Źródła prawa
międzynarodowego publicznego
inne niż umowy międzynarodowe
© ŁUKASZ STĘPKOWSKI
Katalog źródeł prawa międzynarodowego – jak już wiadomo – obejmuje umowy
międzynarodowe, ale umowy międzynarodowe nie są jedynym źródłem tego prawa
Niektóre nie-umowne źródła prawa są wymienione w art. 38 Statutu MTS; jest to katalog niezupełny
1. Trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane, będzie stosował:
a) konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;
b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;
c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane;
d) z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59 [Wyrok sądu wiąże tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu], wyroki sądowe tudzież zdania
najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych.
2. Postanowienie niniejsze nie stanowi przeszkody, aby Trybunał mógł orzekać ex aequo et
bono, o ile strony na to zgadzają się.
Nieumowne źródła prawa międzynarodowego publicznego można podzielić na następujące przykłady źródeł:
Międzynarodowe prawo zwyczajowe
Ogólne zasady prawa międzynarodowego
Orzecznictwo sądów międzynarodowych
Doktryna
Akty jednostronne jako źródło prawa międzynarodowego
Inne źródła prawa międzynarodowego publicznego – potencjalne przykłady
Prawo krajowe jako źródło prawa międzynarodowego publicznego (?)
Lex mercatoria (?)
Soft law (?)
Słuszność/zasady słuszności/[principles of] equity (?)
Prace KPM (?)
Międzynarodowe prawo zwyczajowe (customary international law) jest jednym z niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego publicznego
Jest ono wymienione wprost w art. 38 ust. 1 lit. b Statutu MTS, przy czym przepis ten powinien być wykładany w określony sposób
Aby zaistniała norma prawa międzynarodowego zwyczajowego, konieczne są dwa elementy
Praktyka (usus) państw (podmiotu prawa międzynarodowego), oraz
Uznanie praktyki za prawo (opinio iuris sive necessitatis), tj. przekonanie, że praktyka jest prawnie wiążąca (B. Shaw, International Law, Cambridge 2014, s. 60)
Zwyczajowa praktyka bez uznania jej za prawo nie jest dowodem na istnienie normy
prawa międzynarodowego; nie ma również normy prawa międzynarodowego, gdy nie ma praktyki
Międzynarodowe prawo zwyczajowe jest zdolne do bycia (z formalnoprawnego punktu widzenia) statusem normy ius cogens
„In the Court’s opinion, the prohibition of torture is part of customary international law and it has become a peremptory norm (jus cogens)” – zakaz tortur, prócz regulacji
umownej i statusu ius cogens, ma status międzynarodowego prawa zwyczajowego (
http://www.icj-cij.org/files/case-related/144/144-20120720-JUD-01-00-EN.pdf , MTS, Belgia
pko Senegalowi, pkt 99).
Istnienie międzynarodowego prawa zwyczajowego musi być dowiedzione, a więc musi być przedstawiony dowód na praktykę i opinio iuris
Belgia pko Senegalowi, pkt 100:
That prohibition is grounded in a widespread international practice and on the opinio juris of States. It appears in numerous international instruments of universal application (in particular the Universal Declaration of Human Rights of 1948, the 1949 Geneva Conventions for the protection of war victims ; the International
Covenant on Civil and Political Rights of 1966 ; General Assembly resolution 3452/30 of 9 December 1975 on the Protection of All Persons from Being Subjected to Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment), and it has
been introduced into the domestic law of almost all States ; finally, acts of torture are regularly denounced within national and international fora.
Elementy dowodowe wspierające istnienie praktyki i opinio iuris co do zakazu tortur:
Jak największa powszechność praktyki
Ujawnienie w aktach międzynarodowych powszechnego zastosowania, zwłaszcza w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Paktach Praw Człowieka
Ujawnienie w rezolucjach ZO ONZ
Wprowadzenie do praw krajowych prawie wszystkich państw
Akty tortur są regularnie potępianie na forach krajowych i międzynarodowych
Zagadnienie natężenia praktyki (usus)
Art. 38 ust. 1 lit.b statutu literalnie wskazuje na konieczność „powszechnej” praktyki, co sugerowałoby, że praktyka powinna być powszechna wszędzie u wszystkich państw;
jest to nieprawidłowa wykładnia
Wymagane jest zamiast tego, aby praktyka była ustalona (settled practice)
„(…) the Court must determine, in accordance with Article 38(1)(b) of its Statute, the existence of “international custom, as evidence of a general practice accepted as law” conferring immunity on States and, if so, what is the scope and extent of that
immunity. To do so, it must apply the criteria which it has repeatedly laid down for
identifying a rule of customary international law. In particular, as the Court made clear in the North Sea Continental Shelf cases, the existence of a rule of customary
international law requires that there be “a settled practice” together with opinio juris (…)”
MTS, 2012, Niemcy pko Włochom, pkt 55,
http://www.icj-cij.org/files/case-related/143/143-20120203-JUD-01-00-EN.pdf
(…) the material of customary international law is to be looked for primarily in the actual practice and opinio juris of States, even though multilateral conventions may
have an important role to play in recording and defining rules deriving from custom, or
indeed in developing them (…) – tamże, Niemcy pko Włochom
Niemcy pko Włochom – sprawa immunitetu państwowego – gdzie MTS szukał ususu
In the present context, State practice of particular significance is to be found in the judgments of national courts faced with the question whether a foreign State is immune, the legislation of those States which have enacted statutes dealing with immunity, the claims to immunity advanced by States before foreign courts and the statements made by States, first in the course of the extensive study of the
subject by the International Law Commission and then in the context of the adoption of the United Nations Convention.
Orzeczenia sądów krajowych
Ustawodawstwo
Roszczenia wysuwane przez państwo przed sądami państw obcych
Oświadczenia czynione przez państwo w ramach prac KPM i w ramach prac nad
umowami międzynarodowymi
Zagadnienie natężenia praktyki
Powstaje pytanie, czy praktyka musi być powtarzalna przez jakiś okres czasu (i jeśli tak, to przez jaki) aby była ustalona, czy nie jest to wymóg konieczny dla jej powstania
Na dawniejszym etapie rozwoju prawa międzynarodowego przyjmowano, że praktyka zasadniczo musi być znacząca (considerable), ale już w 1969 MTS zauważył, że norma prawa zwyczajowego może powstać pomimo braku praktyki, w razie zaistnienia „bardzo rozpowszechnionego i
reprezentatywnego udziału w umowie międzynarodowej” ; MTS, Niemcy/Holandia (North Sea), 1969; pkt 73 Rothwell/Kaye et al., International Law, Cambridge 2014, s. 65);
MTS, pkt 74 tamże : „(…)Although the passage of only a short period of time is not necessarily, or of itself, a bar to the formation of a new rule of customary international law on the basis of what was originally a purely conventional rule, an indispensable requirement would be that within the period in question, short though it might be, State practice, including that of States whose
interests are specially affected, should have been both expensive and virtually uniform in the sense of the provision invoked; and should moreover have occured in such a way as to show a general recognition that a rule of law or legal obligation is involved”.
Na obecnym etapie rozwoju prawa międzynarodowego – i rozwoju techniki – przyjmuje się, że praktyka istotna dla międzynarodowego prawa zwyczajowego może być krótka, w zależności od danej sprawy
Niektórzy przedstawiciele doktryny mówią nawet o natychmiastowym zwyczaju (instant custom),
np. w dziedzinie prawa kosmicznego, od pojedynczego zdarzenia – na przykład rozpoczęcia lotów
w Kosmos bezzałogowych statków kosmicznych
Opinio iuris
Nazywane również elementem subiektywnym, bez tego elementu również nie zaistnieje norma prawa międzynarodowego zwyczajowego
Opinio iuris nie musi być, zdaniem MTS, jednoznacznie, wyraźnie i konkretnie
sformułowane w stosunku do danej praktyki, ale może być niekiedy z należytą uwagą wydedukowane (MTS, Nikaragua pko USA, pkt 188 : „(…)opinio juris may, though with al1 due caution, be deduced”
Opinio iuris można wydedukować między innymi ze stosunku państwa do rezolucji ZO ONZ („efekt krystalizujący”, por. tamże), a także
z rezolucji innych organizacji międzynarodowych :„As regards the United States in
particular, the weight of an expres- sion of opiniojuris can similarly be attached to its support of the resolution of the Sixth International Conference of American
States condemning aggression (pkt 189 tamże)”, a także
Pkt 190 : opinio iuris wynikająca z uznania ważności zasad przez przedstawicieli danego
państwa: „A further confirmation of the validity as customary international law (…)
may be found in the fact that it is frequently referred to in statements by State
representatives as being not only a principle of customary international law but also a
fundamental or cardinal principle of such law”
Kodyfikacja normy międzynarodowego prawa zwyczajowego sama z siebie nie pozbawia tej normy istnienia ani jej nie zastępuje
Nikaragua pko USA, MTS 1986,
http://www.icj-cij.org/files/case-related/70/070-19860627-JUD-01-00-EN.pdf , pkt 177
„ (…) even if the customary norm and the treaty norm were to have exactly the sarne content, this would not be a reason for the Court to hold that the
incorporation of the customary norm into treaty-law must deprive the customary norm of its applicability as distinct from that of the treaty norm. The existence of identical rules in international treaty law and customary law has been clearly
recognized by the Court (…)”
„(…) there are no grounds for holding that when customary international law is comprised of rules identical to those of treaty law, the latter "supervenes" the former, so that the customary international law has no further existence of its own”.
W efekcie, umowa międzynarodowa musiałaby wyraźnie wyłączyć stosowanie międzynarodowego prawa zwyczajowego między jej stronami, aby norma
międzynarodowego prawa zwyczajowego nie miałaby zastosowania
Czy międzynarodowe prawo zwyczajowe może być „lokalne”?
Mogą istnieć normy międzynarodowego prawa zwyczajowego ograniczone lokalnie, na przykład tyczące się międzynarodowych rzek, tak samo jak mogą istnieć regionalne umowy międzynarodowe w tym przedmiocie
Zob. MTS, 2009, Kostaryka pko Nikaragui, pkt 35, rzeka San Juan i rozważanie norm prawa zwyczajowego;
http://www.icj-cij.org/files/case-related/133/133-20090713-JUD-01-00-EN.pdf
Konwencja regionalna może mieć skutek uchylenia norm „regionalnego”
międzynarodowego prawa zwyczajowego (tamże)
Nie ma przeszkód, aby norma prawa zwyczajowego powstała z praktyki i opinio iuris tylko dwóch państw (zwyczaj dwustronny/bilateral custom; I. Brownlie, Principles of Public
International Law, Oxford 2008, s. 29); w efekcie, nie ma czegoś w rodzaju konieczności co
najmniej trzech podmiotów („tres faciunt collegium”)
Czy można nie być związanym zwyczajowym prawem międzynarodowym?
Podmiot prawa międzynarodowego może sprzeciwić się powstawaniu zwyczaju; takie podmioty, które konsekwentnie i wyraźnie sprzeciwiają się powstawaniu normy prawa zwyczajowego (persistent objectors) nie będą nim związane
Natomiast, międzynarodowe prawo zwyczajowe nie posiada możliwości wycofania się z niego, prócz zawarcia umowy międzynarodowej, która znosiłaby normę prawa
zwyczajowego między danymi stronami; podmiot może też próbować powołać się na okoliczności wyłączające odpowiedzialność, np. zasadę rebus sic stantibus
Persistent objectors a milczenie
Można zauważyć, że w razie powstania normy prawa międzynarodowego zwyczajowego państwo, które nie wyraziło stanowczego sprzeciwu na etapie powstawania normy – czyli albo wyraziło swoje poparcie, albo milczało – jest związane normą prawa
międzynarodowego zwyczajowego
Oznacza to, że nie istnieje możliwość zgłoszenia sprzeciwu już po powstaniu normy (nie ma instytucji subsequent objector; Rothwell/Kaye, op. cit., s. 91)
Co więcej, sytuacja, gdzie jakaś grupa państw wyraża sprzeciw, nie oznacza, że norma
prawa międzynarodowego zwyczajowego koniecznie nie powstanie; zamiast tego, norma
prawa zwyczajowego po prostu nie obejmie sprzeciwiających się państw (tamże)
Przykłady różnorakich kwestii regulowanych międzynarodowym prawem zwyczajowym
Międzynarodowe prawo zwyczajowe reguluje kwestię dopuszczalnych roszczeń, z którymi może wystąpić państwo (podmiot prawa międzynarodowego) z tytułu naruszenia (injury)
„(…) customary international law provides for restitution as one form of reparation for injury, restitution being the re-establishment of the situation which existed before
occurrence of the wrongful act.
The Court further recalls that, where restitution is materially impossible or involves a burden out of all proportion to the benefit deriving from it, reparation takes the form of compensation or satisfaction, or even both”
Przywrócenie stanu poprzedniego, odszkodowanie lub zadośćuczynienie
MTS, 2010, Argentyna pko Urugwajowi (Pulp Mills), pkt 273 (
http://www.icj-cij.org/files/case-related/135/135-20100420-JUD-01-00-EN.pdf)
274: Like other forms of reparation, restitution must be appropriate to the injury suffered, taking into account the nature of the wrongful act having caused it
Międzynarodowe prawo zwyczajowe w prawie morza : status wysp
„(…) islands, regardless of their size, in this respect enjoy the same status, and therefore generate the same maritime rights, as other land territory”, MTS, 2007, Nikaragua pko
Hondurasowi, http://www.icj-cij.org/files/case-related/120/120-20071008-JUD-01-00-EN.pdf,
pkt 113
„Zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane”, art. 38 ust. 1 lit. c Statutu MTS
Odnotowuje się w doktrynie, że MTS wstrzemięźliwie używa i odnosi się do tego źródła (Brownlie, op. cit., s. 36)
Co więcej, odnotowuje się w doktrynie, że nie do końca wiadomo, czy chodzi o takie
zasady ogólne, które mają wynikać spoza prawa międzynarodowego, a zwłaszcza z prawa krajowego, czy o takie zasady ogólne, które wynikają z prawa międzynarodowego jako
takiego, a jedynie są ewentualnie inspirowane prawem krajowym (por. B. Shaw, op. cit., s.
70)
Powyższa rozbieżność terminologiczna nie znaczy, że treść takich zasad nie może się pokrywać
Zasady w tym powyższym rozumieniu (jednym albo drugim) mogą być tożsame co do swojej treści, lub mogą wyrastać jedne z drugich (tj. ewolucja ogólnej zasady prawa
międzynarodowego z ogólnej zasady prawa; A. Kozłowski, Istota zasad ogólnych prawa i orzeczeń sądów, Wrocław 2016 [w:] J. Kolasa (red.) Istota źródła w porządku prawa
międzynarodowego, s. 185-186)
Zasady ogólne wykształcają się na dwa sposoby (A. Kozłowski, op. cit., s. 187):
Przez praktykę i zwyczaj międzynarodowy do uogólnienia (wyabstrahowania) jakiejś normy, do poziomu, gdy nie jest już potrzebne przedstawienie dowodu na okoliczność praktyki, lub
Z wykorzystaniem aksjologicznego źródła, formalnie odrębnego w stosunku do p.m.p., ale ze
względów warunkowanych istotą prawa międzynarodowego, skutecznego w granicach p.m.p.
Przykłady doktrynalne ogólnych zasad prawa w rozumieniu art. 38 ust. 1 lit.c Statutu MTS
Zasada obowiązku naprawienia szkody z tytułu naruszenia normy prawa
międzynarodowego (Shaw, op. cit., s. 71) i pełnego odszkodowania, z damnum emergens i lucrum cessans (s. 74)
Zasada mocy wiążącej wyroku sądowego (res iudicata): „According to a well-established and generally recognized principle of law, a judgment rendered by such a judicial body is res judicata and has binding force between the parties to the dispute
(MTS opinia doradcza 1954, Efekt orzeczeń arbitrażowych”,
http://www.icj-cij.org/files/case-related/21/021-19540713-ADV-01-00-EN.pdf , s.10)
Zasada, że wycofanie zgody na jurysdykcję MTS w trakcie sporu jest bezskuteczne (Shaw, s. 72)
Estoppel (patrz monografia Prof. Kozłowskiego, passim)
Zasada dobrej wiary (Shaw, s. 73): MTS, Sprawa testów nuklearnych - Australia pko Francji, 1974 pkt 46: One of the basic principles governing the creation and
performance of legal obligations, whatever their source, is the principle of good faith (http://www.icj-cij.org/files/case-related/58/058-19741220-JUD-01-00-EN.pdf )
Niemożność bycia sędzią we własnej sprawie, litispendencja [zawisłość sporu], zasada iż
strony nie mogą podejmować czynności w celu przeszkodzenia skuteczności przyszłego
rozstrzygnięcia sądowego (Brownlie, op. cit., s. 36)
Art. 38 ust. 1 lit. d : z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59 [Wyrok sądu wiąże tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu], wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych
Pomocnicze źródło prawa, w tym sensie, że może stanowić dowód na istnienie normy prawnej (Brownlie, op. cit., s.37)
Nie istnieje doktryna precedensu przed MTS (art. 59 Statutu, Brownlie, s. 38)
Podwójne rozumienie wyroku -
W doktrynie uznaje się, że art. 38 ust. 1 lit. d statutu MTS nie jest ograniczony do wyroków MTS, ale odnosi się do wyroków jako takich – MTS, arbitrażu międzynarodowego, sądów międzynarodowych wyspecjalizowanych (np. MTK), a nawet sądów krajowych (Brownlie, s.
41)
Orzeczenie sądu międzynarodowego ma charakter prawotwórczy, o ile w sposób
systemowo trafny identyfikuje treści i formy charakteryzujące zasady ogólne prawa jako nośniki wartości, które z kolei przekładają się na normy bądź ich dalsze, inferencyjne
rozwinięcie w zgodzie z istotą międzynarodowego ładu prawnego (A. Kozłowski, op. cit., s.
233)
Art. 38 ust. 1 lit. d : z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59 [Wyrok sądu wiąże tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu], wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych
Kolejne źródło pomocnicze to doktryna
Doktryna ma to do siebie, że w toku swoich prac i sporów przedstawia sposób rozumienia prawa, a więc może posłużyć do poznania, wyjaśnienia albo rekomendowania rozwoju de lege ferenda tego prawa; uznaje się raczej, że nie jest ona elementem bezpośrednio
prawotwórczym (por. A. Wnukiewicz-Kozłowska, Doktryna jako źródło prawa międzynarodowego, Wrocław 2016, s. 344 [w:] J. Kolasa (red.), op. cit.
Nie bardzo wiadomo, kto jest najznakomitszym znawcą prawa publicznego różnych narodów, a w samej doktrynie może być niezręczna konsternacja w tym przedmiocie
Liczba cytowań danego podmiotu w orzecznictwie MTS (powyżej 80, w kolejności cytacji):
KPM, S. Rosenne, H. Lauterpacht, Instytut Prawa Międzynarodowego, G. Fitzmaurice, L.
Oppenheim z jego podręcznikiem, M. Hudson, C. de Visscher (A. Wnukiewicz-Kozłowska,
op. cit., s. 372, za M. Peile’em)
Akty jednostronne – niewymienione w statucie MTS
Akty państwowe jednostronne autonomiczne
Australia pko Francji (Testy nuklearne, 1974, MTS, pkt 46: „(…) Trust and confidence are
inherent in international cooperation, in particular in an age when this cooperation in many fields is becoming increasingly essential. Just as the very rule of pacta sunt servanda in the law of treaties is based on good faith, so also is the binding character of an
international obligation assumed by unilateral declaration. Thus interested States may take cognizance of unilateral declarations and place confidence in them, and are entitled to require that the obligation thus created be respected”.
W doktrynie odnotowuje się, że „źródło wiążących zobowiązań” i źródło prawa międzynarodowego nie są tym samym, według niektórych (por. P. Saganek, Akty jednostronne państw a problematyka źródeł prawa międzynarodowego [w:] B. Mielnik (red.), Z problematyki źródeł prawa
międzynarodowego, Wrocław 2017, s.68); sam ów autor wskazuje, że na obecnym etapie nie
sposób odmawiać wszystkim aktom jednostronnym charakteru źródeł prawa międzynarodowego (s.
87)
J. Kolasa odnotowuje trzy rodzaje autonomicznych aktów jednostronnych, które wywierają
„źródłowe” skutki prawne : przyrzeczenie, zrzeczenie się i zachowanie się tworzące uprawnienia
(np. zasiedzenie), J. Kolasa, Charakter prawny aktu unilateralnego państwa [w:] tenże (red) op cit, s.
92-93
Pochodzenie od kompetentnego organu państwowego, cel i treść nie mogą być sprzeczne z pmp, wyraźne wyrażenie intencji, w formie dostępnej dla adresatów – warunki ważności aktu
jednostronnego autonomicznego (ibidem, s.110)
Akty jednostronne organizacji międzynarodowych
Uchwały organizacji międzynarodowych nie są bezpośrednim wyrazem woli ich państw
członkowskich; tym ostatnim jest ich zgoda na traktat tworzący organizację (por. B. Krzan, Akty jednostronne organizacji międzynarodowych [w:] J. Kolasa (red)., s.121)
Uchwały organizacji międzynarodowych nie są wymienione w art. 38 statutu MTS
Zdolność wywołania wiążącego skutku przez uchwałę organizacji to wyjątek; zasadniczo są to akty niewiążące; wskazanie na koncepcję contracting out (państwo – członek
organizacji zgłasza sprzeciw co do uchwały, w braku sprzeciwu uchwała jest wiążąca; B.
Krzan, op. cit. s. 149-151)
Uchwały, które stanowią interpretację innych norm prawa międzynarodowego, w sposób abstrakcyjno-generalny : Declaration on Principles of International Law concerning
Friendly Relations and Co-operation among States in accordance with the Charter of the United Nations [Deklaracja zasad prawa międzynarodowego, dotycząca przyjaznych
stosunków i współpracy pomiędzy państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych], 24.10.1970, http://www.un-documents.net/a25r2625.htm; jednogłośnie przyjęta przez ZO ONZ
Rezolucje RB ONZ
Prawo Unii to insza inszość
Inne źródła : prawo krajowe ?
Zasadniczo i klasycznie, prawo krajowe jest uważane za fakt podlegający ustaleniu przed sądem międzynarodowym, a nie prawo, które podlega zastosowaniu przez sąd
STSM, Fabryka Chorzowska (1926), za B. Mielnik, Prawo wewnętrzne jako źródło prawa międzynarodowego [w:] J. Kolasa (red.), op. cit., s. 267: „Z punktu widzenia prawa
międzynarodowego i Trybunału (STSM), który jest jego organem, prawo wewnętrzne jest tylko faktem, który wyraża wolę i tworzy aktywność państwa, w tym samym wymiarze, jak czynią to decyzje prawne i środki administracyjne”.
Można odnotować, że jednostronny autonomiczny akt państwa, a więc źródło prawa
międzynarodowego, może mieć formę jakiegoś rodzaju aktu prawa krajowego (nie zawsze i nie należy tego traktować na wyrost, zob. B. Mielnik, op. cit., s. 332).
Prawa krajowe źródłem/katalizatorem ogólnych zasad prawa
Prawo krajowe katalizatorem późniejszych norm prawa międzynarodowego (por. co do norm względem szelfu kontynentalnego, B. Mielnik, op. cit., s. 326)
Prawo krajowe jako możliwy materiał dla usus przy międzynarodowym prawie
zwyczajowym
Inne potencjalne źródła prawa międzynarodowego
Lex mercatoria – zbiór norm prawa handlowego (kupieckiego), który ma charakter
transgraniczny; uważa się, że jest odrębny od praw wewnętrznych, ale jest tworzony przez podmioty prywatne (transgraniczne przedsiębiorstwa; por. B. Ziemblicki, Lex mercatoria jako prawo właściwe do rozstrzygnięcia sporu [w:] B. Mielnik (red.), op cit, s. 125)
Soft law międzynarodowe – dokumenty tworzone przez państwa i podmioty niepaństwowe w kontekście prawa międzynarodowego, niemające mocy wiążącej
Słuszność / zasada słuszności / equity – ogólna zasada w rozumieniu art. 38 ust. 1 lit. c statutu MTS (E. Lis, Zasada słuszności w prawie międzynarodowym [w:] B. Mielnik (red.), op cit, s. 44), albo i nie (Brownlie, s. 44)
Prace Komisji Prawa Międzynarodowego (http://legal.un.org/ilc/), organu powołanego przez
ZO ONZ, najpoczytniejszego w cytacjach MTS – analogiczność do doktryny
