y m m ia steczk iem ta k ic h p ierw szy ch ro d ó w m a g n a c k ic h R z e c z y p o sp o lite j, ja k T ę c z y ń sc y c z y C zartoryscy.
C zęść J a n a G u r b y z a ty tu ło w a n a „ O k o lic e K o ń sk o w o li w św ie tle a r c h e o lo g ii” zo sta ła p o tr a k to w a n a w sp o s ó b tw ó rczy , a zarazem p o p u la r n y . W sk azu je o n a , że bardziej z a sie d lo n e b yły w p ra d a w n y ch cz a sa c h w y ży n y . Z d u żą p r a c o w ito śc ią p o tr a k to w a ła sw ą śr ed n io w ie czn ą część „P rzed n a d a n ie m p ra w a m ie jsk ie g o ” A n n a S o c h a c k a , ale k w estia p o p u la r y za cji z o s ta ła tu p r z e o c z o n a , g d y ż n a s. 26— 3 4 n a zw a K o ń sk o w o la n a w et n ie p a d a , a m ó w i się je d y n ie o W itow sk iej w zg lę d n ie K o n iń sk iej W o li (d a w n e n a zw y K o ń sk o w o li).
O k res „O d lok acji (1 5 3 2 ) d o u p a d k u szlach eck iej R z e c z y p o sp o lite j” o m ó w ił n a p o d sta w ie b o g a ty c h m a ter ia łó w R . S z c z y g i e ł , ale p o m in ą ł te ż k w estię, k ied y n a z w a K o n iń sk a W o la p rzem ien iła się o sta te c z n ie w K o ń s k o w o lę (jeszcze w 1712 r. u ż y w a n o starej n a z w y ). N a jsta rsz y zap is o tu tejszym szp ita lu d o ty c z y tu 1613 r., p o d c z a s g d y ju ż w 1548 r. z a m o ż n y ziem in in M arcin S k o w ie sk i za p isa ł testa m e n tem , k tó r e g o c z o ło w y m e g zek u to rem b ył d z ie d z ic K o n iń sk iej W oli A n d rzej T ę c z y ń sk i, c zy n sz d la b ied n y ch o w e g o sz p ita la (A P L u b lin , Z iem ie lu b elsk ie za p isy nr 18, k. 6 1 9 r — 6 2 0 r). U w a d z e a u to r a u lecia ła ta k ż e tro ch ę d ru g a p o ło w a X V II w . N ie p rzek o n u je rów n ież sfo r m u ło w a n ie S zczy g ła , że w 1821 r. „ d o m y m u r o w a n e sta n o w iły t y l k o 1/3 z a b u d o w y m ia sta ” (s. 58). S tr o n y 64— 65 w sk a z u ją , że d zięk i sta ra n io m C za rto ry sk ic h b y ło ich a ż 3 7 % , cz y li d u ż o n a skalę śr o d k o w e j P o lsk i.
K o ń s k o w o la rozw ijała się i n iszc za ła w ra z z dziejam i n a ro d u , n ie p rzek o n u je jed n a k tw ierd zen ie części S ta n isła w a W i ś n i e w s k i e g o „ P o d rząd am i z a b o r c ó w 1795— 1918” , ja k o b y d egrad ację m ia steczk a s p o w o d o w a ły w ojsk a z a b o rcze w d z iew ięćd ziesią ty ch la ta ch X V I II w . (s. 61), b o szybki
