BARBARA JANKOWIAK ANNA GULCZYĘSKA
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
EDUKACJA SEKSUALNA W SOCJOTERAPII
ABSTRACT. Jankowiak Barbara, Gulczyęska Anna, Edukacja seksualna w socjoterapii [Sexual education
in sociotherapy]. „Neodidagmata” 35, Poznaę 2013, Adam Mickiewicz University Press, pp. 21-32.
ISBN 978-83-232-2685-7. ISSN 0077-653X.
The author analyzes seven main models (paradigms, patterns) of reflecting on educational reform. According to the assumptions adopted in the literature, sociotherapy is also provided as a therapeu-tic means of achieving educational targets. It seems that the educational and developmental nature of such interaction is particularly important in this psychological and pedagogical field because of the group to which this kind of assistance is provided. Children and young people constitute target groups of socio-therapeutic activities, which is why it is extremely important to deal with issues related to their psychosexual functioning. Sexuality is an essential attribute of every human being although it seems to be a problem for many adults – both parents and teachers. The idea of this paper is to indicate the importance of addressing the appropriate issues connected with sex educa-tion in socio-therapeutic activities.
Barbara Jankowiak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydziaã Studiów Edukacyjnych, Zakãad Promocji Zdrowia i Psychoterapii, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznaę, Polska-Poland.
Anna Gulczyęska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydziaã Studiów Edukacyjnych, Pracownia Edukacji Zdrowotnej, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznaę, Polska – Poland.
Na poczĈtku przedstawiono sposób rozumienia socjoterapii. Wydaje sič to szczególnie istotne, gdyİ zarówno w literaturze, jak i w praktyce podej-mowania dziaãaę socjoterapeutycznych brak jednoznacznego definiowania tej formy pomocy. Nastčpnie wskazano, jaki sposób ujmowania zagadnieę z obszaru edukacji seksualnej moİe byþ przydatny i moİliwy w trakcie re-alizacji zajčþ socjoterapeutycznych. W tej czčĤci pracy podjčto starania, aby wykazaþ, İe edukacja seksualna powinna mieþ miejsce w planowanych oddziaãywaniach pomocowych.
W niniejszym opracowaniu przyjčto nastčpujĈcĈ definicjč socjoterapii: […] formy pomocy psychopedagogicznej ukierunkowanej na dzieci i mãodzieİ z grup ryzyka lub/i przejawiajĈcych zaburzenia w funkcjonowaniu psychospoãecz-nym, która polega na intencjonalnym uruchamianiu czynników pomocowych, wy-korzystujĈcych procesy grupowe i rolč socjoterapeuty, w celu kompensacji poten-cjalnych deficytów rozwoju spoãecznego i zapobieganiu ksztaãtowania sič zaburzeę uczestników grupy (Jankowiak, Soroko, 2013).
Definicji edukacji seksualnej, poczĈwszy od lat 60., powstaão wiele. Eks-perci ģwiatowego Stowarzyszenia na rzecz Zdrowia Seksualnego edukacjč seksualnĈ traktujĈ jako „naukč o poznawczych, emocjonalnych, spoãecz-nych, interaktywnych i fizycznych aspektach seksualnoĤci” <http://www. undp.org.pl/content/download/1687/9214/file/WHO_BZgA_Standardy_ edukacji_seksualnej.pdf>.
Z kolei w publikacji International Technical Guidance on Sexuality Edu-cation <http://unesdoc.unesco.org/ images/0018/001832/183281e.pdf>:
[...] edukacji seksualna jest definiowana jako dostosowany do wieku i kultury sposób nauczania o pãci i zwiĈzkach, dostarczajĈcy dokãadnych, realistycznych i nieosadzajĈ-cych informacji. Edukacja seksualna zapewnia moİliwoĤþ „badania” wãasnych warto-Ĥci i postaw, umoİliwia zdobycie umiejčtnowarto-Ĥci podejmowania decyzji, komunikowa-nia sič i zmniejszekomunikowa-nia ryzyka w odniesieniu do wielu aspektów seksualnoĤci.
Coraz czčĤciej w publikacjach naukowych <http://ippf.org/our-work/ what-we-do/adolescents/education> pojawia sič termin „wszechstronna edukacja seksualna” (CSE), odnoszĈcy sič do opartej na prawie i równoĤci pãci edukacji o seksualnoĤci, pãciowoĤci, zdrowiu seksualnym i reproduk-cyjnym oraz zachowaniach seksualnych. Tak ujmowana edukacja seksualna wyposaİaþ ma mãodych ludzi w umiejčtnoĤci İyciowe, dzički którym bčdĈ podejmowali autonomiczne decyzje w obszarze seksualnoĤci.
Takie rozumienie podstawowych dla tematu pracy pojčþ wskazuje kilka istotnych dla praktyki pomocowej implikacji. Poniİej odniesiono sič do niektórych z nich – waİnych ze wzglčdu na podejmowanie kwestii edukacji seksualnej.
Po pierwsze, istotne jest wykazanie znaczenia przekazywania wiedzy (a wičc realizacji celów edukacyjnych) w tej formie pomocy psychologicz-no-pedagogicznej. WãaĤnie oddziaãywania edukacyjne sprzyjajĈ moİliwoĤci zaistnienia specyficznych dla socjoterapii czynników pomocowych. W pra-cy (Jankowiak, Soroko, w druku) wykazano znaczenie i moİliwoĤþ zaist-nienia czynników terapeutycznych wymienianych przez autorów, charakte-ryzujĈcych inne formy psychologicznej pomocy grupowej (Yalom, Leszcz, 2006; Vinogradov, Yalom, 2007; Cierpiaãkowska, Czabaãa, 2005; Corey, Co-rey, 2008) i ich znaczenie w socjoterapii.
Jednym z czynników terapeutycznych wymienianych przez Yaloma (2006), klasyka psychoterapii grupowej, praktyka i badacza procesu terapii grupowej, jest udzielanie informacji. Ranga tego komponentu uwidacznia sič takİe w przypadku grup socjoterapeutycznych, w których psychoedukacja jest istotnym elementem pracy z dzieþmi i mãodzieİĈ. Socjoterapeuci prze-kazujĈ informacje na temat róİnych kwestii psychospoãecznych w tym tak-İe – co dla tej pracy szczególnie istotne – informacji z zakresu seksualnoĤci. Przekazywanie wiedzy odbiorcom grup socjoterapeutycznych zapewniþ ma wyposaİenie ich w odpowiedni, profesjonalny i prawdziwy naukowo za-sób informacji, stanowiĈcy waİny komponent w rozwoju umiejčtnoĤci i ksztaãtowaniu postaw sprzyjajĈcych dbaãoĤci o zdrowie seksualne. Dobór tematów, a zatem zakresu przekazywanej wiedzy wynika z okresu rozwo-jowego adresata pomocy, a znajduje odzwierciedlanie mičdzy innymi w opisanym niİej rozporzĈdzeniu ministra edukacji narodowej. Udzielanie informacji odnosi sič najczčĤciej do sytuacji, kiedy dzieci i mãodzieİ pytajĈ o pewne kwestie, które nie zostaãy, w ich poczuciu, odpowiednio omówio-ne lub co do których majĈ obawy i wĈtpliwoĤci. Z analizy dostčpnych ba-daę wynika istnienie sprecyzowanych oczekiwaę spoãecznych dotyczĈcych edukowania dzieci i mãodzieİy na temat pãciowoĤci oraz İe nie tylko rodzi-ce powinni przekazywaþ tego typu informacje. Zgodnie z wynikami opu-blikowanymi przez CBOS <http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2007/ K_123_07.PDF> niemal 3/5 ankietowanych (59%) jest zdania, İe obowiĈzek przekazywania dzieciom wiedzy o İyciu seksualnym czãowieka spoczywa w równym stopniu na rodzicach i na szkole, 1/3 zaĤ (34%) sĈdzi, İe naleİy on przede wszystkim do rodziców. Uczestnicy zajčþ socjoterapeutycznych w wičkszoĤci wywodzĈ sič ze Ĥrodowisk dysfaworyzowanych kulturowo (Sawicka, 2006). Dlatego przypuszcza sič, İe poziom komunikowania w tych rodzinach jest równieİ utrudniony w zakresie tematów zwiĈzanych z seksualnoĤciĈ. Dzieci i mãodzieİ doĤwiadczaþ mogĈ chaosu oraz dezin-formacji dotyczĈcej normy i patologii seksualnej, zachowaę preferowanych czy podejmowanych w ich Ĥrodowiskach, a obowiĈzujĈcych w tych wyra-İonych w normach wspóãİycia spoãecznego. Dlatego tak waİne jest zarów-no przekazywanie wiedzy, jak i udzielanie profesjonalnych informacji uczestnikom grup socjoterapeutycznych.
Prowadzone byãy takİe badania dotyczĈce Įródeã wiedzy mãodzieİy na temat seksualnoĤci czãowieka. Zgodnie z wynikami, uzyskanymi na repre-zentatywnej próbie mãodzieİy <http://www.swiadomerodzicielstwo.com/ index.php/okampani/cbos>, gãównym Įródãem wiedzy o zachowaniach seksualnych sĈ dla nich: rówieĤnicy (koledzy) – 55,4%, Internet – 43,9%, szkoãa i nauczyciele – 34,9%, czasopisma mãodzieİowe – 32,6%. Powyİsze dane ĤwiadczĈ o kilku faktach. Po pierwsze, mãodzieİ nie ma dostčpu do
rzetelnej oraz dostosowanej do ich potrzeb rozwojowych wiedzy. Po dru-gie, wysokĈ rangč przypisuje rówieĤnikom, co wynikaþ moİe ze swobody w wypowiadaniu sič w kwestiach intymnych w takiej grupie. Powyİsze konkluzje wydajĈ sič szczególnie istotne w kontekĤcie socjoterapii – uwzglčdniajĈcej podobny wiek rozwojowy uczestników grup, a co sič z tym wiĈİe – przekazywanie adekwatnych treĤci w interakcji dorosãego z dzieþ-mi i mãodzieİĈ oraz interakcjach dzieþ-mičdzyrówieĤniczych. Co wičcej, mãodzi ludzie uwaİajĈ, İe informacje o seksualnoĤci powinni im dostarczaþ rodzice – 72,9%, szkoãa – 61,6% czy lekarz lub farmaceuta – 35,7%, a wičc osoby dorosãe, których znajomoĤþ tematu wykracza poza wiedzč posiadanĈ przez rówieĤników. Jak wynika z cytowanych wczeĤniej badaę, doroĤli nie speã-niajĈ pokãadanych w nich oczekiwaę. KorespondujĈce z przytaczanymi danymi sĈ kolejne analizy. Mianowicie, rodzice czčsto nie sĈ do tych zadaę edukacyjnych odpowiednio przygotowani, stĈd nie dziwi fakt, İe 20% ba-danej mãodzieİy nie ma w swojej rodzinie osoby, z którĈ mogliby poroz-mawiaþ o sprawach seksu <http://ponton.org.pl/sites/ponton/files/raport_ skad_wiesz_grupa_ponton_2011.pdf>. Przytoczone powyİej badania prze-prowadzone zostaãy na reprezentatywnej próbie respondentów. Nie doty-czĈ one bezpoĤrednio dzieci i mãodzieİy uczčszczajĈcej na socjoterapič, pokazujĈ jedynie pewne tendencje w polskim spoãeczeęstwie. Byþ moİe warto byãoby zbadaþ, czy, a jeĤli tak, to w jaki sposób, informacje z zakresu seksualnoĤci przekazywane sĈ przez rodziców czy opiekunów, odbiorców zajčþ socjoterapeutycznych.
Naleİy zaznaczyþ, İe w pracy z dzieþmi i mãodzieİĈ duİo wičkszĈ wagč przykãada sič do przekazywania konkretnych informacji umoİliwiajĈcych podejmowanie decyzji İyciowych niİ w pracy z osobami dorosãymi. Dane z raportu Pontonu <http://ponton.org.pl/sites/ponton/files/raport_jaka_ edukacja_seksualna_ grupa_ ponton_2009.pdf> ĤwiadczĈ o zapotrzebowa-niu mãodzieİy na takie konkretne informacje, w tym: dojrzewanie dziew-czĈt i chãopców, profilaktykč chorób przenoszonych drogĈ pãciowĈ, nowo-czesne Ĥrodki antykoncepcyjne, prewencjč przemocy seksualnej, wiedzč o asertywnoĤci i orientacjach seksualnych. PotwierdzajĈ to wyniki pocho-dzĈce ze wspomnianych badaę CBOS – 79,9% mãodych respondentów uwaİa, İe brak wiedzy na temat İycia seksualnego i Ĥrodków antykoncep-cyjnych jest gãównĈ przyczynĈ przypadkowych ciĈİ nastolatek.
O tym, iİ naleİy edukowaþ dzieci o wszystkich konsekwencjach wyni-kajĈcych z faktu, iİ sĈ istotami seksualnymi, pãciowymi oraz İe inni teİ majĈ te atrybuty, stanowiĈ liczne akty prawne, rozporzĈdzenia – krajowe oraz zagraniczne. Aktualne i dokãadne ich zestawienie zaleĮþ moİna w pra-cy Kasperek-Golimowskiej (2012). Polspra-cy urzčdnipra-cy, podpisujĈc liczne do-kumenty – zarówno wewnčtrzne, jak i mičdzynarodowe, zgodzili sič
w imieniu caãego spoãeczeęstwa, zapewniþ dostčp do peãnej i rzetelnej wie-dzy z zakresu edukacji seksualnej.
Innym czynnikiem pomocowym w socjoterapii jest przekazywanie warto-Ĥci (Jankowiak, Soroko, w druku). Ksztaãtowanie okreĤlonego systemu war-toĤci wydaje sič niezwykle istotne w kontekĤcie szacunku dla drugiego czãowieka, dla wãasnego ciaãa oraz w tworzeniu zwiĈzków interpersonal-nych. Kwestie te sĈ waİnym elementem szeroko rozumianej edukacji sek-sualnej. Warto zauwaİyþ, İe wiele osób ma trudnoĤci z samym stwierdze-niem: edukacja seksualna, poniewaİ dotyczy ono strefy intymnej, w której ludzie majĈ wiele wãasnych doĤwiadczeę, osobistych kompleksów czy uprzedzeę. Rodzice mogĈ niejednoznacznie oceniaþ potrzebč edukacji sek-sualnej ich dzieci w takich instytucjach, jak szkoãy, Ĥwietlice socjoterapeu-tyczne czy innego typu placówki opiekuęczo-wychowawcze ze wzglčdu na lčk przed niewãaĤciwym przekazywaniem treĤci zwiĈzanych z pãciowoĤciĈ. Obawy zazwyczaj dotyczĈ przekazywania „technicznych” informacji doty-czĈcych seksualnoĤci zamiast ksztaãtowania odpowiednich wartoĤci i norm w interakcjach mičdzyludzkich. Lčk wzmagajĈ pseudonaukowe stwierdze-nia, coraz bardziej popularne w internetowych serwisach informacyjnych czy prasie. WičkszoĤþ rodziców i wychowawców chce, aby dzieci i mão-dzieİ uczyãy sič o szacunku dla samych siebie, wãasnego ciaãa, o tym, co robiþ, kiedy ktoĤ chce ich skrzywdziþ, a takİe o szacunku dla innych ludzi i ich wyborów. PotwierdzajĈ to wyniki badaę <http://www.edulandia.pl/ edukacja/1,112291,9109417,O_ czym_chca_rozmawiac_gimnazjalisci__a_o_ czym_rodzice_.html>, zgodnie z którymi 89% rodziców chce, aby gimnazja-liĤci na lekcjach z wychowania do İycia w rodzinie uczyli sič o zakãadaniu rodziny i İyciu w niej, a takİe o szacunku do samego siebie.
ObserwujĈc przemiany seksualnoĤci we wspóãczesnym Ĥwiecie – opi-sywane w literaturze przedmiotu zarówno polskiej (Gulczyęska, 2009; Grzelak, 2009; Jankowiak, 2010; Izdebski, Niemiec, Waİ, 2011; Imacka, Bul-sa, 2012), jak i anglojčzycznej (Pligt, Richard, 1994; Kershaw i in., 2004; Scott-Sheldon i in., 2010), ĤledzĈc takİe aktualne badania spoãeczne <www.swiadomerodzicielstwo.com>, naleİy zastanawiaþ sič nie nad tym, czy mówiþ o seksualnoĤci, w jaki sposób przekazywaþ dzieciom i mãodzieİy wartoĤci zwiĈzane z seksualnoĤciĈ. Niezaleİnie bowiem od tego, czy jed-nostka zgadza sič na to, czy nie, seks epatuje z telewizji, reklam i billbor-dów, jest nim przepeãniony Internet. Mãody czãowiek İyje zatem i ksztaãtuje swojĈ toİsamoĤþ w pewnym chaosie – zarówno informacyjnym, jak i na poziomie wartoĤci. Potrzebuje dorosãych, którzy, odpowiednio przygoto-wani, bčdĈ w stanie sprostaþ trudnym tematom danego etapu rozwojowe-go. Dlatego w okresie, kiedy jest czas na to, a wičc w okresie szkolnym, warto uczyþ dzieci o seksualnoĤci i pãciowoĤci w szerokim zakresie.
PodsumowujĈc, zarówno przekazywanie wiedzy i informacji, jak i przekazywanie wartoĤci moİna analizowaþ jako zjawiska charaktery-styczne dla podejmowania okreĤlonej interwencji wychowawczej (Janko-wiak, Soroko, w druku). Zdaniem Brzezięskiej (2000, s. 234): „interwencja wychowawcza (edukacyjna) skierowana na osoby oznacza podjčcie dziaãaę zmierzajĈcych do wywoãania zmian w ich umiejčtnoĤciach, wiedzy, posta-wach, wartoĤciach”. Podjčcie takiego sposobu interpretacji wskazuje, İe w dziaãaniach socjoterapeutycznych przeplatajĈ sič zarówno zjawiska cha-rakterystyczne dla psychoedukacji, psychoterapii, jak i te typowe dla peda-gogiki i wychowania (Jankowiak, Soroko, w druku).
Po drugie, ta forma pomocy skierowana jest do dzieci i mãodzieİy. Wskazuje to na ogromne znaczenie realizacji celów rozwojowych. Oddzia-ãywania pomocowe naleİy bowiem dostosowaþ do aktualnych moİliwoĤci i potrzeb wybranej grupy.
W tym kontekĤcie niezwykle istotnĈ kwestiĈ jest kwalifikacja do grup socjoterapeutycznych. Inne bowiem problemy i moİliwoĤci rozumienia majĈ na przykãad adolescenci, a inne dzieci w wieku wczesnoszkolnym. W przypadku poruszania treĤci dotyczĈcych seksualnoĤci czãowieka sta-rannoĤþ w doborze grupy nabiera dodatkowego znaczenia. Odmienne pro-blemy rozwoju psychoseksualnego dotyczĈ dzieci i mãodzieİy w róİnym wieku oraz charakteryzujĈ ich róİne moİliwoĤci poznawcze i emocjonalne.
PewnĈ pomocĈ dla osób realizujĈcych tematykč z zakresu seksualnoĤci moİe byþ rozporzĈdzenie ministra edukacji narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. OkreĤla ono bardzo szczegóãowo dobrany do danego etapu rozwoju zakres tematyczny <http://bip.men.gov.pl/men_bip/akty_prawne/rozpo rzadzenie_20081223_zal_4.pdf>. Waİne jest, aby pamičtaþ, İe przytoczone niİej wytyczne stanowiĈ pewnĈ podpowiedĮ dla prowadzĈcych grupy, zasadniczĈ kwestiĈ w doborze tematów sĈ oczekiwania i potrzeby uczest-ników socjoterapii. Dla klas 4–6 proponuje sič nastčpujĈce zagadnienia:
1. Podstawowe funkcje rodziny z podkreĤleniem miejsca dziecka w ro-dzinie.
2. Przekaz wartoĤci i tradycji w rodzinie, wspólne Ĥwičtowanie, spčdza-nie wolnego czasu.
3. WičĮ rodzinna, zwiĈzki uczuciowe i inne relacje w rodzinie; konflikty i ich rozwiĈzywanie.
4. Macierzyęstwo i ojcostwo; podstawowa wiedza dotyczĈca budowy i funkcjonowania ukãadu rozrodczego czãowieka.
5. CiĈİa, rozwój pãodu, poród, przyjčcie dziecka jako nowego czãonka rodziny.
6. Róİnice i podobieęstwa mičdzy chãopcami i dziewczčtami; identyfi-kacja z wãasnĈ pãciĈ; akceptacja i szacunek dla ciaãa.
7. Zmiany fizyczne i psychiczne okresu dojrzewania; zróİnicowane, indywidualne tempo rozwoju.
8. Higiena okresu dojrzewania.
9. Prawo czãowieka do intymnoĤci i ochrona tego prawa; postawy aser-tywne.
10. Istota koleİeęstwa i przyjaĮni, wzajemny szacunek, udzielanie sobie pomocy, wspóãpraca, empatia.
11. Mass media – zasady i kryteria wyboru czasopism, ksiĈİek, filmów i programów telewizyjnych.
12. Instytucje dziaãajĈce na rzecz dziecka i rodziny.
13. OdpowiedzialnoĤþ za wãasny rozwój; samowychowanie. TreĤci proponowane dla gimnazjum sĈ nastčpujĈce:
1. Rozwój czãowieka: faza prenatalna, narodziny, faza niemowlčca, wczesnodziecičca, przedpokwitaniowa, dojrzewania, mãodoĤci, wieku Ĥred-niego, wieku póĮnego. įycie jako fundamentalna wartoĤþ.
2. Budowa prawidãowych relacji z rodzicami. Konflikt pokoleę; przy-czyny i sposoby rozwiĈzywania konfliktów. OdpowiedzialnoĤþ wszystkich za atmosferč panujĈcĈ w rodzinie. Rodzina niepeãna.
3. Rola autorytetów w İyciu czãowieka.
4. Relacje mičdzyosobowe i ich znaczenie. PrzyjaĮę, zakochanie, mi-ãoĤþ; pierwsze fascynacje, miãoĤþ platoniczna, miãoĤþ mãodzieęcza, miãoĤþ dojrzaãa.
5. Zachowania asertywne.
6. Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym czãowieka: toİsamoĤþ pãciowa: kobiecoĤþ i mčskoĤþ.
7. Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzaãoĤci biolo-gicznej, psychicznej i spoãecznej.
8. Problemy i trudnoĤci okresu dojrzewania (napičcia seksualne, ma-sturbacja), sposoby radzenia sobie z nimi, pomoc w rozeznaniu sytuacji wymagajĈcych porady lekarza lub innych specjalistów.
9. Róİnice w rozwoju psychoseksualnym dziewczĈt i chãopców; po-stawy i wzajemne oczekiwania.
10. Zagroİenia okresu dojrzewania: presja seksualna, uzaleİnienia, por-nografia, prostytucja nieletnich.
11. Gãówne funkcje pãciowoĤci: wyraİanie miãoĤci, budowanie wičzi i rodzicielstwo.
12. Inicjacja seksualna; zwiĈzek pomičdzy aktywnoĤciĈ seksualnĈ a mi-ãoĤciĈ i odpowiedzialnoĤciĈ; dysfunkcje zwiĈzane z przedmiotowym trak-towaniem czãowieka w dziedzinie seksualnej. Ryzyko zwiĈzane z wczesnĈ inicjacjĈ.
13. Ksztaãtowanie i akceptacja toİsamoĤci pãciowej. MoİliwoĤci pomocy w pokonywaniu trudnoĤci zwiĈzanych z toİsamoĤciĈ pãciowĈ.
14. PãodnoĤþ wspólnĈ sprawĈ kobiety i mčİczyzny.
15. Planowanie rodziny. Metody rozpoznawania pãodnoĤci. Antykon-cepcja – aspekt zdrowotny, psychologiczny i etyczny.
16. Infekcje przenoszone drogĈ pãciowĈ. AIDS: drogi przenoszenia za-kaİenia, profilaktyka, aspekt spoãeczny.
17. WartoĤci zwiĈzane z seksualnoĤciĈ czãowieka: mčskoĤþ, kobiecoĤþ, miãoĤþ, maãİeęstwo, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialnoĤci w prze-İywaniu wãasnej pãciowoĤci oraz budowaniu trwaãych i szczčĤliwych wičzi. 18. Wpãyw sposobu spčdzania wolnego czasu (w tym korzystania ze Ĥrodków masowego przekazu) na czãowieka.
PodsumowujĈc, omawiane w literaturze przedmiotu czynniki terapeu-tyczne, wystčpujĈce w grupowych formach pomocy, warto zauwaİyþ, İe odwoãujĈ sič one w duİej mierze do kwestii rozwojowych uczestników grup. NaleİĈ do nich: rozwój umiejčtnoĤci spoãecznych (Yaloma, 2006), towa-rzyszenie w przeİywaniu kryzysów rozwojowych, identyfikacja z pozytywnym dorosãym (Jankowiak, Soroko, w druku). Intencjonalne wprowadzanie tych czynników pomocowych jest istotne, poniewaİ dzieci i mãodzieİ uczčszcza-jĈca na socjoterapič z caãĈ pewnoĤciĈ bčdzie przeİywaþ w jej trakcie kryzy-sy rozwojowe zwiĈzane z podejmowaniem kolejnych zadaę rozwojowych oraz z przechodzeniem przez fazy rozwoju psychospoãecznego i psycho-seksualnego (por. Erikson, 2000; Brzezięska, 2004). W niniejszej pracy skon-centrowano sič na znaczeniu wĈtków psychoseksualnych waİnych w pro-cesie rozwoju uczestników grup.
Po trzecie, socjoterapia ma na celu kompensacjč potencjalnych deficy-tów rozwoju spoãecznego i zapobieganie ksztaãtowaniu sič zaburzeę uczestników grupy. Takiemu podejĤciu sprzyja grupowa forma spotkaę. OdwoãujĈc sič do psychoterapii grupowej dzieci i mãodzieİy, bliskiej – ze wzglčdu na formč i grupč docelowĈ – socjoterapii, moİna zacytowaþ zdanie Kendalla, iİ „wzmocnienie ze strony rówieĤników i grupy jest czčsto bar-dziej efektywne u dzieci niİ wzmocnienie dostarczone w sytuacji diady albo przez dorosãych” (Kendall, 2000, s. 59, za: Zalewska, Schier, 2006).
Znaczenie wãaĤciwego funkcjonowania mičdzyludzkiego w odniesieniu do realizacji wãasnej pãciowoĤci jest niezwykle istotne i podkreĤlane zarów-no w zarów-normatywnym ujčciu seksualzarów-noĤci (Imielięski, 1988), jak i wyraİane poprzez oczekiwania spoãeczne rodziców, wychowawców i nauczycieli – a wičc osób kierujĈcych dzieci i mãodzieİ na zajčcia socjoterapeutyczne.
BiorĈc pod uwagč zaãoİenia socjoterapii – a wičc formy pomocy psy-chopedagogicznej majĈcej na celu korekcjč deficytów funkcjonowania spo-ãecznego – temat spospo-ãecznego funkcjonowania w obszarze seksualnoĤci uczestników grup nie moİe byþ pominičty.
Zapotrzebowanie spoãeczne w tej kwestii wynika, w duİej mierze, z opisywanych przez media, szokujĈcych opinič publicznĈ, zachowaę sek-sualnych dzieci i mãodzieİy. NagãaĤniane sĈ przypadki zabaw seksek-sualnych gimnazjalistów, które zagraİajĈ ich İyciu i zdrowiu – jak chociaİby „são-neczko” lub „pociĈg” – czyli formy seksu grupowego gimnazjalistów <http:// www.fakt.pl / Zabawa-w-sloneczko-jest-juz-niemodne-Teraz-rzadzi-lokomo tywa,artykuly,138267,1.html>. Popularna staãa sič takİe gra „wymičkasz?”, czyli dotykanie miejsc intymnych wylosowanej osoby. Dobrze znana „bu-telka” polega obecnie na tym, İe caãowanie zostaão zastĈpione seksem oral-nym lub zwykãym stosunkiem. <http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/ 1,126765,10122474,Szokujace_seksualne_zabawy_gimnazjalistow___modne. html>.
Wynika z tego, İe mãodzieİ biorĈca udziaã w tego typu zabawach nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji, które dotyczyþ mogĈ nie tylko nie-chcianej ciĈİy, ale takİe chorób przenoszonych drogĈ pãciowĈ. W takiej sytuacji rola edukacji seksualnej jest ogromna.
Komunikaty medialne zawierajĈ równieİ opis agresywnych zabaw ado-lescentów, ãamiĈcych nie tylko normy spoãeczne, ale takİe majĈcych zna-miona czynów przestčpczych. Przykãadem moİe byþ pičciu uczniów Gim-nazjum nr 2 w Gdaęsku, którzy w 2006 r. molestowali swojĈ koleİankč – 14-letniĈ Anič. Dzieę póĮniej dziewczynka popeãniãa w domu samobójstwo. Dzieę przed ĤmierciĈ samobójczĈ Ani uczniowie zdjčli jej spodnie i majtki, dotykali po caãym ciele, w szczególnoĤci w miejscach intymnych, oraz po-zorowali akt seksualny. Jeden z napastników nagrywaã to wszystko na tele-fon komórkowy, gdyİ dziaão sič to w szkolnej klasie <http://wiadomo sci.gazeta.pl/wiadomosci/1,126765,9195980,Rozebrali_macali_az_popelnila_ samobojstwo_Oprawcy.html>. Coraz czčĤciej pojawiajĈ sič równieİ donie-sienia na temat gwaãtów w szkoãach. Jak wynika z danych Komendy Gãów-nej Policji, w 2012 r. w placówkach edukacyjnych odnotowano aİ 74 gwaãty, czyli o 60 wičcej niİ w roku wczeĤniejszym <http://www.rp.pl/artykul/ 980983.html>.
Wydaje sič, İe w takich przypadkach zabrakão nie tylko przekazywania odpowiednich informacji na temat seksualnoĤci, ale przede wszystkim uksztaãtowania systemu wartoĤci, w którym wraİliwoĤþ, empatia oraz sza-cunek dla drugiego czãowieka i jego cielesnoĤci miaãyby istotne znaczenia. Byþ moİe wynikiem tych, a takİe innych analiz jest ogãoszenie przez mini-ster Szumilas roku 2013 rokiem bezpiecznej szkoãy <http://www.men.gov. pl/index.php?option = com_content&view=article&id=3931%3Alist-krystyny- szumilas-ministra-edukacji-narodowej-z-okazji-midzynarodowego-dnia-bez piecznego-internetu&catid=29%3Aministerstwo-pozostae-wydarzenia-eduka cyjne&Itemid=53>.
Celem pracy byão zaprezentowanie, w jaki sposób treĤci z zakresu edu-kacji seksualnej mogĈ celowo zostaþ zaadaptowane w proces socjoterapii. Podjčto starania, aby wykazaþ znaczenie wszechstronnej edukacji seksual-nej w rozwoju dzieci i mãodzieİy oraz moİliwoĤþ jej zastosowania w formie pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Wydaje sič to niezwykle istotne ze wzglčdu na cele socjoterapii – edukacyjne oraz rozwojowe. Zgodnie z zaão-İeniami Biura Regionalnego ģwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) dla Europy oraz Federalnego Biura ds. Edukacji Zdrowotnej w Kolonii, opubli-kowanymi w Polsce w kwietniu 2013 r. <http://www.undp.org.pl/content/ download/
1687/ 9214/
file/
WHO_BZgA_Standardy_edukacji_seksualnej.pdf>, mãodzieİ potrzebuje zarówno formalnej, jak i nieformalnej edukacji seksu-alnej. Ta pierwsza ma miejsce zazwyczaj w szkoãach oraz innych instytu-cjach opiekuęczych i wychowawczych. Jej koniecznoĤþ uwarunkowana jest nie tylko potrzebami rozwojowymi, ale takİe licznymi przemianami spo-ãecznymi. Z jednej strony globalizacja i jej symbol – Internet, niosĈcy moİ-liwoĤþ dostčpu do, czčsto niebezpiecznej dla mãodego czãowieka, wiedzy oraz ksztaãtujĈcy pewne postawy wobec seksualnoĤci, z drugiej – rozpo-wszechnianie sič chorób przenoszonych drogĈ pãciowĈ czy wykorzystywa-nie seksualne wykorzystywa-nieletnich stawiajĈ przed edukatorami seksualnymi trudne wyzwania, wymagajĈce stworzenia odpowiednich programów. Owa for-malna edukacja, której podlegajĈ dzieci i mãodzieİ, daje szerokie moİliwo-Ĥci oddziaãywaę – profilaktycznych i prewencyjnych. Dzički odpowiednie-mu jej prowadzeniu moİliwym staje sič równieİ korygowanie powstaãych, podczas nieformalnej edukacji, faãszywych sĈdów i opinii. Szczególnie w grupie osób, które zakwalifikowane zostaãy na zajčcia socjoterapeutycz-ne, wydaje sič stanowiþ to kwestie szczególnie waİne. PodsumowujĈc, przytoczyþ moİna nastčpujĈcy cytat:
Edukacja seksualna powinna byþ zawsze dostosowana do róİnych grup wiekowych znajdujĈcych sič na róİnych poziomach spoãecznych, poniewaİ odnosi sič do seksu-alnoĤci, która ma kluczowe znaczenie w İyciu czãowieka. ZnacznĈ uwagč naleİy poĤwičciþ mãodzieİy zagroİonej wykluczeniem, takiej jak emigranci, mniejszoĤci seksualne, osoby niepeãnosprawne, a takİe osoby, które nie przeszãy edukacji na do-statecznym poziomie (Biuro Regionalne ģwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) dla Europy oraz Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej w Kolonii; <http:// www.undp.org.pl/content/download/1687/9214/file/WHO_BZgA_Standardy_ edukacji_seksualnej.pdf>).
Celem niniejszego artykuãu byão wykazanie znaczenia edukacji seksual-nej pracy z grupĈ w socjoterapii.
LITERATURA
Brzezięska A., Psychologia wychowania, [w:] J. Strelau, Psychologia. Podrčcznik akademicki, t. 3, GWP, Gdaęsk 2000.
Imacka J., Bulsa M., Ryzykowne zachowania seksualne mãodzieİy jako czynnik zwičkszajĈcy ryzyko zakaİenia chorobami przenoszonymi drogĈ pãciowĈ, „Hygeia Public Health” 2012, 47(3), s. 272–276.
Imielięski K. (red.), Seksuologia spoãeczna, PWN, Warszawa 1984.
Izdebski Z., Niemiec T., WĈİ K., (Zbyt) Mãodzi rodzice, Wyd. Trio, Warszawa 2011. Jagieãa J., Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wyd. Rubikon, Kraków 2009. Jankowiak B., AktywnoĤþ seksualna nauczycieli a jakoĤþ i trwaãoĤþ ich zwiĈzków partnerskich,
Wyd. Nauk. UAM, Poznaę 2010.
Jankowiak B., Soroko E., Czynniki terapeutyczne w socjoterapii, [w:] B. Jankowiak (red.), Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Teoria i praktyka, Wyd. Na-uk. UAM, Poznaę 2013, s. 83–105.
Jankowiak B., Soroko E., Socjoterapia a inne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej, [w:] B. Jankowiak (red.), Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Teoria i praktyka, Wyd. Nauk. UAM, Poznaę 2013, s. 33–59.
Gapik L., Seksuologia – zagadnienia wybrane, [w:] G. Brčborowicz (red.), Ginekologia, PZWL, Warszawa 2005.
Gulczyęska A., Rodzinne uwarunkowania aktywnoĤci seksualnej mãodych dorosãych, Wyd. Nauk. UAM, Poznaę 2009.
Grzelak S., Profilaktyka ryzykownych zachowaę seksualnych mãodzieİy, Wyd. Rubikon, Kra-ków 2009.
Kasperek-Golimowska E., Edukacja seksualna jako forma ochrony i promocji zdrowia seksual-nego, [w:] K. Waszyęska, Z. Lew-Starowicz (red.), Przemiany seksualnoĤci w spoãeczeę-stwie wspóãczesnym. Teoria i rzeczywistoĤþ, Wyd. Nauk. UAM, Poznaę 2012, s. 87–131. Kershaw T.S., Ickovics J.R., Lewis J.B., Niccolai L.M., Milan S., Ethier K.A., Sexual Risk
Following a Sexually Transmitted Disease Diagnosis: The More Things Change the More They Stay the Same, „Journal of Behavioral Medicine” 2004, Vol. 27, No. 5.
Pligt J., Richard R., Changing adolescents' sexual behaviour: Perceived risk, self-efficacy and anticipated regret, „Patient Education and Counseling” 1994, Vol. 23(3), s. 187–196. Sawicka H., Socjoterapia jako forma pracy z dzieþmi i mãodzieİĈ przejawiajĈcymi zaburzone
zachowania, [w:] I. DĈbrowska-Jabãoęska (red.), Terapia dzieci i mãodzieİy. Metody i techniki pomocy psychopedagogicznej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006. Scott-Sheldon L.A.J., Fielder R.L., Carey M.P., Sexual Risk Reduction Interventions for Patients
Attending Sexually Transmitted Disease Clinics in the United States: A Meta-Analytic Review, 1986 to Early 2009, „Annals of Behavioral Medicine” 2010, 40, s. 191–204. Strzemieczny J., „Zeszyty Socjoterapeutyczne”, PTP, 1988.
Yalom I., Leszcz M., Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka, Wyd. Uniw. Jagielloęskiego, Kraków.
Zalewska M., Schier K., Psychoterapia dzieci i mãodzieİy, [w:] L. Grzesiuk (red.), Psychotera-pia. Praktyka, ENETEIA Wyd. Psychologii i Kultury, Warszawa 2006.
Strony internetowe
<http://bip.men.gov.pl/men_bip/akty_prawne/rozporzadzenie_20081223_zal_4.pdf>, [dostčp: 02.03.2013].
<http://ponton.org.pl/sites/ponton/files/raport_skad_wiesz_grupa_ponton_2011.pdf>, [dostčp: 20.02.2013].
<http://ponton.org.pl/sites/ponton/files/raport_jaka_edukacja_seksualna_grupa_pon ton_2009.pdf>, [dostčp: 03,01.2013].
<www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2007/K_123_07.PDF>, [dostčp: 10.01.2013].
<www.edulandia.pl/edukacja/1,112291,9109417,O_czym_chca_rozmawiac_gimnazjalis ci__a_o_czym_rodzice_.html>, [dostčp: 10.02.2013]. <www.swiadomerodzicielstwo.com>, [dostčp: 20.01.2013]. <http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,126765,9195980,Rozebrali_macali_az_pop elnila_samobojstwo_Oprawcy.html>, [dostčp: 09.03.2013]. <http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,126765,10122474,Szokujace_seksualne_za bawy_gimnazjalistow_modne.htm>, [dostčp: 09.03.2013]. <http://www.fakt.pl/Zabawa-w-sloneczko-jest-juz-niemodne-Teraz-rzadzi-lokomoty wa,artykuly,138267,1.html>, [dostčp dnia: 09.03.2013].
<http://www.rp.pl/artykul/980983.html>, [dostčp: 03.03.2013]. <http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3931%3Al ist-krystyny-szumilas-ministra-edukacji-narodowej-z-okazji-midzynarodowego-dnia -bezpiecznego-internetu&catid=29%3Aministerstwo-pozostae-wydarzenia-edukacyj ne&Itemid=53>, [dostčp: 01.03.2013]. <http://www.undp.org.pl/content/download/1687/9214/file/WHO_BZgA_Standard y_ edukacji_seksualnej.pdf>, [dostčp: 22.06.2013].
<http://unesdoc.unesco.org/ images/0018/001832/183281e.pdf>, [dostčp: 22.06.2013]. <http://ippf.org/our-work/what-we-do/adolescents/education>, [dostčp: 22.06.2013].
