Magdalena Machowska
Literacka twórczość
Cyganów/Romów : stan badań
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5 (119), 213-219
Przyczynki
Magdalena MACHOWSKA
Literacka tw órczość Cyganów/Rom ów.
Stan badań
W dotychczasow ych p rac ach pośw ięconych żyjącym w Polsce C yganom 1, za gad n ien ie było zaledw ie sygnalizowane. Za p io n ie rsk ą uw ażany jest fenom enalny zbiór złożony ze stu tekstów „śpiew ek” Cyganów ze Spisza oraz z trzy d ziestu b a jek C yganów z P odkarpacia, k tó ry zebrał antropolog i etn o g ra f w jednej osobie, Izydor K opernicki, w latach 70. lub 80. X IX w ieku. Teksty te zostały w ydane w w er sji dw ujęzycznej, cygańsko-francuskiej, w K rakow ie dopiero w 1925 roku, m im o że 44 lata w cześniej K opernicki przygotowyw ał ów zbiór dla paryskiego wydawcy L eroux, ale do sfinalizow ania tra n sa k c ji z n iew iadom ych przyczyn nie doszło. W liście z 23 listo p ad a 1881 ro k u do swojego b ra ta W alerego, p isał o m etodzie p rze k ład u :
Trzydzieści b ajek i sto kilka śpiew ek w tekście oryginalnym , z tłu m aczen iem francuskim doslow nem i d ru g iem g ladkiem , z uw agam i i o b jaśn ien iam i językow em i przygotow uję do d ru k u , żeby najdalej w styczniu w ypraw ić się do Paryża do L eroux, który się o fiaro w ał to wydać swoim n ak ład em .2
W książce K opernicki zam ieścił nie filologiczny, lecz „gładki” p rzekład. W ięk szość śpiew ek to cztero- lub pięciow ersow e teksty, jak na przykład:
1 W prow adzam tę uwagę, by zaznaczyć, jak nik ły jest stan b ad ań n a d lite ra tu rą C yganów w Polsce w p o rów naniu np. z u stalen iam i folklorystyki rosyjskiej, o których piszę poniżej.
2 J. K arłow icz Izyd o r K opernicki, „W isła” 1891 z. 5 (t. V), s. 1016.
21
21
4
Przyczynki
M oja d usza pragnie wyskoczyć W yskoczyć ze m nie
I biec za tobą
M oja p a n n o o czarnych policzkach.3
N iezw ykle cenne dla w arsztatu folklorysty jest odnotow anie przez K opernic- kiego po dwa w aria n ty p ięciu ze stu „śpiew ek” oraz im ion, nazw isk i przezw isk ich wykonawców. Są to: A ntek M irga, M agda M irga, Ja n Czoron, H anka z Z ak o panego, G ierka, M agda, Róża z Jurgow a i Ewa. N iestety, badacz nie zapisał sytu acji w ykonania, tylko sam tekst, co obniża w artość tej d o k u m e n tac ji m ierzonej z perspektyw y w spółczesnej folklorystyki4.
W okresie m iędzyw ojennym tw órczość literacka Cyganów nie była p rze d m io tem zainteresow ania uczonych. Tem atem , k tó ry p o d jęli cyganolodzy: Ja n M ichał Rozwadow ski oraz E dw ard K lich, a po w ojnie Tadeusz Pobożniak, był język cy gański.
Z asługą Rozw adowskiego jest opracow anie słow nika Cyganów p o d k arp a ck ic h 5, którego pierw ow zorem m ógł być dla niego słow nik tego d ia le k tu ułożony przez K opernickiego i w ydany w 1937 ro k u 6. E dw ard K lich interesow ał się dialektem Cyganów zam ieszkałych w Rabce, w okolicach Tarnow a i na Litw ie. Tadeusz Po bo żn iak w ydał m. in. pracę o Spółgłoskach płynnych w dialektach cygańskich7.
Po w ojnie oprócz językoznaw cy T adeusza P obożniaka C yganam i oraz ich tw ór czością literack ą zainteresow ał się Jerzy Ficow ski. D o zasług „odkryw cy” Papuszy należy rów nież zap rezen to w an ie p o lsk im czyteln ik o m w yboru p ie śn i Cyganów z gru p y B ergitka Rom a, które zebrał na P od k arp aciu po wojnie. Teksty 30 piose n e k 8, w śród k tórych zn a jd u je się kilka śpiew anych przez Polską Rom ę oraz K
ełde-3 I. K opernicki Textes tsiganes, contes et poesies, „Teksty C ygańskie” z. 1, K raków 1925; z. 2, K raków 1930.
4 W dyskusji na tem at języka folkloru zainspirow anej książką J. B artm ińskiego
O ję zy k u fo lk lo ru , W ydaw nictw o IBL PAN, W arszawa 1973. C zeslaw H ern as d o b itn ie powiedział: „Jeżeli nie zapiszem y sytuacji, tylko sam tek st - nic nie zap isaliśm y ”
(Co to jest ję z y k folkloru. Stenogram sem inarium folklorystycznego w S łu p sk u , oprac. M. Ł azuk, „ L itera tu ra L ud o w a” 1976 n r 4-5, s. 11). N a wagę k o n tek stu stru k tu ry tek stu o raz k o n tek stu jego w ykonania (konsytuacji), istotnego zwłaszcza w przy p ad k u nieobrzędow ego folkloru narracyjnego, gdzie sytuacja zew nętrzna dostarcza pierw szego im p u lsu decydującego o ch arak terze serii i jej w ątkach tem atycznych, obszernie pisze J. Ługow ska Folklor - tradycje i inscenizacje. S zkice literacko-folklorystyczne (W ydawnictw o UWr, W rocław 1999, s. 41-43).
5 J.M . Rozwadowski Wörterbuch des Zigeunerdialekts von Zakopane - S ło w n ik Cyganów z Z akopanego, „Prace K om isji O rie n ta listy c zn e j” n r 21, K raków 1936.
6 „Jo u rn al o f the G ypsy Lore Society” 1937 n r 1-2.
7 T. P obożniak Spółgłoski p łyn n e w dialektach cygańskich, „Spraw ozdania PA U” 1948 n r 1 (t. X LIX ).
8 Zob. J. Ficow ski Cyganie na polskich drogach, W ydaw nictw o L iterack ie 1986, s. 232-245.
raszów, Ficow ski zam ieścił w w ersji cygańsko-polskiej i p ogrupow ał je w edług k ry te riu m tem atycznego. W śród p ie śn i Cyganów z B ergitka Rom a w yróżnił: p ie śni obyczajowe, któ re są poetyckim zapisem codzienności i biedy; p ie śn i m iłosne w yjątkowe u Cyganów, bo m ów iące w prost o erotycznym w ym iarze m iłości; pieśni 0 tem atyce w ojennej, któ re ukazują los Cyganów w ięzionych w obozie A uschw itz B irk en au w czasie II w ojny światowej; p iosenki an tyżołnierskie o przym usie służ by i u trac ie swobody; pio sen k i w ięzienne o tęsknocie za w olnością i obawie o w ier ność żony; pio sen k i o tem atyce zawodowej kow ali cygańskich; p ie śn i o rodzinie 1 codziennej pracy m atki-żyw icielki rodziny. P ieśni K ełderaszy Ficow ski rów nież w yróżnił w edług k ry te riu m tem atycznego, w skazując na liczną obecność pieśni żartobliw ych i zaznaczając, że są b ardziej rozbudow ane n iż k rótkie, kilkuw ersow e p ie śn i g ru p y B ergitka Rom a.
W śród p ie śn i P olskiej R om y Ficow ski odnotow ał p ie śn i b ie sia d n e oraz p ie śni o zagładzie C yganów w O św ięcim iu-B rzezince. O m aw iając p ie śn i C yganów z P olska R om a, Ficow ski nie przy b liża k o n te k stu ich zap isu . Jed y n ie w czterech p rzy p a d k ach , p re z e n tu ją c p ie śn i o zagładzie C yganów w O św ięcim iu, zaznacza czas - 1948 ro k - w ja k im w ysłuchał utw ór; m iejsce - obóz koło Szczęśliw ic pod W arszaw ą, P ark U jazdow ski w W arszaw ie; oraz osoby w ykonaw ców - an o n im o wej w różki cygańskiej oraz E dw arda D ębickiego. O d n o śn ie zapisów p ie śn i Ber- g itk i Rom a n ie p o d aje czasu, okoliczności an i nazw isk w ykonaw ców za w yjąt k iem jednej p ie śn i o O św ięcim iu, k tó rą zaśpiew ała m u C yganka o n azw isku G il, pochodząca z Jurgow a.
Poza p ie śn ia m i Ficow ski odnotow ał przysłow ia i zagadki Cyganów oraz zap re zentow ał w ybór k ilk u n a stu z nich. Zaznaczył obecność b aśn i w k u ltu rz e Cyganów, choć żadnej z n ic h nie przytoczył w pełnej w ersji. N ie dokonał tego rów nież w wy danym w 19619 ro k u zb io rk u b aśn i cygańskich, zaznaczając w yraźnie, że są to jego autorskie opracow ania n iek tó ry ch m otyw ów 10.
W tym m iejscu w arto odnotow ać, że autorskie opracow ania w ątków b aśn i cy g ańskich dokonali rów nież Z enon G iera ła11 oraz Jan B aranow icz12.
N ajp ełn iejsze i najb ard ziej w nikliw e stu d iu m pośw ięcone tw órczości lite ra c kiej Cyganów przed staw ili E. D ru c oraz A. G iesslier w p racy pośw ięconej folklo
9 K olejne w ydania m iały m iejsce w 1966, 1982, 1989, 1999, 2003 roku. 10 W p ro st mówi o tym w C y g a n a ch ..., s. 248: „W m oich b a śn iac h cygańskich
w ykorzystałem niek tó re m itologiczne m otyw y”. W poetycki sposób mówi to samo w p rzedm ow ie-baśni do zb io rk u G a ł ą z k a . : „Przyleciały kaw ki, którym kazałem przynieść z d ziu p li m oje bajki. P ofrunęły - i przyniosły. N iek tó re kaw ałki kory były już nadgryzione p rzez korniki: jed n a baśń m iała zjedzone zakończenie, in n a - początek, in n a znów - sam środek. M usiałem je więc odtw arzać z pam ięci, a tam gdzie nic nie p am iętałem - dopisyw ałem b ra k u ją cą część z n iep a m ię ci” (J. Ficowski
G a łą zka z D rzew a Słońca, N asza K sięgarnia, W arszaw a 1982, s. 12). 11 Z. G ierała Cygańskie srebro, posł. L. M róz, Kraj, W arszaw a 1991.
21
6
Przyczynki
rowi słow nem u Cyganów rosyjskich (bez K ełderaszy i Lowarów), żyjących w pół nocnej części R osji od p o n ad 300 la t13. U czeni zeb rali 121 b aśn i oraz 110 p ie śn i (w p u b lik a cji jest ich 269, poniew aż zostały uw zględnione zapisy Bugaczew skiego), k tó re o patrzyli w nikliw ym kom entarzem , w którym zaznaczyli w aria n ty tekstu, wykonawcę oraz czas, m iejsce za p isu oraz - jeśli tekst był już w cześniej p u b lik o w any - odnotow ali m iejsce jego p ierw odruku. Stało się to m ożliwe dzięki tem u , że - jak piszą obydwaj uczeni - już od pierw szej połow y X IX w ieku było ogrom ne zainteresow anie folklorem m uzycznym Cyganów. Z nane są liczne p rzykłady za tru d n ia n ia przez w ielm ożów chórów złożonych z Cyganów, w ykonujących rep e r tu a r składający się głównie z rom ansów rosyjskich, które dzięki ich in te rp re ta c ji n ab ierały specjalnej urody i przyjęło się je nazywać odtąd „rom ansam i cygański m i” . Jak podk reślają stanow czo autorzy, „cygańskie” są tylko owe p ie śn i w w ar stwie m uzycznej, teksty m ożna zidentyfikow ać dzięki tem u , że zachow ały się za p isy w ielu z ta k ich występów.
Pierw sze folklorystyczne zbiory p ie śn i Cyganów zeb rali A.P. B arannikow w la tach 20. X X w ielu oraz S.M. Bugaczewskij czterdzieści lat później. B arannikow udokum entow ał głów nie p ie śn i i b allad y Cyganów z U k ra in y południow ej. Z asłu gą Bugaczewskiego jest n atom iast zapis p ieśni z n u ta m i Cyganów z centralnej i pół nocnej Rosji, podzielony w edług k ry te riu m rodzajow ego na: p ie śn i se n ty m e n tal ne, p ie śn i żałosne (lam entacyjne), p ie śn i obyczajowe i w eselne oraz p ie śn i do ta ń ca i p ie śn i żartobliw e. Ten podział za B ugaczew skim przejęli jego n astępcy Gies- slier i D ruc.
Bugaczew ski zauw ażył, że n ajobszerniejszy k o rp u s stanow ią p ie śn i sentym en ta ln e i obyczajowe, zaś najm n iej jest p ie śn i żałosnych (lam entacyjnych). P odobną k onstatację w yrazili G iesslier i D ruc. Obydwaj badacze pracow ali w teren ie, ze b ra n e p ie śn i przełożyli na język rosyjski i w takiej postaci został w ydany owoc ich pracy. O bjaśniając swą m etodę, zaznaczyli, że w m a teria ł zapisyw ali dw ukrotnie: w czasie w ykonyw ania p ie śn i oraz po jej zakończeniu, k iedy to p ro sili wykonawcę o pow tórzenie n ie d o k ład n ie przez ich usłyszanych słów czy fraz oraz o w yjaśnie n ie treści p ieśn i, by móc ją odpow iednio zaklasyfikow ać i osądzić jej osobliwość. Tym sam ym stw ierdzili, że w iększość cechuje d ram a tu rg ia z w yraźnie zarysow aną akcją. N ajw yraźniej uw idacznia się to w p ieśniach o kradzieży dokonyw anych przez Cyganów, w których rysuje się p o rtre t chw ackiego, sprytnego m ężczyzny, braw u rowo w ykorzystującego pom ysłowe fortele. N ag ran e na taśm ę m agnetofonow ą p ie śni przełożyli na język rosyjski po zakończeniu badań.
Badacze zauw ażyli, że n iektóre z p ie śn i odnotow anych przez Bugaczewskiego wyszły już z obiegu, in n e nad al są śpiew ane, a także odnotow ali pojaw ienie się nowych. Z eb rali także około 90 p ie śn i estradow ych, które były w ykonyw ane przez liczne zespoły cygańskie pow stałe po 1946 roku, i zaznaczyli, że w obiegu poza- estradow ym w ykonuje się je bez tow arzyszenia in stru m e n tu , ale z klask an iem w rę
13 S k a z k i ip ie sn i rażdennyje w darogie. Cyganskij fa lk ło r, sastaw ili i pieriew ieli E. D ru c i A. G iesslier, M oskw a 1985, s. 49.
ce i p rzytupyw aniem nogą. Badacze doszli do w niosku, że w anonim ow ej pieśni jest b ardzo w yraźnie w idoczny wpływ rosyjskiego folkloru na poziom ie fabuły, obrazów oraz motywów.
Jeśli zaś chodzi o baśnie zebrane na tym sam ym terenie (północnej Rosji), uczeni zaznaczają ogrom ny w kład dwojga inform atorów : A.J. M ichajłow a oraz A.M. Ło- banow ej, n ieprzeciętnych m istrzów opow iadania. B aśnie M ichajłow a cechuje „czy stość form y” b aśn i cygańskiej, a u Łobanow ej w yraźna jest obecność m otywów baśniow ych znanych w folklorze innych narodów.
Badacze w spom nieli rów nież o tru d n o ściach , jakie m u sieli pokonać, by wejść w środow isko Cyganów i przełam ać ich nieufność. Pom ocne okazały się rek o m en dacje otrzym ane od w prow adzających ich w to środow isko Cyganów oraz fotogra fie tych już poznanych, na których znajom ość później m ogli się powołać.
G iesslier i D ru c nie zajm ow ali się im ien n ą tw órczością Cyganów rosyjskich. Pierwszym , który sto lat te m u zwrócił uwagę na istn ien ie autorskiej, im iennej tw órczości poetyckiej w śród Cyganów, był H ein ric h von W lislocki. W swoim dzie le 14, dotyczącym głow nie w ierzeń Cyganów, zaw arł rów nież rozdział pośw ięcony biografii oraz tw órczości G iny R anjicić, C yganki urodzonej w Serbii. U znał ją za najw iększą poetkę w szech czasów 15, któ ra swe teksty śpiew ała po serbsku i cygań- sku, znała p ły n n ie niem iecki, a dzięki tem u, że jako 12-latka została zapisana do szkoły przez o rm iańskiego ku p ca z B elgradu, k tó ry p rzy g a rn ą ł ją do siebie po śm ierci jej rodziców, nauczyła się czytać i pisać, więc sam a zapisyw ała swe utwory, także w języku niem ieckim . Jej dorobek liczy p o n ad 250 w ierszy (zapisanych w dia lekcie serbsko-turecko-niem ieckim ), które pow stały na p rze strzen i 40 lat. Część z n ic h p rzedstaw ił W lislocki w swoim stu d iu m .
G inę R anjicić, R ajko D ju rić, jugosław iański literatu ro zn aw ca i poeta, tw órca i badacz lite ra tu ry cygańskiej, uznaje za pierw szą cygańską poetkę n a świecie i no tu je , że p ełny zbiór jej utw orów ukazał się 70 lat po jej śm ierci (zm arła w 1891 roku) w Szw ecji16.
Tenże uczony w ym ienia żyjących w E uropie poetów i pisarzy pochodzenia cy gańskiego. Za „ojca” lite ra tu ry cygańskiej w R osji uznaje A leksandra W. G erm a no urodzonego w 1893 ro k u p o d O rłem , z w ykształceniem uniw ersyteckim , który pisał opow iadania i w iersze oraz tłum aczył z rosyjskiego na cygański P uszkina i G orkiego, zb ierał folklor słowny Cyganów oraz był jednym z organizatorów te a tru „R om en”. Z biór jego prozy i poezji ukazał się w 1962 roku. W śród pozosta łych rosyjskich C yganów parających się pió rem D ju rić w ym ienia: N in ę A. D uda- rową, N ikołaja N . Pankow a, Olgę Pankow ą, M ichaiła B ezljudsko, N ikołaja Satkie- wicza, Iljk o M azuro, K arlo Rudew icza, Iw ana R om ano, Leksę M anusza, A leksan
14 H. von W lislocki A u s der inneren L eben der Zigeuner. Ethnologische M ittelungen, B erlin 1892.
15 Tam że, s. 184.
21
8
Przyczynki
dra B ieługina, zaznaczając, że n iek tó rzy z n ic h m ogą poszczycić się to m ik iem p o etyckim .
S pośród poetów z Czech i Słowacji, pow ołując się na opinię tam tejszych kry tyków literac k ich , D ju rić w ym ienia: E lenę Lackovą, Vojtecha F abiana, O ndreja Pesto, B artolom eja D aniela, Terę Fabianow ą, M argaritę R eisnerovą, D ezidera B an ge i F ran tiszk a D em etra.
N a W ęgrzech tworzą: zdolny p rozaik M an y h ert L akatos, k tó ry osiągnął sławę swoją autobiograficzną pow ieścią Krajobraz widziany przez dym, przełożoną także na język p o lsk i17, oraz u zn a n i poeci Józef D aróczi oraz K aroly Bari.
W byłej Jugosław ii aktyw nie działał Slobodan B erberski, au to r p o n ad 10 to m i ków w języku serbsko-chorw ackim , k tó ry p ełn ił także funkcję prezy d en ta M ię dzynarodow ego Z w iązku Rom ów (R om ani U nion). Tam że tw orzy także R ajko D ju rić, au to r p ięciu tom ików poetyckich, z których w ybór został opublikow any w języku niem ieckim , w łoskim i p o lsk im 18, oraz poeci: Jovan N ikolić, R asim Sej- dić, Iljaz Saban, Ś eljadin Salijesori, Ism eta Jaśarević, F ikiria Fazli, L um nioa Osma- n i i p rozaik Ali K ra sn ic i19. Z polskich twórców cygańskiego pochodzenia D ju rić w ym ienia tylko B ronisław ę W ajs-Papuszę.
N a obecność im iennej, autorskiej, zindyw idualizow anej, w spółczesnej poezji tw orzonej przez E dw arda D ębickiego, Teresę M irgę, A dam a A ndrasza, K arola P arno G ierlińskiego, A gatę H offm an-W łodarz, Stanisław a Stankiew icza-Stahiro, Izoldę Kwiek, Jana M irgę, D ariu sza M irgę, Bronisław ę W ajs-Papuszę i D ona W a syla zwróciła uwagę R om ualda Parys. N a łam ach czasopism a „R rom p-o D ro m ”20 oraz „P rzeglądu A rtystyczno-L iterackiego”21 przedstaw iła sylw etki autorów oraz om ów iła p o d w zg lę d em te m a ty c z n y m , s tr u k tu r a ln y m i k o m p o z y cy jn y m ich tw órczość. O dniosła się rów nież do p oezji anonim ow ej, p ow tarzając u sta le n ia Ficowskiego.
D o tąd nie pow stało osobne stu d iu m , z którego m ożna by zaczerpnąć pew ne inform acje dotyczące tw órczości literackiej w ym ienionych autorów żyjących w Pol sce i E uropie.
D la w spółczesnego badacza dosyć pow ażny pro b lem stanow i dostępność te k stów literac k ich m ających być p rze d m io te m analizy. Poza zachow anym i dw uję zycznym i kolekcjam i K opernickiego oraz Ficowskiego, p rez en tu ją cy m i w w ięk szości p ie śn i Cyganów z gru p y B ergitka Rom a, nie m a m a te ria łu porównawczego
17 M. L akatos K rajobraz w id zia n y p rz e z dym , przeł. A. Sieroszew ski, PIW, W arszaw a 1979. 18 R. D ju rić Poezje, przeł. M. C o rtiad e, oprac. M. Y oph-Ż abiński, A. D evlesqero, Wyd.
M. C o rtiad e, Tarnów 1989.
19 Za R. D ju rić N a ro d zin y literatury, „R rom p-o D ro m ” 1992 n r 5, 6.
20 R. Parys O poezji C yganów -R om ów w Polsce, „R rom p-o D ro m ” 1999 n r 1-2, 3, 4, 5-6, 7-8.
21 R. Parys O poezji C yganów -R om ów w Polsce, „Przegląd A rty sty czn o -L iterack i” 1998 n r 10, 12.
utw orów innej g ru p y żyjącej w Polsce, Polska R om a, z której pochodzi n a jb a r dziej znana cygańska poetka - Papusza.
Ze w spółczesną poezją au to rsk ą rzecz przedstaw ia się nieco lepiej. W ym ienie n i wyżej autorzy p u b lik u ją swe utw ory na łam ach „R rom p-o D ro m ” w rubryce
Rom ani poezja bądź n iek tó rzy z n ic h jak: T. M irg a22, I. K w iek23, E. D ęb ick i24, B.
W ajs-Papusza m ają już w ydane to m ik i poetyckie.
N a p y tan ie o definicję lite ra tu ry cygańskiej pow stałej na obszarze P olski m oż na odpow iedzieć, że te rm in „lite ra tu ra cygańska” obejm uje głównie cygańskoję- zyczne utw ory literack ie oraz dzieła polskojęzyczne, stw orzone przez tw órców cy g ańskich pochodzących z gru p żyjących w Polsce: B ergitka Rom a, Polska Rom a, K ełderasza, Low ari, któ ry ch tw órczość społeczność cygańska uważa za w łasną. P oniew aż nie m a na te n te m at bad ań , przyjęłam , że m ia rą „swojskości” autora jest pu b lik acja jego utw orów na łam ach rom skiego m iesięcznika „R rom p-o D ro m ”.
Abstract
Magdalena MACHOWSKA Jagiellonian University (Kraków)
Literary Output of Gypsies/the Roma. Research State-of-Play
This study deals with literary production of European Gypsies. T h e area o f action of first collectors of oral folklore of Gypsies is outlined, as is the moment folklorists ‘discovered' Gypsy poetic output specifying the authors' names. Profiles of some Gypsy/Roma poets are drawn; described is availability of their literary texts and the moment of birth of our contem porary Roma original poetry identified. A working definition of ‘Gypsy literature' is m ore o ver proposed.
22 T. M irga Pieśni z C zarnej G óry, Koło P odkow y-S półka Poetów, Podkow a L eśna 1999; tegoż Sow ske k a w ka ? , Koło Podkow y-S półka Poetów, Podkow a L eśna 1994.
23 I. K w iek P ow rót do przeszłości, T arnów 1997; tegoż Ż a l, W ydaw nictw o M in iatu ra , K raków 1995, d ru g ie w ydanie 2005.
24 E. D ębicki Teł nango boliben - P od gołym niebem, przeł. J. Ficow ski, A lbatros,
Szczecin 1993.
