R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T O M L IV N R 4 W A R S Z A W A 2 0 0 3 : 2 9 - 4 4
M IR O SŁA W K O BIER SK I, H A LIN A D Ą B K O W SK A -N A SK R ĘT
S K Ł A D M IN E R A L O G IC Z N Y I W Y B R A N E
W Ł A Ś C IW O Ś C I FIZ Y K O C H E M IC Z N E G LEB
R Ó W N IN Y IN O W R O C Ł A W SK IE J. Cz. II. S K Ł A D
M IN E R A L O G IC Z N Y FRAK CJI ILA STEJ
M INERALOGICAL COMPOSITION AN D SELECTED
PHYSICOCHEMICAL PROPERTIES OF SOILS
FROM INOWROCŁAW PLAIN. PART II.
MINERALOGICAL COMPOSITION OF CLAY FRACTION
K atedra G leboznaw stw a i Ochrony Gleb, A kadem ia Techniczno-R olnicza w Bydgoszczy
A b stra c t: T he aim o f the research w as to characterize m ineralogical com position o f clay fraction
separated from each soil genetic horizon, and chem ical com position o f clay fraction transform ed due to pedogenic processes. F or the investigation 8 soil profiles located in Inow rocław Plain have been selected. F or the m ineralogical analysis o f clay fraction X -ray diffractom etry have been used. M ineralogical analysis show ed the predom inance o f illites and illite-interstratified m inerals in the clay fraction. M oreover in parent m aterial w ith gleyic spots the presence o f chlorite type m inerals w as detected. In illuvial horizons o f L uvisols and C am bisols - sm ectites and m ixed layer sm ectites w ere present. In surface horizons rich in sand fraction, illitizalion process o f sm ectite m inerals w as detected. T he m ineralogical com position o f clay fraction in analyzed soil w as determ ined m ainly by the éluviation and illuviation processes.
Słow a klu c zo w e : m inerały ilaste, poziom y w zbogacenia. K ey w o rd s: clay m inerals, argillic and calcic horizons.
WSTĘP
M inerały ilaste decydują m iędzy innymi o zjaw isku sorpcji, buforow ości i dostęp ności składników pokarm ow ych w glebie. Rola i funkcje, jakie pełnią w kom pleksie sorpcyjnym , są w ykładnią fizykochem icznej aktywności gleby.
O składzie m ineralogicznym frakcji ilastej gleby decyduje szereg złożonych czynników , takich jak: rodzaj skały m acierzystej, klimat, długość okresu w ietrzenia
30 M. K obierski, Н. D ą b k ó w sk a -N a sk ręt
m inerałów pierw otnych oraz odczyn [W arren i in. 1992; Righi i in. 1993; C arnicelli i in. 1997].
Na kierunek i tem po w ietrzenia oraz na transform acje m inerałów ilastych w procesie ich przebudow y i rekrystalizacji w pływ ają także warunki pow ietrznow odne gleby oraz czynniki antropogeniczne.
Z m ienność typologiczna gleb Równiny Inow rocław skiej, będąca w ynikiem zróż nicow ania m ezo- i m ikrorzeźby terenu oraz zmian w arunków wodnych, m a swoje odzw ierciedlenie w budow ie profili glebow ych oraz we w łaściw ościach fizykoche m icznych i składzie m ineralogicznym .
D otychczasow e badania składu m ineralogicznego frakcji ilastej gleb Równiny Inow rocław skiej są fragm entaryczne i dotyczyły głów nie analizy składu m ineralo gicznego poziom ów pow ierzchniow ych.
C elem niniejszej pracy jest zatem:
• analiza składu m ineralogicznego frakcji ilastej gleb w obrębie profili różnych typów gleb, pow stałych z jednorodnej genetycznie skały m acierzystej; • określenie zależności między składem m ineralogicznym a typem gleby; • ocena wpływu sposobu użytkow ania gleb, oddziaływ ania czynników antro
pogenicznych na skład m ineralogiczny i procesy transform acji m inerałów ilastych.
MATERIAŁ I METODY
Do badań wybrano gleby z obszaru R ów niny Inow rocław skiej: czarną ziem ię w łaściw ą - profil I, czarną ziem ię zbrunatniałą - profil II, czarną ziem ię glejow ą - profil III, czarną ziem ię zdegradow aną - profil IV, gleby płow e typow e - profile V i VI, gleby brunatne w yługow ane - profile VII i VIII.
Podstaw ow e w łaściw ości fizykochem iczne oznaczono zgodnie z obow iązującym i m etodam i. Do oznaczenia składu granulom etrycznego w ykorzystano m etodę areom e- tryczną C assagrande‘a w m odyfikacji Prószyńskiego, po uprzednim usunięciu Ca- C O3. Skład chem iczny iłu koloidalnego oznaczono po stopieniu z N a2C 0 3 o ra z p o
m ineralizacji w m ieszaninie stężonych kwasów HF i H C 104. Zaw artości potasu i m agnezu oznaczono m etodą atom owej spektrom etrii absorpcyjnej (ASA) na spektro m etrze PH ILIPS PU 9100X. Frakcję ilastą o średnicy < 2 (im w ydzielono w edług zm odyfikow anej m etody Jacksona [Cieśla 1965], przy zastosow aniu sedym entacji przyspieszonej (w irów ka Beckm an typ GS-GR), po wcześniejszej dyspersji gleby N a-jonitem [Gonet, C ieśla 1988]. Przygotow ane preparaty orientow ane frakcji ila stej poddane zostały analizie rentgenograficznej na dyfraktom etrze H ZG -4 TU R z lam pą C u K a, filtrem Ni, przy param etrach roboczych 30 KV i 20 mA. Im pulsy zbierano w zakresie kątow ym 2-50° 2 0 C u K a (preparaty w ysycone M g+2 i glikolem
etylenow ym - M g+G E) oraz w zakresie kątow ym 2 -3 0 ° 2 0 C u K a (preparaty w ysy cone M g2+, K+ i prażone w temp. 550°C), z prędkością kątow ą goniom etru 0,05°/m in i czasem zbierania sygnału 3 sekundy. D yfraktogram y z charakterystycznym i poło żeniam i i natężeniam i linii dyfrakcyjnych były zapisyw ane w postaci diagram u liczbow ego, przy zastosow aniu program u kom puterow ego X -D A TA i w stępnie
inter-S k ła d m in era lo g iczn y gleb R ó w n in y In ow ro cła w skiej. C z. II______ 31 pretow ane program em X -RA Y AN. Dyfraktogram y opracow ano graficznie, w ykorzy stując program ORIGIN.
Interpretację uzyskanych rentgenogram ów przeprow adzono przez porów nanie w artości d (ooi) z wartościam i uzyskanym i dla czystych m inerałów [Jackson 1975; Thorrez 1976; Pavel, Uziak 1977; Brindley, Brown 1980; Środoń 1980, 1981, 1984; Środoń, G aw eł 1988; Dixon 1989]. Przy półilościow ym oznaczaniu m inerałów ilas tych interpretow ano linie analityczne refleksów frakcji ilastej wysyconej m agnezem i nasyconej glikolem etylenowym , wykorzystując położenia i intensyw ności linii d(001): dla kaolinitu d=0,71 nm, dla illitu d = l, 0 0 nm, dla chlorytu d = l,4 nm dla
sm ektytu d = l,7 nm, dla m inerałów m ieszanopakietow ych linie dyfrakcyjne w prze dziale d= 1,4-1,7 nm [Brindley i Brown 1980].
D okładna identyfikacja m inerałów była m ożliw a na podstaw ie kolapsacji m inera łów pęczniejących po wy syceniu próbek frakcji ilastej potasem oraz po prażeniu preparatów frakcji ilastej wysyconej potasem w tem peraturze 550°C (K550). Z aw ar tość illitów oszacow ano na podstaw ie zawartości procentowej K20 we frakcji ilastej. Przyjęto, że illity zaw ierają w swoim składzie chem icznym około 6,5% K20 [Gan- dette i in. 1966; Bolew ski, M anecki 1993].
O pracow ując m ateriał badaw czy, w ykonano 147 dyfraktogram ów .
WYNIKI
W e w szystkich poziom ach genetycznych profili badanych gleb odczyn był obo jętn y do zasadow ego. W stropie skały m acierzystej profili I i II w yodrębniono poziom y calcic. N ajw yższe zawartości K20 stwierdzono w poziom ie Ap czarnej ziemi właściw ej oraz w poziom ach pow ierzchniow ych gleb płow ych. N atom iast zaw artości M gO w yższe były w poziom ach w zbogacenia oraz skały m acierzystej w porów naniu do poziom ów wierzchnich (tab. la,b).
Na podstaw ie analizy dyfraktom etrycznej stw ierdzono, że frakcja ilasta gleb regionu zaw ierała w swym składzie m ineralogicznym głów nie m inerały w tórne oraz niew ielką ilość m inerałów pierw otnych kwarcu i skaleni (rys. 1,2,3,4,5,6)
C harakterystyczny refleks dla kwarcu o wartości d=0,426 nm widoczny je st na dyfraktogram ach przedstaw ionych na rysunkach 1 i 3. Szacunkow ą zaw artość po szczególnych m inerałów przedstaw iono w tabeli 2 a,b.
Illity (odpow iadające im refleksy o wartości: d = 1,000 nm; 0,500 nm; 0,333 nm;
0 , 2 0 0 nm) i m inerały zaw ierające pakiety illitowe, stanowiły ponad połow ę w szy
stkich wtórnych m inerałów ilastych we frakcji ilastej badanych gleb. N ajw yższe zaw artości tych m inerałów stw ierdzono w poziom ie orno-próchnicznym czarnej ziemi w łaściw ej oraz poziom ach pow ierzchniow ych gleb płowych.
W e frakcji ilastej poziom ów teksturalnych gleb płowych (rys. 6), poziom ów
brunatnienia gleb brunatnych, poziom ów w zbogacenia czarnych ziem oraz skały m acierzystej większości badanych gleb zaobserw ow ano znaczną zaw artość sm ekty- tów i m inerałów zaw ierających pakiety sm ektytowe. O dpow iadające tym m inerałom refleksy o wartości d > 1,4 nm, widoczne są na dyfraktogram ach frakcji ilastej wysyconej M g2+ oraz refleksy o wartości d = 1,70 nm po nasyceniu glikolem
32 M. K obierski, H. D ą b k o w sk a -N a sk ręt
T A B E L A la. Z aw artość K ?0 i M gO wc Trakcji iłu koloidalnego T A B L E la. C ontent o f K2O and M gO in clay fraction
Profil P ro file Poziom H orizon G łębokość D epth[cm ] K2O М дО [%] A* в * * A В
C zarne ziem ie - Phaeozem s
I Ap 0 -3 2 5,35 1,43 1,99 0,62 Aa 3 2 -5 6 3,42 0,93 2,09 0,65 C lc a 56-81 3,15 0,84 3,39 1,06 C 2cagg 8 1 -1 1 5 3,78 - 3,21 -C 3cagg 1 15-150 3,72 - 3,17 II Ap 0 -2 8 3,52 0,96 1,60 0,48 ; A2 2 8 -4 0 3,57 0,95 1,60 0,48 ! AB 4 2 -5 5 3,66 0,97 2,32 0,70 B br(t,fe) 5 5 -7 5 3,34 0,91 2,85 0,86 С le a 7 5 -9 5 3,19 0,86 3,95 1,19 C 2ca 9 5 -1 2 5 3,50 - 3,25 -C 3cagg 125-150 3,84 - 3,39 -III A p 0 -2 8 3,42 1,04 2,30 0,62 Aa 2 8 -4 9 3,47 1,06 2,60 0,70 C lc a g g 4 9 -7 8 3,20 - 3,84 -C 2cagg 7 8 -8 8 3,29 - 3,72 -G ic a 8 8 -1 1 0 3,39 - 3,70 -G 2ca 1 10-150 3.22 - 3,55 -IV Ap 0 -2 6 3,56 1,06 1,73 0,59 A2 2 6 -4 2 3,29 0,98 1,78 0,61 B b r(tjc ) 4 2 -6 0 3,14 0,93 2,62 0,89 Г 1 aa ^ 1 GO 6 0 -1 0 5 3,41 - 2,72 -C 2cagg 105-145 3,31 - 3,12
-A* - całk o w ita zaw artość - total content; B** - w skaźnik rozm ieszczenia obliczony ze stosunku zaw artości K^O i M gO w danym poziom ic do ich zaw artości średniej w skale m acierzystej - index o f distribution calculated from the content K 90 and M gO in analyzed horizon to the average content o f K 90 or M gO in parent m aterial
etylenow ym . Udział m inerałów sm ektytow ych we frakcji ilastej badanych gleb w zra stał wraz z głębokością.
W składzie m ineralogicznym frakcji ilastej gleb stw ierdzono także obecność m inerałów z grupy chlorytów. Były to w przew ażającej części chloryty m agnezow o- żelaziste, charakteryzujące się labilną strukturą, czego dow odem są w idoczne na dyfraktogram ach refleksy o w artościach d=0,46 7 -0 ,4 7 6 nm oraz zanik refleksu linii (001) po prażeniu frakcji ilastej wysyconej K+ w temp. 550°C.
N ajw yższy udział m inerałów chlorytow ych w składzie m ineralogicznym frakcji ilastej stw ierdzono w skale m acierzystej profilu III objętej procesem glejow ym (rys. 5).
M inerały typu kaolinitu występowały w niew ielkich ilościach w analizow anych próbkach frakcji ilastej.
S k ła d m in era lo g iczn y gleb R ó w n in y In ow rocław skiej. Cz. II______ 33
T A B E L A lb . Z aw artość K2O, M gO we frakcji iłu koloidalnego cd. T A B L E lb . C ontent K2O, M gO in clay fraction - continued
Profil P ro file Poziom H orizon G łębokość D epth[cm ] K2O M gO m A* B** A В
G leby płow e - L uvisols
V A p 0 -2 5 4,24 1,27 1,63 0,47 Eet 2 5 ^ 5 4,32 1,30 1,19 0,34 Bt 4 5 -9 5 3,47 1,04 3,67 1,06 C lc a 9 5 -1 2 5 3,33 - 3,62 -C 2ca 1 25-150 3,33 - 3,30 -VI Ap 0 -3 2 4,32 1,26 1,80 0,66 Eet 3 2 -5 0 4,08 1,19 1,59 0,59 Bt 5 0 -8 9 3,42 1,00 3,86 1,43 C lc a 8 9 -1 2 0 3,49 - 2,64 -C 2ca 1 20-150 3,38 - 2,75
-G leby brunatne w łaściw e - C am bisols
V II Ap 0 -2 8 3,74 1,06 1,87 0,64 В lb r(t,fe) 2 8 -5 0 3,16 0,89 2,83 0,96 B 2br(t,fe) 5 0 -7 0 3,67 1,04 2,61 0,88 C lc a 7 0 -1 1 5 3,53 - 3,06 -C 2ca 115-150 3,52 - 2,82 -V III A p 0 -2 6 3,73 1,05 1,25 0,43 В 1 br(t,fc) 2 6 -5 0 3,70 1,03 2,82 0,97 B 2br(t,fe) 5 0 -7 0 3,62 1,02 2,93 1,01 C lc a 7 0 -8 0 3,59 - 2,95 -C 2ca 8 0 -1 1 0 3,61 - 2,80 -C 3ca 1 10-150 3,49 - 2,93
-A* - całkow ita zaw artość - total content; B** - w skaźnik rozm ieszczenia obliczony ze stosunku zaw artości K 20 i M gO w danym poziom ie do ich zaw artości średniej w skale m acierzystej - index o f distribution calculated from the content K?0 and M gO in analyzed horizon to the average content o f K 20 o r M gO in parent m aterial
F rakcja ilasta badanych gleb zaw ierała znaczne ilości m inerałów m ieszanopakie- tow ych illit/sm ektyt (I/S). W idoczne na dyfraktogram ach w yraźne refleksy o w arto ściach d ~ 1 , 2 nm, zm ieniające swoje położenie i odpow iadające im wartości d > 1 , 4
nm, po nasyceniu glikolem etylenow ym frakcji ilastej wy syconej M g2+ potw ierdzają w ystępow anie tych m inerałów . C harakterystyczne dla tej grupy m inerałów refleksy o w artościach d « 1 , 2 0 nm i d « 1 , 1 0 nm, w idoczne na dyfraktogram ach frakcji ilastej
w ysyconej K+, uległy przesunięciu do d = l,0 0 nm, po prażeniu preparatów w temp. 550°C.
W składzie m ineralogicznym frakcji ilastej badanych gleb stw ierdzono m inerały typu sm ektyt/chloryt (S/Ch). Udział tych m inerałów był znaczący, co potw ierdzają typow e dla nich refleksy o w artościach d> 1,4 nm, widoczne na dyfraktogram ach frakcji ilastej wysyconej M g2+ oraz refleksy d= l ,3 -1 ,4 nm, w ystępujące na d yfrakto gram ach frakcji ilastej wysyconej K+.
TABELA 2a. Skład m ineralogiczny frakcji ilastej oraz w ybrane w łaściw ości gleb
TABLE 2a. M ineralogical com position o f clay fraction and selected properties of analyzed soils
Nr N o P o z io m H o rizo n G łę b o k o ś ć D ep th [cm ] Frakcja Fraction < 2 |im [% ] pH KC1 С а С О з [%]
M in era ły ila ste /C la y m in erals Q, Sk
I I/S I/Ch Ch S /C h S К
C zarne z ie m ie - P h a e o z e m s
I A p 0 - 3 2 14 7 ,2 7 0 ,9 ++++ + + śla d y + śla d y + ślad y
A a 3 2 - 5 6 14 7 ,9 0 3 ,3 + + + + + śla d y + śla d y + śla d y
C l c a 5 6 - 8 1 16 7 ,6 4 2 3 ,4 + + + + śla d y + + +++ +
-C 2 c a g g 8 1 - 1 1 5 15 7,91 15,5 ++ ++ śla d y + + ++ +
-C 3 c a g g 1 1 5 - 1 5 0 16 7 ,8 5 9 ,9 ++ ++ śla d y + ++ + +
-II A p 0 - 2 8 13 7 ,0 5 0,1 +++ + śla d y śla d y + śla d y + śla d y
A 2 2 8 - 4 0 12 6 ,9 7 0,1 +++ + + śla d y + śla d y + śla d y
A B 4 0 - 5 5 16 7 ,4 4 0,1 ++ ++ + + + + +
-B b r(t,fe ) 5 5 - 7 5 2 0 7 ,3 6 0 ,0 ++ ++ śla d y śla d y + ++ +
-C lc a 7 5 - 9 5 2 0 7 ,6 2 2 2 ,2 + ++ śla d y śla d y +- +++ +
-C 2 c a 9 5 - 1 2 5 18 7 ,6 5 19,5 ++ ++ + + + ++ +
-C 3 c a g g 1 2 5 - 1 5 0 16 7 ,8 9 11,6 ++ ++ + + + ++ +
-III A p 0 - 2 8 13 7 ,2 3 0 ,2 +++ + + + + śla d y + śla d y
A a 2 8 ^ 9 14 7 ,2 6 0 ,4 +++ + + + ++ śla d y + śla d y
C lc a g g 4 9 - 7 8 2 0 7 ,8 0 9 ,7 ++ + + + ++ śla d y + śla d y
C 2 c a g g 7 8 - 8 8 2 0 7 ,7 6 9 ,5 ++ + + ++ + śla d y ++ +
G l c a 8 8 - 1 1 0 2 0 7 ,7 9 10,4 ++ + + + ++ śla d y + +
G 2 c a 1 1 0 - 1 5 0 2 0 7 ,8 6 9,1 ++ + + ++ + + + +
IV A p 0 - 2 6 13 7 ,2 8 0 ,0 +++ + + śla d y + śla d y + ślad y
A 2 2 6 - 4 2 14 7 ,7 7 0 ,0 +++ + + śla d y + śla d y ++ ślad y
B b r(t,fe) 4 2 - 6 0 21 7 ,6 7 0 ,0 ++ ++ śla d y śla d y + + ++
-C l g g 6 0 - 1 0 5 18 7 ,7 3 3 ,0 ++ ++ śla d y śla d y ++ + +
-C 2 c a g g 1 0 5 - 1 4 5 19 7 ,7 9 7 ,6 ++ ++ śla d y śla d y ++ ++ +
-+ - sz a c u n k o w a z a w a r to ść m in era łó w < 1 5% - estim a ted co n ten t o f m in erals; I - illity - illite s: S - sm e k ty ty - sm ec tite s; I/S - illit/sm e k ty t - illite /s m e c tite ; C h - ch lo r y ty - ch lo rites; I/Ch - illit/c h lo r y t - illite /ch lo r ite; S /C h - sm ek ty t/ch lo ry t - sm ec tite /ch lo r ite;
К - k a o lin it - k a o lin ite ; Sk - sk a len ie - feldspars; Q - kw arc - quartz
M . K o b ie rs k i, H . D ą b k o w s k a -N a s k r ę t
TA BELA 2b. Skład m ineralogiczny frakcji ilastej oraz w ybrane w łaściw ości gleb cd.
TABLE 2b. M ineralogical com position o f clay fraction and selected properties o f analyzed soils - continued
Nr N o P o z io m H o r izo n G łę b o k o ś ć D ep th [cm ] Frakcja Fraction < 2 fim [% ] pH KC1 С а С О з [%]
M in era ły ila ste /C la y m in er a ls Q , S k
I I/S I/Ch C h S /C h S K
G leb y p ło w e - L u v is o ls
V A p 0 - 2 5 12 7,21 0 ,2 + + + + + śla d y + śla d y + +
E et 2 5 - 4 5 7 6 ,9 6 0 ,0 + + + + + śla d y śla d y + ślad y + +
Bt 4 5 - 9 5 2 4 7 ,0 3 0 ,2 + + + + + śla d y + + + + +
-C l c a 9 5 - 1 2 5 18 7 ,6 9 10,9 + + + + śla d y + + + ++ +
-C 2 c a 1 2 5 - 1 5 0 19 7 ,7 2 11,3 + + + + śla d y śla d y + + ++ +
-VI A p 0 - 3 2 7 7 ,1 5 0,1 + + + + ś la d y + śla d y śla d y śla d y + +
E et 3 2 - 5 0 5 6 ,9 6 0 ,0 + + + + ś la d y + śla d y śla d y śla d y + +
Bt 5 0 - 8 9 2 4 7 ,1 6 0 ,0 +++ + + śla d y + + + +
-C l c a 8 9 - 1 2 0 18 7 ,6 7 13 ,6 + + + + + + + + +
-C 2 c a 1 2 0 - 1 5 0 16 7 ,6 9 1 0 ,4 + + + + + śla d y śla d y + + +
-G leb y brunatne w ła ś c iw e - C a m b iso ls
VII A p 0 - 2 8 17 6 ,4 7 0 ,3 + + + + śla d y śla d y + śla d y + ś la d y
B lb r ( t ,f e ) 2 8 - 5 0 2 3 6 ,7 3 0 ,0 + + + + + śla d y + ślad y + śla d y B 2 b r(t,fe ) 5 0 - 7 0 2 2 7 ,1 8 0 ,0 + + + + + śla d y śla d y + ślad y +
-C l c a 7 0 - 1 1 5 2 3 7 ,7 7 1 0 ,4 + + + + + śla d y + + + +
-C 2 c a 1 1 5 - 1 5 0 18 7 ,7 9 8 ,7 + + + + + śla d y + + + +
-VIII A p 0 - 2 6 12 7 ,1 7 0,1 + + + + + śla d y + ślad y + ś la d y
B lb r ( t ,f e ) 2 6 - 5 0 21 6 ,7 2 0 ,0 + + + + śla d y śla d y + + +
-B 2 b r(t,fe ) 5 0 - 7 0 2 3 6 ,7 0 0 ,0 + + + + + + + + + +
-C l c a 7 0 - 8 0 2 0 7 ,5 0 9 ,7 + + + + śla d y + + + - H - +
-C 2 c a 8 0 - 1 1 0 21 7 ,5 8 9,1 + + + + śla d y + + + + +
-C 3 c a 1 1 0 - 1 5 0 19 7 ,7 2 1 0 ,6 + + + + śla d y + + + + +
-+ - s z a c u n k o w a z a w a r to ść m in er a łó w <15% - estim a ted co n ten t o f m in erals; I - illity - illite s; S - sm e k ty ty - sm e c tite s; I/S - illit/sm e k ty t - illite /sm ectite ; C h - ch lo r y ty - ch lo r ites; I/C h - illit/ch lo ry t - illite /c h lo r ite ; S /C h - sm ek ty t/ch lo ry t - sm e c tite /c h lo r ite ; К - k a o lin it - k a o lin ite ; S k - sk a le n ie - feld sp a rs; Q - k w a rc - quartz
S kł a d m in e ra lo g ic zn y gl eb R ó w n in y In o w r o c ła w s k ie j. C z, II
3 6 M. K o b ierski, Н. D ą b k o w sk a -N a sk ręt
0 , 3 3 4 n m 1 ,0 0 7 n m
2 5 10 15 2 0 2 5 3 0
R Y S U N E K 1. D yfraktogram y frakcji ilastej w ysyconej M g2+- profil II FIG U R E 1. X -ray diffractogram s o f clay fraction M g2+saturated - profile II
1 1 ,0 0 5 n m 0 , 3 3 3 n m £
r-С O'' .1
£•0^4 ;
R Y S U N E K 2. D yfraktogram y frakcji ilastej w ysyconej M g 2+ i glikolem etylenow ym - profil II F IG U R E 2. X -ray diffractogram s o f clay fraction M g 2+saturated and solvated w ith ethylene glycol - profile II
S k ła d m in era lo g iczn y g leb R ó w n in y In ow ro cław skiej. Cz. I I______ 3 7
R Y S U N E K 3. D yfraktogram y frakcji ilastej w ysyconej K+ - p r o f i l II F IG U R E 3. X -ray diffractogram s o f clay fraction K+ saturated - profile II
R Y S U N E K 4. D yfraktogram y frakcji ilastej w ysyconej K+ i prażonej w 550°C - p rofil II F IG U R E 4. X -ray d iffractogram s o f clay fraction K + saturated and heated to 550°C - profile П
3 8 M. K obierski, H. D ą b k o w sk a -N a sk ręt
R Y S U N E K 5. D yfraktogram y frakcji ilastej z poziom u C 2cagg - profil III F IG U R E 5. X -ray diffractogram s o f clay fraction from C 2cagg horizon - profile III
R Y S U N E K 6. D yfraktogram y frakcji ilastej z poziom u Bt - profil VI F IG U R E 6. X -ray diffractogram s o f clay fraction from Bt horizon - profile VI
S k ła d m in era lo g iczn y gleb R ó w n in y Inow rocław skiej. C z. I I______39_ N ieliczną grupę m inerałów we frakcji ilastej badanych gleb stanowiły m inerały m ieszanopakietow e illit/chloryt (I/Ch). Typow e dla tych m inerałów refleksy w idocz ne na dyfraktogram ach frakcji ilastej wysyconej, zarówno m agnezem , jak i potasem , zachow yw ały pozycję o wartości d= 1,2 nm. N ajw yższy udział m inerałów illit/chloryt w składzie m ineralogicznym frakcji ilastej badanych gleb stw ierdzono w profilu III.
DYSKUSJA
M inerały z grupy illitów należą do najliczniej reprezentow anych w tórnych m ine rałów we frakcji ilastej gleb Polski, pow stałych z różnych skał m acierzystych [Chodak i in. 1982; B ogda i in. 1990; C hojnicki 1993, 1994; D ąbkow ska-N askręt, D ługosz 1996; D ąbkow ska-N askręt i in. 1996a i b, 1998a; D ługosz i in. 1997; Zagórski i in.
2000].
D om inują one rów nież w składzie m ineralogicznym frakcji ilastej poziom ów pow ierzchniow ych gleb badanego regionu.
W większości gleb regionu stw ierdzono wyraźne zależności m iędzy w łaściw ościa mi fizycznym i, chem icznym i a składem m ineralogicznym frakcji ilastej. Zaw artość K90 we frakcji iłu koloidalnego może być m iarą ilości w ystępujących m inerałów illitow ych. W iększość badanych gleb z w yjątkiem czarnej ziemi zbrunatniałej w poziom ie Ap charakteryzow ały się w yższą zaw artością K20 we frakcji iłu koloidal nego w porów naniu z poziom am i skały m acierzystej. Potw ierdza to tezę o przew adze illitów w poziom ach pow ierzchniow ych badanych gleb. U dział illitów we frakcji iłu koloidalnego był zbliżony do tego jaki stw ierdzono w glebach Niziny W ielkopolskiej [Cieśla, D ąbkow ska-N askręt 1983].
Pow stanie m inerałów illit/sm ektyt poprzedza selektyw ne usunięcie potasu z prze strzeni m iędzypakietow ej illitu [Stoch 1974]. N atom iast w procesie agradacji sm ekty- tów dochodzi do ich transform acji w struktury illit/sm ektyt w obecności wolnych kationów potasu [Stoch 1974; Eberl i in. 1986,1993; Sucha, Siranova 1991 ; Biihmann 1993].
W zbogacenie frakcji ilastej poziom ów orno-próchnicznych w m inerały illitowe opisy wane jest w literaturze jako wynik procesu illityzacji [C hizhikova 1994; D ługosz 1994; Talyzina i in. 1994; D ąbkow ska-N askręt i in. 1996a i b, 1998a i b; D ługosz i in. 1997]. Proces ten nasila się w wyniku stosow ania w ysokich daw ek naw ożenia potasem , prow adząc do zintensyfikow ania illitow ego kierunku transform acji m inera łów ilastych. Zatem intensyw na działalność rolnicza i zastosow ane zabiegi agrotech n iczne m ogą m odyfikow ać przebieg w ielu naturalnych procesów glebow ych, przyczyniając się do zmian w składzie m ineralogicznym frakcji ilastej gleb, co stw ierdzili rów nież w glebach upraw nych inni autorzy [Eghball i in. 1993; C hizhikova
1994]. Znaczna destrukcja warstw oktaedrycznych m inerałów ilastych przebiegająca w poziom ach pow ierzchniow ych gleb może prow adzić do pow stania w olnych jonów oraz am orficznej krzem ionki [D reesiin . 1989]. Hardy i in. [1999] w swoich badaniach stw ierdzają, że kwarc i skalenie w ystępują głów nie we frakcji większej od 2 |im , illity
we frakcji 0 ,2 -5 |nm oraz sm ektyty i chloryty we frakcji m niejszej od 0,2 |im . Podobne zróżnicow anie m inerałów stw ierdzono we frakcji < 2 |im badanych gleb.
40 M. K obierski, H. D ą b k o w sk a -N a sk ręt
C zęsto intensyw ność procesów transform acji w tórnych m inerałów ilastych m aleje w glebie wraz z głębokością, w ykazując w ten sposób charakterystyczne profilow e zróżnicowanie.
Na podstaw ie przeprow adzonej analizy dyfraktom etrycznej frakcji ilastej gleb Rów niny Inow rocław skiej zaobserw ow ano wyraźny wpływ pedogenezy na skład jakościow y i ilościowy udział poszczególnych m inerałów ilastych. Stw ierdzono w yraźną strefow ość w ystępow ania niektórych m inerałów w profilach badanych gleb oraz zależność pom iędzy zaw artością iłu koloidalnego w poszczególnych poziom ach genetycznych audziałem niektórych minerałów ilastych w składzie m ineralogicznym . W poziom ach glebow ych zasobnych w ił koloidalny stw ierdzono wzrost zaw artości sm ektytów , których udział w składzie m ineralogicznym w zrastał wraz z głębokością. Podobną zależność stw ierdzono w glebach Równiny G um ienieckiej [Bogda i in. 1990]. Poziom y argillic badanych gleb płowych, poziom y calcic, poziom y w zboga cenia czarnych ziem oraz poziom y cam bic gleb brunatnych w zbogacone były w sm ektyty i m inerały sm ektyt/chloryt w porów naniu z poziom am i w ierzchnim i. T rans form acja m inerałów w kierunku zw iększonej zawartości pakietów sm ektytow ych w m inerałach typu illit/sm ektyt oraz nagrom adzenie sm ektytów w poziom ach iluwial- nych, charakterystyczna jest dla procesu lessivage [Długosz 1994; D ąbkow ska-N a skręt i in. 1996b, 1998b; Reid i in. 1996; Zagórski i in. 2000]. Zw iązane jest to ze w zbogaceniem poziom u iluwialnego we frakcję <0 , 2 |nm zasobną w om aw iane
m inerały [Długosz 1994; D ąbkow ska-N askręt i D ługosz 1996; Kaplan i in. 1996]. W ilson [1999] nie wyklucza, że w w arunkach intensyw nego procesu przem ycia iłu koloidalnego część sm ektytów we frakcji ilastej poziom u argillic, pow staje w drodze transform acji in situ illitu (degradacja). Chojnicki [ 1993] w poziom ach cam bic gleb brunatnych, pow stałych na utworach pyłowych, zauw aża podobne cechy procesu przem ycia iłu koloidalnego, przejaw iające się w zbogaceniem poziom ów brunatnienia w m inerały sm ektytow e. Nie wykluczone, że występujące w poziom ach brunatnienia sm ektyty stanow iły końcowy produkt w ietrzenia biotytów [Bolewski, Żabiński 1988], licznie w ystępujących w glebach badanego regionu. Podobnie proces neoform acji, zintensyfikow any nagrom adzeniem in situ produktów w ietrzenia glinokrzem ianów , m ógł prow adzić do w zbogacenia poziom ów cam bic w m inerały sm ektytow e.
W części stropowej skały m acierzystej czarnej ziemi właściwej i zbrunatniałej (profile 1,11) wyodrębniono poziom y calcic, w których stw ierdzono bardzo w yraźne
w zbogacenie w m inerały sm ektytow e (rys. 2). Na podstaw ie dotychczasow ych badań przyjęto, że ił koloidalny przem ieszcza się w głąb profilu jedynie do stropowej strefy węglanowej [Rust 1983]. Obecność węglanów wapnia w tej strefie w pływ a na odczyn oraz spow alnia procesy w ietrzenia m inerałów [Rust 1983]. O becne badania w skazują, iż w przypadku w ystąpienia poziom u calcic płytko zalegającego pod pow ierzchnią gleby - translokacja iłu koloidalnego może objąć swoim zasięgiem cały poziom calcic. Iluw ialne nagrom adzenie C a C 03 w stropie skały m acierzystej gleb Niziny W ielko
polskiej opisał C ieśla [1968], stw ierdzając, że ponad 30% C a C 0 3, znajdującego się w glebie, jest zw iązane z frakcją ilastą.
W e frakcji ilastej badanych gleb obecne są rów nież minerały z grupy chlorytów i m inerały m ieszanopakietow e sm ektyt/chloryt (S/CH) - występujące głów nie w skale m acierzystej wszystkich badanych gleb. Refleksy o wartościach d= 1,4 nm, w idoczne
S kła d m in era lo g iczn y gleb R ó w n in y Inow rocław skiej. C z. II______41_ na dyfraktogram ach frakcji ilastej wysyconej potasem i poddanej prażeniu, św iadczą o w ystępow aniu pedogenicznych chlorytów [Gagarina, M atinian 1993; D ługosz 1994; D ługosz i in. 1997; D ąbkow ska-N askręt i in. 1998b]. M ogą to być w przew a żającej części drobnoziarniste m agnezow o-żelaziste chloryty o zróżnicow anej stru kturze, w których część m agnezu zastąpiona jest żelazem dwu- i trójw artościow ym . Chloryty o podobnych właściw ościach stwierdzono we frakcji ilastej gleb brunatnych Niziny W ielkopolskiej [D ąbkow ska-N askręt i in. 1996а]. O becność pedogenicznych chlorytów m oże być także św iadectw em zaaw ansow ania w glebach procesu glejow e go [Biesiacki, Zagórski 1996]. Sm ektyty i chloryty zaw ierają w swym składzie chem icznym więcej M gO niż m inerały z grupy illitów lub kaolinity. Dlatego też w poziom ach w zbogacenia we frakcję iłu koloidalnego, w którym dom inują sm ektyty i chloryty oraz ich m inerały m ieszanopakietow e, zawartość M gO jest w yższa od ilości tego pierw iastka w poziom ach, gdzie przew ażają illity.
W badanych glebach chlory to wy kierunek transform acji m inerałów ilastych za znaczył się najw yraźniej w poziom ie kontaktu wód opadow ych i gruntow ych w profilu III czarnej ziemi glejowej, na który miały wpływ: gruntow e oglejenie, obojętny odczyn gleby, w ysoka zawartość C a C 03 [Gagarina, M atinian 1993; Józefaciuk 1998].
Z aw artość m inerałów typu sm ektyt/chloryt we frakcji ilastej skały m acierzystej badanych czarnych ziem, objętych procesem glejowym , świadczy także o chloryto- wym kierunku transform acji m inerałów ilastych [D ąbkow ska-N askręt i in. 1998а].
O ddziaływ anie procesu glejow ego na skład m ineralogiczny frakcji ilastej ma bardziej złożony charakter i mimo przeprow adzonych badań w tym zakresie nie jest w pełni poznane i udokum entow ane. N iezbędne są zatem szczegółow e studia nad kierunkiem transform acji m inerałów ilastych w warunkach hydrom orficznych.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
W składzie m ineralogicznym frakcji ilastej badanych gleb stw ierdzono zróżnico wanie, które było efektem procesów glebotw órczych. W podtypach czarnych ziem (w łaściw ej, zbrunatniałej, glejowej i zdegradow anej) stw ierdzono nakładanie się cech dodatkow ych procesów glebotwórczych na skład m ineralogiczny frakcji ilastej tych gleb. W glebach płowych badanego regionu proces przem ycia iłu koloidalnego przyczynił się do wyraźnego w zbogacenia frakcji ilastej poziom ów teksturalnych w sm ektyty oraz jego interstratyfikow ane formy z illitami i chlorytam i. Podobne w zbo gacenie frakcji ilastej w minerały sm ektytowe stwierdzono w poziom ach calcic i cam bic badanych gleb.
Poziom y orno-próchniczne gleb regionu charakteryzow ały się nagrom adzeniem illitów i m inerałów typu illit/smektyt.
Na podstaw ie składu m ineralogicznego frakcji ilastej zróżnicow anych typologicz nie gleb Równiny Inow rocław skiej stwierdzono:
1. W składzie m inerałów wtórnych frakcji ilastej gleb Równiny Inow rocław skiej, m inerałem dom inującym był illit i jego interstratyfikow ane formy: illit/sm ektyt, illit/chloryt. Pozostałe m inerały to smektyty, chloryty i ich formy m ieszanopakie towe oraz kaolinity.
42 M. K obierski, H. D ą b k o w sk a -N a sk ręt
2. Skład jakościow y oraz ilościowy udział poszczególnych m inerałów wtórnych w glebach R ów niny Inow rocław skiej zostały zdeterm inow ane przez procesy glebo- tw órcze, warunki wodne oraz zabiegi agrotechniczne.
3. Udział sm ektytów w składzie m ineralogicznym frakcji ilastej był najw yższy w poziom ach skały m acierzystej. Stw ierdzono wyraźne nagrom adzenie tych m inera łów w poziom ach calcic oraz poziom ach argillic gleb płowych.
4. W poziom ach orno-próchnicznych badanych gleb stw ierdzono nagrom adzenie m inerałów illitowych oraz m inerałów typu illit/sm ektyt, co tłum aczyć m ożna przebiegiem illitowego kierunku transform acji.
5. W ystępujące we frakcji ilastej skały m acierzystej czarnej ziemi glejowej chloryty o stabilnej strukturze krystalicznej wskazują, iż gruntow e oglejenie, obojętny odczyn gleby i wysoka zaw artość СаСОз sprzyjają transform acji m inerałów w kierunku chlorytów.
LITERATURA
B IE S IA C K I P.W ., Z A G Ó R S K I Z. 1996: Z m iany w składzie m ineralogicznym frakcji ilastej pod w pływ em intensyw nych procesów glejow ych. Rocz. G lebozn. 47, 3/4: 181-193.
B O G D A A., C H O D A K T., N IE D Ź W IE C K I E. 1990: N iektóre w łaściw ości, skład m ineralogiczny gleb R ów niny G um ienicckicj. Rocz. G lebozn. 41, 3/4: 179-191.
B O L E W S K I A., Ż A B IŃ S K I W. 1988: M etody badań m inerałów i skał. W yd. G eologiczne, W arszaw a.
B O L E W S K I A., M A N E C K I A. 1993: M ineralogia szczegółow a. W yd. PA E, W arszaw a. B R IN D L E Y G .W ., B R O W N G. 1980: Crystal structure o f clay m inerals and their X -ray id en tifi
cation. M iner. Soc. M onograph)', London 5: 411—436.
B Ü H M A N N C. 1993: К -fixing phyllosilicatcs in soil: the role o f inherited com ponents. J. Soil Sei. 44: 3 4 7 -3 6 0 .
C A R N IC E L L I S., M IR A B E L L A A., C EC C H IN I G., SE N E SI G. 1997: W eathering o f chlorite to a low -chargc expandable m ineral in Spodosol on the A peninc M ountains, Italy. C lays Clay
M iner. 45, 1: 2 8 -4 1 .
C H IZ H IK O V A N.P. 1994: A grotcchnogcnic transform ation o f sod-podzolic soils o f the nonchcr- nozcm ic zone m ineralogical com position. P ochvovedenije 4: 8 5 -9 1 .
C H O D A K T., C IE ŚLIŃ SK I Z., SZER SZEŃ L. 1982: The influence o f agrotechnique on clay m inerals and properties o f soil form ed from clay. N inth C onference on Clay M ineralogy and P etrology, Z volcn: 9 2 -9 7 .
C H O JN IC K I J. 1993: G leby brunatne w ytw orzone z utw orów pokryw ow ych R ów niny B łońsko- S ochaczew skiej. Rocz. G lebozn. 44, 1/2: 9 3 -1 0 6 .
C H O JN IC K I J. 1994: C zarne ziem ie R ów niny B łońsko-S ochaczew skicj w ytw orzone z po k ry w o w ych utw orów pyłow ych. Rocz. G lebozn. 45, 3/4: 9 7 -1 0 7 .
C IE Ś L A W. 1965: A daptacja m etody Jacksona do przygotow ania próbek glebow ych do analiz chem icznych i innych badań glebow ych. Rocz. Glebozn. . 15: 13-19.
C IE Ś L A W. 1968: G eneza i w łaściw ości gleb upraw nych w ytw orzonych z gliny zw ałow ej na W ysoczyźnie K ujaw skiej. R ozpraw a habilitacyjna, 18, W SR Poznań.
C IE Ś L A W ., D Ą B K O W S K A -N A S K R Ę T II. 1983: Skład chem iczny frakcji ilastej gleb w ytw o rzonych z gliny zw ałow ej m oren dennych N iziny W ielkopolskiej. Rocz. G lebozn. 34, 3: 3 7 -5 9 . D Ą B K O W S K A -N A S K R Ę T H., D Ł U G O S Z J. 1996: O ccurrence and characteristics o f layer
silicates in alluvial soils from the L ow er W isla river valley, Poland. A ppl. C lay Sei. 11: 7 7 -8 3 . D Ą B K O W S K A -N A S K R Ę T H., D Ł U G O S Z J., K O B IE R SK I M. 1996a: B adania składu m ineralo gicznego frakcji ilastej w ybranych gleb brunatnych N iziny W ielkopolskiej. Rocz. G lebozn. 47, 3/4: 171-180.
S k ła d m in era lo g iczn y gleb R ó w n in y Ino w ro cła w skiej. Cz. II______43
D Ą B K O W S K A -N A S K R Ę T H., D Ł U G O S Z J., K O B IE R SK I M. 1998a: C haracteristics o f clay m inerals in black earths from K ujaw y region. Rocz. G lebozn. 49, 1/2: 4 5 -5 2 .
D Ą B K O W S K A -N A S K R Ę T H., JA W O R S K A H., D Ł U G O SZ J. 1996b; Identification o f clay m inerals in selected A lfisols w ith regard to m ixed layer illitc/sm ectite structure. M ineralogia
P olonica 27, 2: 6 1 -1 A.
D Ą B K O W S K A -N A S K R Ę T H., K O B IE R SK I M ., D Ł U G O SZ J. 1998b: Identyfikacja struktury m inerałów m ieszanopakictow ych z pakietam i sm ektytow ym i we frakcji ilastej gleb. Zesz.
Probl. Post. N auk R oln. 464: 2 6 1 -2 6 9 .
D IX O N J.B. 1989: K aolin and serpentine group m inerals: 4 6 7 -5 2 6 . (W ) D ixon J.B ., W eed S .В., M inerals in Soil E nvironm ents. Soil Sei. Soc. Am., M adison, W isconsin.
D Ł U G O S Z J. 1994: M inerały m ieszanopakietow e typu illit-sm ektyt w glebach w ytw orzonych z gliny zw ałow ej w R Z D -G liszcz. Zesz. Probl. Post. N auk R o i 414: 4 9 -5 6 .
D Ł U G O S Z J., K O B IE R S K I M ., S P Y C H A J-F A B IS IA K E. 1997: Skład m ineralogiczny frakcji ilastej w arstw y ornej w ybranych czarnych ziem kujaw skich. Rocz. G lebozn. 48, 1/2: 8 7 -9 3 . D R E E S L.R., W IL D IN G L.P., SM E C K N .E., SE N K A Y I A.L. 1989: Silica in soils: Q uartz and
disordered silica polym orphs: 9 1 3 -9 7 4 . (W ) D ixon J.B., W eed S.B., M inerals in Soil E n v iro n m ents. Soil Sei. Soc. Am., M adison, Wisconsin.
E B E R L D .D., ŚR O D O Ń J., N O R T H O P H.R. 1986: Potassium fixation in sm ectite by w etting and drying, A CS, Sym posium series No 323, G eochem ical process at m ineral surfaces, A m erican C hem ical Society: 2 9 6 -3 2 6 .
E B E R L D .D ., V E L D E B., M C C O O R M IC K T. 1993: Synthesis o f illite-sm ectite from sm ectite at earth surface tem peratures and high pH. Clay M inerals 20: 6 7 6 -6 8 3 .
E G H B A L L B., M IE L K E L.N ., C A L V O G.A., W IL H E L M W .W . 1993: Fractal description o f soil fragm entation for various tillage m ethods and crop sequences. Soil Sei. Soc. Am. J. 57:
1 337-1341.
G A G A R IN A E.I., M A T IN IA N N .N . 1993: C hem ical-m ineralogical com position o f clay fraction o f drained soils on varved clays. P ochvovedenije 3: 5 8 -6 3 .
G A N D E T T E H. E., EA D S J. L., G RIM R. E 1966: T he nature o f illit. C lay a n d clay m inerals 13: 3 3 -4 7 .
G O N E T S., C IE Ś L A W. 1988: M etody dyspergow ania próbek gleb do badań frakcji ilastej. Pr.
K om isji N a u ko w ej P T G 103.
H A R D Y M ., JA M A G N E M., E LSA SS F., R O B E R T M., C H E SN E A U D. 1999: M ineralogical developm ent o f the silt fraction o f a podzoluvisol on loess in the Paris B asin (France). European
J. So il Sei. 50: 44 3 —456.
JA C K S O N M .L. 1975: Soil C hem ical analysis, advanced course. Publ. by the author, M adison, W isconsin.
JO Z E F A C IU K G. 1998: Z m iany w łaściw ości pow ierzchniow ych gleb i m inerałów ilastych w procesach zakw aszania i alkalizacji. A cta A grophysica. R ozpraw y. Instytut A grofizyki PA N , Lublin: ss. 116.
K A P L A N D.I, SU M M E R M .E., B ER T SC H P.M ., A D R IA N O D .C. 1996: C hem ical conditions conductive to the release o f m obile colloids from U ltisol profiles. Soil Sei. Soc. Am er. J. 60: 2 6 9 -2 7 4 .
P A V E L L., U Z IA K S. 1977: M etody badań składu i w łaściw ości m ineralnych w ysokodyspersyj- nych składników gleb. Probl. A g ro fizyki 24: 5 -6 7 .
R EID D. A., G R A H A M R.C., D U G LA S L. A., A M R H E IN C. 1996: Sm ectite m ineralogy and charge characteristics along an arid geom orphic transect. Soil Sei. Soc. Am. J. 60: 1602-1611. R IG H I D., P E T IT S., B O U C H E T A. 1993: C haracterization o f interlayered verm iculite and
illite/sm ectitc interstratified m inerals from the w eathering o f chloritc in aC ry o rth o d . C lays C lay
M iner. 41: 4 8 4 -4 9 5 .
R U S T R.H. 1983: A lfisols., 7: 2 5 3 -2 8 3 . (W ) Pedogenesis and soil taxonom y. D evelopm nent in Soil Sei., 1 IB. E lsevier, A m stcrdam -O xford-N ew York.
44 M. K obierski, H. D ą b k o w sk a -N a sk ręt
S U C H A V ., S IR A N O V A V. 1991 : A m m onium and potassium fixation in sm ectite by w etting and drying. Clay a n d Clay M inerals 39, 5: 5 5 6 -5 5 9 .
ŚR O D O N J. 1980: Precise identification o f illite/sm ectite by X -ray pow der diffraction. C lays a nd
C lay M iner. 2 8 :4 0 1 -4 1 1 .
Ś R O D O Ń J. 1981: X -ray identification o f random ly interstratified illite-sm ectite in m ixture w ith discrete illite. C lay M iner. 16: 2 9 7 -3 0 4 .
ŚR O D O Ń J. 1984: X -ray pow der identification o f illitic m aterials. Clays a nd C lay M in era ls 32: 3 3 7 -3 4 9 .
ŚR O D O Ń J., G A W E Ł A. 1988: Identyfikacja rentgenograficzna krzem ianów w arstw ow ych. (W ) B olew ski A., Ż abiński W .: M etody badań m inerałów i skał. W yd. G eologiczne, W arszaw a: 2 9 0 -3 0 7 .
T A L Y Z IN A I.V ., K U L A K O V A N .Y U ., SA PA N O V М .К. 1994: C hem ical-m ineralogical ch arac teristics and param eter o f potassium status o f a chernozem -like soil and solod. P ochvovedenije 9: 6 1 -6 7 .
T H O R R E Z G. 1976: Practical identification o f clay m inerals. A H andbook. L elotte G., Ed., Liege State U niversity, B elgium : 90.
W A R R E N C.J., D U D A S M .J., A B B O U D S.A. 1992: E ffect o f acidification on the chem ical com position and layer charge o f sm ectite from calcareous till. G eoderm a 40, 6: 7 3 1 -7 3 9 . W IL S O N M. J. 1999: The origin and form ation o f clay m inerals in soils: past, present and future
perspectives. Clay M inerals 34: 7 -2 5 .
Z A G Ó R S K I Z., O W C Z A R Z A K W ., М О С Е К A. 2000: M ineralogiczna charakterystyka skał glebotw órczych dom inujących jed n o stek glebow ych w rejonie odkryw ek K W B K onin. Rocz.
A R Pozna/U C C C X V II, R olnictw o 56: 2 4 2 -2 5 0 .
P raca w płynęła do red akcji w m a rcu 20 03 r. D r i n t M iro sła w K o b ie rs k i
K a te d ra G le b o zn a w stw a i O c h ro n y G leb, A T -R ul. B e r n a r d y ń s k a 6, 8 5 -0 2 9 B y d g o szc z
