Artur Markowski
"Polin. Studies in Polish Jewry. Polish
— Jewish Relations in North America.
T. 19 (2007)”, red. Mieczysław B.
Biskupski, Anthony Polonsky :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 100/1, 166-170
2009
— n ie u d o ln y m p rz y w ó d c ą n a d c h o d z ą c e j re w o lty ” . C zy s łu sz n a je s t ta k a o p in ia ? N ie d o k o ń c a , zw łasz cza, g d y się j e s t p o le k tu r z e b io g r a fii I m r e N a y g a a u to r s tw a J a n o s a M . R a i n e r a 14, k tó r y z a ry s o w a ł b a r d z o tr a g ic z n ą sy lw etk ę p r e m ie r a re w o lu c ji, u w ik ła n e g o w ro z g ry w k i M o sk w y , r o z d a r te g o p o m i ę dzy w ła sn y m i p rz e k o n a n ia m i a w ia rą w W ę g ry . Z a tę w ia rę w o jczy z n ę, n ie z a le ż n ą o d p r z e k o n a ń , z a p ła c ił sfin g o w a n y m p ro c e s e m , p o k tó r y m s p o c z ą ł w h a n ie b n y s p o s ó b o w in ię ty p a p ą i d r u te m k o lc z a s ty m w c m e n ta r n e j k w a te rz e zło czy ń có w . C ie k a w y je s t ro z d z ia ł d ru g i, w k tó r y m z o s ta ł o p is a n y s to s u n e k S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h d o W ę g ie r. G a ti k ry ty c z n ie o c e n ia r o lę , ja k ą o d e g ra ły U S A w s to s u n k u d o W ę g ie r. T w ie rd z i, ż e g dyby n ie R a d io W o ln a E u r o p a , S ta n y Z je d n o c z o n e byłyby n a W ę g rz e c h n ie o b e c n e . W ę g ie rs k ie j se k c ji R a d ia W o ln a E u r o p a te ż n ie s z c z ę d z i słó w k ry ty k i, gdyż p o d b u r z a ła p o p r z e z e t e r W ę g ró w d o w alk i. W p ó ź n ie js z y c h la ta c h n a a u d y c ja c h w ę g ie rs k ie j sek cji R W E u c z o n o m ło d y c h d z ie n n ik a rz y j a k n ie n a le ż y p ro w a d z ić te g o ty p u p ro g r a m ó w . D o b ry m p o d s u m o w a n ie m m o ż e b y ć c y ta t z k siążk i: „I o to m a m y w y tłu m a c z e n ie , d la c z e g o a m e r y k a ń s k a p o lity k a w o b e c W ę g ie r i c ałe j E u r o p y Ś r o d k o w o -W s c h o d n ie j p o le g a ła r a c z e j n a sło w a c h n iż c zy n ach . P a s o w a ł d o n ie j szy d erczy s k r ó t N A T O :
No Action, Talk Only
(ż a d n y c h d z ia ła ń , ty lk o g a d a n ie ) ” .C e c h ą w y ró ż n ia ją c ą j e s t się g n ię c ie p rz e z a u to r a d o ź r ó d e ł C IA , R a d ia W o ln a E u r o p a , D e p a r ta m e n tu S ta n u U S A i B ia łe g o D o m u .
R e w o lu c ja W ę g ie rs k a 1956 r. m a b o g a tą lite r a tu r ę , je d n a k w ciąż b a r d z o m a ło je s t p o ls k ic h w y d a ń i ed y cji. S z k o d a , b o r o k 1956 p o n o w n ie p o łą c z y ł h is to ry c z n e losy P o la k ó w i W ę g ró w , w ię c ty m b a rd z ie j o b e c n o ś ć z a g ra n ic z n e j lite r a tu r y p r z e d m io tu n a p o ls k im ry n k u j e s t ja k n a jb a r d z ie j w s k a z a n a . O m ó w io n e pow y żej trz y p o z y c je s ą d o b ry m te g o p o c z ą tk ie m .
„Polin. Studies in Polish Jewry. Polish — Jewish Relations in North America”,
red. Mieczysław B. B i s k u p s k i , Anthony P o l o n s k y , t. XIX, 2007, s. 653.
U z n a n e w y d aw n ictw o L ittm a n o p u b lik o w a ło d z ie w ię tn a sty to m „ P o lin ” , p re s tiż o w e g o p e rio d y k u p o ś w ię c o n e g o h is to rii p o ls k ic h Ż y d ó w . K o n ty n u u je o n p rz y ję ty p rz e z A n th o n y ’e g o P o l o n - s k y ’ e g o * 1 ( w s p ó łr e d a k to r e m to m u je s t P r o f e s o r M ieczy sła w B i s k u p s k i 2) zw yczaj p r e z e n t o w a n ia w p o s z c z e g ó ln y c h n u m e r a c h o k re ś lo n y c h i z g ó ry u s ta lo n y c h te m a tó w p rz e w o d n ic h . O trz y m a liś m y ty m ra z e m d u ż ą d a w k ę a rty k u łó w d o ty c z ą c y c h sto s u n k ó w p o ls k o -ż y d o w s k ic h w A m e ry c e P ó łn o c n e j. P ró c z te g o , k ilk a te k s tó w z ró ż n y c h o b s z a ró w
Jewish studies
p r e z e n tu ją c y c h z z a ło ż e n ia n o w e u s ta le n ia w z a k re s ie n ie zaw sze „św ieży ch ” p ro b le m ó w b a d a w c z y c h . C z te ry z n ic h m a ją c h a r a k te r a rty k u łó w re c e n z y jn y c h . T o m w ień czy p r o w a d z o n a ju ż o d d łu g ie g o c z a s u z a ż a r ta14 J. M. R a i n e r, Imre Nagy. Biografia polityczna, Warszawa 2003.
1 Prof. Antony Polonski pracuje w Brandeis University i The United States Holocaust Memorial Mu seum. Zajmuje się historią Żydów w Europie Wschodniej, w szczególności stosunkami polsko-żydowskimi.
p o le m ik a p o m ię d z y L e s z k ie m H o n d o , a u to r e m k s ią ż k i o c m e n ta r z u ży d o w sk im w K ra k o w ie 3 i r e c e n z e n ta m i te jż e : A n d r z e je m T r z c i ń s k i m i M a r c in e m W o d z i ń s k i m , o r a z
in memoriam
p o św ię c o n e J a c k o w i K u ro n io w i. N a w s tę p ie n a le ż y zau w aży ć, ż e p o d ję ty p r z e z a u to r ó w i r e d a k to r ó w t e m a t p rz e w o d n i je s t p io n ie rsk i. W d o ty c h c z a so w e j li te r a tu r z e p r z e d m io tu p o ja w ia ły się p r a c e d o ty c z ą c e z a ró w n o P o lo n ii a m e ry k a ń s k ie j ( p r z e d e w szy stk im w U S A ) 4, ży d o w sk ic h e m ig ra n tó w z E u r o p y n a k o n ty n e n c ie a m e ry k a ń s k im 5, czy w re s z c ie o p in ii i s ta n o w is k sp o łe c z e ń s tw a U S A w o b e c s p ra w p o ls k ic h 6. N ie d a w n o u k a z a ła się ta k ż e p r a c a p o ś w ię c o n a s to s u n k o w i r z ą d u U S A d o s p ra w p o ls k ie g o ż y d o stw a 7. B ra k u je je d n a k w y ra ź n ie w y n ik ó w b a d a ń d o ty c z ą c y c h re la c ji w s p o łe c z n o ś c ia c h e m ig ra n tó w n a k o n ty n e n c ie a m e ry k a ń s k im . J a k d o tk liw y j e s t to b ra k , p r z e k o n a ć się m o ż e m y w n ik liw ie c z y ta ją c a rty k u ły z a m ie s z c z o n e w p re z e n to w a n y m p e rio d y k u .W s p o m n ie ć w y p a d a , ż e d o ś ć p r ę ż n ie d z ia ła ją c e ś ro d o w is k o p o ls k ic h a m e ry k a n is tó w d o ty c h czas s k u te c z n ie p o m ija p r o b le m a ty k ę p r e z e n to w a n ą w n in ie js z y m to m ie . S k u p io n e w o k ó ł u c z n ió w A n d r z e ja B a r t n i c k i e g o (K rz y s z to f M i c h a ł e k , H a lin a P a r a f i a n o w i c z , A n d rz e j M a - n ia ) k o n c e n tr u je sw o ją u w a g ę p r z e d e w szy stk im n a a s p e k ta c h h is to rii p o lity c z n e j, d y p lo m a c ji i p o lito lo g ii z w y ra ź n y m o g r a n ic z e n ie m g e o g ra fic z n y m d o te r e n ó w U S A 8. N ie p o d e jm u ją p r o b le m u re la c ji p o ls k o -ż y d o w s k ic h n a k o n ty n e n c ie a m e ry k a ń s k im p ra c o w n ic y C e n tr u m S tu d ió w L a ty n o a m e ry k a ń s k ic h U n iw e rs y te tu W a rs z a w s k ie g o ( C E S L A ) 9 a n i O ś r o d k a S tu d ió w A m e ry k a n is ty c z - n y ch (O S A ) . P o d o b n ie h is to ry c y z w ią z a n i z p la c ó w k a m i z a g ra n ic z n y m i p ra k ty c z n ie n ie p o ru s z a li te m a tu re la c ji d w ó c h d ia s p o r. W ty m ś w ie tle p io n ie rs k o ś ć u ję c ia w y d a je się n ie z a p rz e c z a ln a , n ie s te ty ja k k a ż d a in ic ja ty w a p ie r w o tn a — m a sw o ją c e n ę ... P ie rw s z ą k o n tr o w e r s ję w z b u d z a ju ż , w k o n f r o n ta c ji z je g o z a w a rto ś c ią , ty tu ł to m u . F ra p u ją c e , n a p ie rw s z y r z u t o k a , o g a rn ię c ie k o n ty n e n tu p ó łn o c n o a m e ry k a ń s k ie g o o k a z u je się n a d w y raz, b y ta k rzec, U S A -c e n try c z n e . W ię k s z o ś ć z a m ie s z c z o n y c h p r a c s k u p ia się ca łk o w ic ie (g e o g ra fic z n ie ) n a S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h , a p r z e c ie ż to n ie je d y n e p a ń s tw o A m e ry k i P ó łn o c n e j. D w a a rty k u ły d o ty czą c e K a n a d y i J a m a jk i n ie z m n ie js z a ją p o c z u c ia d y s p ro p o rc ji. T o z p e w n o ś c ią c e n a ja k ą r e d a k t o ro m w y p a d ło z a p ła c ić z a p o d ję c ie te m a tu p o m ija n e g o i b a r d z o „ n is z o w e g o ” . M im o oczyw istej w ag i sto s u n k ó w p o ls k o -ż y d o w s k ic h w U S A , c h o c ia ż b y p r z e z w z g lą d n a lic z e b n o ś ć o b u sp o łe c z n o ś c i (a le n ie ty lk o ), ty tu ł w y d a je się n ie c o m ylący. D a je n a w s tę p ie o g r o m n ą n a d z ie ję — p rz y b liższy m r o z p o z n a n iu n ie c o ro z c z a ro w u je . M o ż e w o b lic z u n a d w y ra z s k ą p y c h b a d a ń n a d s to s u n k a m i p o l
3 L. H o ń d o, Stary żydowski cmentarz w Krakowie. Historia cmentarza, analiza hebrajskich inskrypcji, Kra ków 1999.
4 K. G r o n i o w s k i , Grupa etniczna a kraj pochodzenia: kształtowanie się ideologii polskich Amerykanów (1918-1939), „Dziele Najnowsze” 1999, nr 2, s. 89-103; W. Z a c h a r i a s i e w i c z , Etos niepodległościowy Po lonii amerykańskiej, Warszawa 2006.
5 M. F. J a c o b s o n, Special Sorrows: the Diasporic Imagination o f Irish, Polish and Jewish Immigrants in the United States, Barkley 1998.
6 P. W r ó b e l, Polacy, Żydzi i odbudowa Polski na stronach The New York Timesa w 1918 i 1919 roku, [w:] Rozdział wspólnej historii. Studia z dziejów Żydów w Polsce ofiarowane profesorowi Jerzemu Tomaszewskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red: J. Ż y n d u l i M. K u l a, Warszawa 2001, s. 181-198.
7 P. R ó ż a ń s k i , Stany Zjednoczone wobec kwestii żydowskiej w Polsce 1918-1921, Gdańsk 2007. 8 Pokłosiem badań tego środowiska jest kilka monumentalnych syntez historii USA oraz prace dot. stosun ków USA z innymi państwami.
9 Optymistycznie możemy potraktować wystąpienie Pani Magdaleny Szkwarek na konferencji judaistycz nej dla młodych naukowców zorganizowanej przez studentów IH UW w roku wiosną 2007 r. na temat diaspory żydowskiej w Kolumbii (autorka związana jest z CESLA).
s k o -ż y d o w s k im i w in n y c h n iż U S A p a ń s tw a c h A m e ry k i P ó łn o c n e j, w a r to b y ło o g ra n ic z y ć z a k re s te m a ty c z n y ?
T r u d n o te ż o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , czy s to s u n k i p o ls k o -ż y d o w s k ie w A m e ry c e P ó łn o c n e j są aż t a k is to tn y m p r o b le m e m b a d a w c z y m , b y p o ś w ię c a ć m u cały n u m e r p re s tiż o w e g o p is m a . Z je d n e j s tro n y b o w ie m b r a k b a d a ń n a d ty m t e m a te m w y m a g a łb y u d z ie le n ia o d p o w ie d z i tw ie rd z ą c e j. Z d r u giej j e d n a k f u n k c jo n u je w ie le in n y c h te m a tó w w y m a g a ją c y c h p o d ję c ia p ró b y p o d s u m o w a n ia s ta n u b a d a ń i s ty m u lo w a n ia ic h d a ls z e g o ro z w o ju 10.
P rzy jrzy jm y się b liż e j z a w a rto ś c i r e c e n z o w a n e g o p e rio d y k u . C z ę ść te m a ty c z n a p o p r z e d z o n a je s t b a r d z o in te re s u ją c y m i n ie z m ie r n ie w a rto ś c io w y m w s tę p e m o d r e d a k to r s k im . A n th o n y P o lo n sky i M ieczy sła w B is k u p s k i s c h a r a k te ry z o w a li w d o ś ć s y n te ty c z n y s p o s ó b w s p ó ln e d z ie je e m ig ra n tó w P o la k ó w i Ż y d ó w w U S A . P o ś r ó d a u to r ó w te j p a r t ii p is m a p rz e w a ż a ją b a d a c z e p o ls c y b ą d ź p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia . C zy w s k a z u je to n a je d n o s tr o n n y k r ą g z a in te re s o w a n y c h h is to r ią w z a je m n y c h re la c ji P o la k ó w i Ż y d ó w w A m e ry c e ?
W a r to w k ilk u c h o c ia ż b y sło w a c h p rz e d s ta w ić z a w a rto ś ć c a łe g o to m u . K a r e n M a j e w s k i p o ru s z y ła w sw o im a rty k u le p r o b le m p o w ie ś c i p is a n y c h p r z e z c h rz e ś c ija ń s k ic h i ży d o w sk ic h e m ig r a n tó w z P o ls k i d o U S A . E w a M o r a w s k a i M ieczy sła w B is k u p s k i sk u p ili się n a h is to ry c z n y c h a n a liz a c h s to s u n k ó w p o ls k o -ż y d o w s k ic h . T e k s ty o b y d w u a u to r ó w m a ją p io n ie r s k i c h a r a k t e r i s t a n o w ią is to tn y w k ła d w h is to rio g ra fię U S A .
N ie c o b a rd z ie j sz c z e g ó ło w o p o tr a k to w a ł „ z a d a n ą p r o b le m a ty k ę ” A n d rz e j K a p i s z e w s k i , s k u p ia ją c sw o ją u w a g ę n a p rz e d s ta w ie n iu ro li o rg a n iz a c ji (A m e ry k a ń s k ie j F e d e r a c ji Ż y d ó w P o l s k ic h ) w sk o m p lik o w a n y c h r e la c ja c h p o ls k o -ż y d o w s k ic h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m .
N a u w a g ę z a s łu g u je a rty k u ł J o h n a R a d z i l o w s k i p o ś w ię c o n y k o n flik to m p o ls k o -ż y d o w sk im w m ię d z y w o je n n y m C h ic a g o . C h o c ia ż b r a k p e rs p e k ty w y s o c jo lo g ic z n e j (s o c jo lo g ia k o n flik tu s p o łe c z n e g o ) z p e w n o ś c ią z u b o ż y ł w a rs tw ę a n a lity c z n ą p ra c y , n a le ż y o n a z d e c y d o w a n ie d o n a jc ie k aw szy ch z z a w a rty c h w re c e n z o w a n y m to m ie .
D a v id E n g e l o m ó w ił s to s u n k i P o lo n ii a m e ry k a ń s k ie j i p o ls k ie g o ż y d o stw a w c zasie I I w o jn y św iato w ej. A tu te m a rty k u łu są z a m ie s z c z o n e w n im d o k u m e n ty ź ró d ło w e . T o m a s z P o t w o r o w s k i a n a liz o w a ł e w a k u a c ję Ż y d ó w p o ls k ic h z P o rtu g a lii n a J a m a jk ę . O p is a ł d z ia ła n ia rz ą d ó w p o l sk ie g o i b ry ty jsk ie g o o r a z L ig i N a ro d ó w , u k a z u ją c e w a k u a c ję ja k o e w e n e m e n t. A u to r n ie u w z g lę d n ił je d n a k p rz y p a d k u D a n ii, czy k ilk a k r o tn ie z o rg a n iz o w a n y c h z p o w o d z e n ie m d z ia ła ń e w a k u a c y jn y c h p ro w a d z o n y c h w s to s u n k u d o (m .in . p o ls k ic h ) d ziec i. W ty m k o n te k ś c ie p r z y p a d e k p o r tu g a ls k i tr a c i n ie c o z e sw ojej w y jątk o w o ści.
A rty k u ł D a n ie la S t o n e ’ a je s t je d y n y m (z p r e z e n to w a n e g o z b io r u ) o p a rty m n a ź r ó d ła c h p r a sow ych. A u to r p r z e a n a liz o w a ł k a n a d y js k ą p r a s ę p o lo n ijn ą , i ż y d o w sk ą (w ję z y k u a n g ie ls k im i jid y sz) p o d k ą te m in fo rm a c ji o Z a g ła d z ie . K o n s ta ta c je n ie w y p a d ły sz c z e g ó ln ie o d k ry w czo . J e ś li u w z g lę d n i m y d o te g o ż e S to n e w y k o rz y sta ł je d y n ie c z te ry g a zety , m o ż e m y m ie ć p r e te n s ję , ż e w ty tu le z a b ra k ło d o o k re ś le n ia : „w ś w ie tle w y b ra n y c h ty tu łó w p ra s o w y c h ” .
D a n u s h a V . G o s k a w k ro c z y ła n a p o le d z ia ła ń z p o g ra n ic z a l i t e r a t u r o - i k u ltu ro z n a w s tw a . U s ta liła , ż e w lite r a tu r z e p o p u la r n e j f u n k c jo n u je s te re o ty p P o la k a a n ty s e m ity — g o to w y d o u ż y tk u (i n ie s te ty u ży w an y ). R o z c z a ro w u je n ie c o a rty k u ł J o n a t h a n a K r a s n e r a d o ty c z ą c y E u r o p y W s c h o d n ie j w ży d o w sk ic h p o d r ę c z n ik a c h w U S A . A u to r s k u p ia się je d y n ie n a o b ra z ie P o ls k i i R o s ji ( a to n ie je s t c a ła E u r o p a W s c h o d n ia ). Ś le d z i e w o lu c ję w iz e ru n k u p o d w p ły w em m .in . Z a g ła d y . M i m o z a s tr z e ż e ń a u to r a , ż e p r o b le m je s t tr a k to w a n y w a n a liz o w a n y c h ź ró d ła c h (p o d r ę c z n ik i d o h is to rii) p o w ie rz c h o w n ie , ra z i „ z g u b ie n ie ” in n y c h n a ro d ó w , sz c z e g ó ln ie B ia ło ru s in ó w i U k ra iń c ó w ,
10 Wystarczy chociażby wymienić np. badania demograficzno-historyczne, narodziny syjonizmu, historię edukacji czy organizacji i samoorganizacji diaspory.
k tó r y c h ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w a b u d z iła się w o k re s ie p r z e z K r a s n e r a o m a w ia n y m . W d als z e j części to m u , S ta n is la u s A . B l e i w a s n a p is a ł o ro li N a ro d o w e j R a d y P o ls k o -Ż y d o w s k ie j i d ia lo g u p o l sk o -ż y d o w s k im . S te p h e n J . W h i t h i e l d p rz e d s ta w ił d o ś ć o g ó ln e ro z w a ż a n ia n a t e m a t z n a c z e n ia m n ie js z o ś c i ży d o w sk iej w U S A . A u to r , p r ó b u ją c w y jaśn ić ży d o w sk i fe n o m e n , z u p e łn ie z g u b ił n ić p rz e w o d n ią c z ęści te m a ty c z n e j i n ie n a p is a ł n ic z e g o o s to s u n k a c h p o ls k o -ż y d o w s k ic h . R o n a S h e - r a m y p o ru s z y ła te m a t M a r s z u Ż y w y ch i b u d o w y ży d o w sk iej to ż s a m o ś c i w ś ró d a m e ry k a ń s k ic h n a s to la tk ó w p o c h o d z e n ia ży d o w sk ie g o . R o b e r t C h e r r y w s o c jo lo g ic z n y m te k ś c ie p rz e d s ta w ił w y n ik i b a d a ń p rz e p r o w a d z o n y c h w ś ró d a m e ry k a ń s k ic h Ż y d ó w i P o la k ó w (A m e ry k a n ó w p o c h o d z e n ia p o l sk ie g o ) d o ty c z ą c e ic h s to s u n k u d o Z a g ła d y . M a ja T r o c h i m c z y k o m ó w iła p r o b le m to ż s a m o ś c i ży d o w sk ic h k o m p o z y to ró w p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia w K a lifo rn ii. A n n a P . R o n e 11 p rz e d s ta w iła w y o b r a ż e n ia lite r a c k ie E u r o p y W s c h o d n ie j w tw ó rc z o ś c i p is a rz y ży d o w sk ie g o p o c h o d z e n ia w U S A . I n te r e s u ją c ą k o n k lu z ją a rty k u łu j e s t to , ż e w p r a c a c h te j g ru p y lite r a tó w w y ra ź n ie w id o c z n y j e s t m o ty w
sztetł.
A n th o n y P o lo n s k y w h is to rio g ra fic z n y m szk icu p rz e a n a liz o w a ł d e b a tę d o ty c z ą c ą sp raw y J e d w a b n e g o . N ie z b y t o p ty m is ty c z n a k o n k lu z ja a u to r a m ó w o ty m , ż e w c z ęści P o lo n ii a m e ry k a ń s k ie j n a d a l p a n u ją d u ż e u p r z e d z e n ia w o d n ie s ie n iu d o sp o łe c z n o ś c i ży d o w sk iej.J o h n T . P a w l i k o w s k i s k o n c e n tro w a ł sw o ją u w a g ę n a o s o b is ty m d o ś w ia d c z e n iu e d u k a c y j n y m i p o ja w ia ją c y c h się w tr a k c ie p ra c y z a w o d o w e j w y z w a n ia c h w s to s u n k a c h p o ls k o - ż y d o w sk ich d e te r m in o w a n y c h p r z e z Z a g ła d ę .
D r u g a cz ę ść r e c e n z o w a n e g o n u m e r u „ P o lin ” s k ła d a się z k ilk u b a r d z o z ró ż n ic o w a n y c h t e m a ty c z n ie te k s tó w . C zy rzeczy w iście s ą to , j a k tw ie rd z i ty tu łu , d z ia łu n o w e s p o jrz e n ia ? I ta k i n ie. Z p e w n o ś c ią d o m a te ria łó w „ o d ś w ie ż a n y c h ” n a le ż y zaliczy ć a rty k u ł A d a m a T e 11 e r a d o ty czą cy d u a liz m u p o z y c ji Ż y d ó w w X V I I I w. N ie c h ę ć d o Ż y d ó w b u d o w a n a w o p a r c iu o n ie p o p u la r n o ś ć d o b re j p o z y c ji g o s p o d a rc z e j to w n io se k , k tó r y t r u d n o u z n a ć z a now y. P o d o b n ie te k s t L a u ry Q u e r - c i o l i M i n c e r o ży d o w sk o ści A d a m a M ic k ie w ic z a — n ie d o ść , ż e n ie ro z w ią z u je fu n k c jo n u ją c e g o w n a u c e o d w ie lu la t p ro b le m u , s ta n o w i w z n a c z n e j c z ęści p r z e d s ta w ie n ie s ta n u b a d a ń , c h o ć z d ru g ie j s tro n y j e s t to z a le ta te g o te k s tu . B a rd z o in te r e s u ją c ą p r a c ę n a p is a ł T o b y W . C l y m a n . O p ie r a ją c się n a z a c h o w a n y c h w a rc h iw u m Y I V O w N o w y m J o r k u z b io rz e a u to b io g ra f ii m ło d z ie ż y ży d o w skiej (w y słan y ch n a k o n k u r s o rg a n iz o w a n y p r z e d w o jn ą p r z e z w ile ń s k ie Y I V O ) , d a ł p rz y k ła d d o b re j a n a liz y w k o n te k ś c ie
gender.
A u to r n ie z n a je d n a k b a r d z o c iek a w ej p ra c y A lin y C a ł e j , k tó r a w y d a ła część rz e c z o n y c h a u to b io g ra f ii d ru k ie m , z d o b ry m k o m e n ta r z e m w s tę p n y m 11.D o n o w y ch s p o jrz e ń n ie m o ż e m y zaliczy ć ta k ż e p ra c y C a rli T o n i n i o p o ls k im p la n ie o s ie d le n ia Ż y d ó w n a M a d a g a s k a rz e .
J e r z y T o m a s z e w s k i w sz k ic u re c e n z y jn y m p r z e s tr z e g a p r z e d id e o lo g iz a c ją p r a c n a u k o w y ch (w ty m w y p a d k u s k r a jn ie p ra w ic o w ą ). M a r e k W i e r z b i c k i i S a ru n a s L i e k i s s k o n c e n tr o w a li się n a p r o b le m a c h sp o łe c z n o ś c i ży d o w sk iej m ię d z y w o je n n e j W ileń szczy zn y . Id ą c z a tr o p e m w c z e śn ie jsz e g o te k s tu P o lo n s k y ’e g o G u n n a r S. P a u l s s o n z re c e n z o w a ł w y n ik i b a d a ń I P N n a d s p ra w ą m o r d u w J a d w a b n e m a D a v id P a t t e r s o n p rz e d s ta w ił k ilk a k ry ty c z n y c h u w a g o „ c z a rn e j k s ię d z e lite w sk ic h Ż y d ó w ” .
W s p o m n ia n a w yżej A lin a C a ła z a p r e z e n to w a ła te k s t b ę d ą c y w y n ik ie m b a d a ń w r a m a c h d u ż e g o p r o je k tu Ż y d o w s k ie g o In s ty tu tu H is to ry c z n e g o — I n s ty tu tu N a u k o w o -B a d a w c z e g o w W a r szaw ie n a d T o w a rz y stw e m S p o łe c z n o - K u ltu r a ln y m Ż y d ó w (w P o ls c e ). K a r e n A u e r b a c h p o ru s z y ła p r o b le m to ż s a m o ś c i w k o n te k ś c ie p o s ta c i H e n r y k a G ry n b e rg a , J e r z y T o m a s z e w s k i p r z e d staw ił p r o b le m r o z p r o w a d z a n ia a n ty s e m ic k ic h w y d aw n ictw w P o ls c e . W re c e n z o w a n y m to m ie n ie
11 Ostatnie pokolenie. Autobiografie polskiej młodzieży żydowskiej okresu międzywojennego ze zbiorów YIVO Institute for Jewish Research w Nowym Jorku, oprac. A. C a ł a, Warszawa 2003.
zabrakło też przedruku z prasy polskiej („Rzeczypospolita”) dotyczącego wydania wspomnień
Ischaka P e r e c h o d n i k a .
Zebrane w 19. numerze „Polin” artykuły stanowią zbiór interesujący, choć w wielu przypad
kach kontrowersyjny pod względem jakości wykonania. W części są to nowatorskie i pionierskie
opracowania podjętych tematów, w wielu jednak wypadkach wydają się być cząstkowymi wynikami
prowadzonych badań. Interdyscyplinarność tomu jak zawsze stanowi jego zaletę, choć niewątpliwie
brakuje etnografii oraz językoznawstwa. Wyraźnie jednak widać, że wspomniana wyżej „niszowość”
tematu przysporzyła redaktorom sporo problemów ze skompletowaniem tekstów (nierównomierne
rozłożenie akcentów tematycznych wewnątrz części poświęconej stosunkom polsko-żydowskim).
Nie możemy więc się dziwić, że zabrakło prac wykorzystujących dorobek i metody tych dyscyplin.
Nowatorstwo nie tłumaczy jednak niepokojącego zjawiska — ograniczania bazy źródłowej.
W wszystkich niemalże artykułach (oprócz jednego) części tematycznej wyraźnie zbyt słabo wyko
rzystywane są źródła prasowe. Tymczasem zarówno polska jaki i żydowska prasa wychodziła w USA
od drugiej połowy XIX w. w nakładach i formie umożliwiającej rzetelne konstatacje na jej podsta
wie12. Tym większy jest to brak, że źródła prasowe stanowią bardzo dobrą podstawę do wieloaspek
towych badań stosunków narodowościowych czy etnicznych. Z drugiej strony cieszy sięganie przez
autorów po źródła przechowywane w archiwach polskich. Ogólnie można mieć mieszane uczucia
wobec recenzowanej pozycji. Nienaganna edycja i nowatorstwo podjętego tematu rekompensują
w części przedstawione wyżej ułomności. Nie możemy jednak o nich zupełnie zapominać. Dziewięt
nasty numer „Polin” stanowić może dobrą inspirację do badań nad Żydami i Polakami w USA. Po
zostaje mieć nadzieję, że pokazane przez autorów ścieżki będą kontynuowane na szerszej podstawie
źródłowej i przy wykorzystaniu metod także innych dyscyplin naukowych.
A rtu r M arkow ski13 Uniwersytet W arszawski In stytut H istoryczny
Karel J e c h,
K o lek tiviza ce a v y h à n ë n i s e d lâ k ù z p ù d y ,Nakladatelstvi Vysehrad,
Praha, 2008, s. 331.
Autor tej książki jest synem wiejskiego nauczyciela i poznał w młodości tradycyjne, czeskie śro
dowisko wiejskie. Z wykształcenia ekonomista, od wielu lat zajmuje się historią gospodarczą i spo
łeczną przede wszystkim wsi, początkowo w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Pradze, w ostatnich
latach w Instytucie Historii Współczesnej Akademii Nauk Republiki Czeskiej. Najnowsza jego
książka jest podsumowaniem wieloletnich studiów, których wyniki w przeszłości mogły znaleźć
się jedynie w ograniczonej mierze w druku (a w latach „normalizacji” jego książki wycofywano
z księgarń).
12 E. R ó ż a ń s k i , 100-lecie prasy polskiej w Ameryce, Filadelfia 1963 (autor mówi o około 120 tytułach pism polonijnych).
