View of EFFECTIVENESS OF PRIVATE FARMS IN RELATION TO THE LEVEL OF LOAN CAPITAL USE

Oeco110111ia 4 (2) 2005, 83-95

EFEKTYWNOŚĆ

GOSPODARSTW INDYWIDU

A

LNYCH

W

ZALEŻNOŚCI

OD

STOPNIA WYKORZYST

A

NI

A

KAPITAŁU

OBCEGO

Mirosław

Wasilewski

Szkofa Glówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Streszczenie. Zadlużcnie badanych gospodarstw bylo niewielkie. z clo111i11acją mbowiq1.a1'1

cllugotcrminowych. Gospodarstwa wykorzystujące. obok kapitalu wlasncgo. jedynie dlu

-gotcrrninowy kapital obcy rnialy najwyższy poziom dochodowości ziemi. ekonomicznej wydąjności pracy oraz efektywności kapitalo11·ej zasobów pracy. Rcnto11·ność kapit;i/11

wlasnego w gospodarstwach byla niska, a nąjmniej efektywne poci tym wzgl.,:dem byly

gospodarstwa wspomagające kapital wlasny jedynie krótkoterminowym b pitalclll obcym (grupa trzecia). Najkorzystniejszą relacją mii;:dzy aktywami obrotowymi i trwalyrni charak

-tcryzowaly sii;: gospodarstwa linansującc dzialalność tylko kapitalcm wlasnyrn. Okres obrotu należności i gotówki w gospodarstwach by! krótki. najkorzystniejszy w trzccicj grupie gospo

-darstw, w których wystąpi I tnkżc: najwyższy udzial w aktywach wartości stada ohrotowcoo. Slowa kluczowe: kapita/ obcy w gospodarstwach indywidualnych. wycbjność 1m1cy, gospodarowanie nalcżnościnrni, relacje w majątku gospodarstw

WSTĘP

Pozyskivvanie źródel finansowania dzialalności jest jednym 7. kluczowych zaci<11'1, przed którym staje każdy zarządzający przedsiębiorstwem. Poza wielkością bezwzgli;:dną

niezbędnego lącznego kapitalu, istotne są relacje mii;:dzy kapitalem wlasnyrn i obcym.

W ramach zewnętrznych źródel finansowania ważna jest z kolei relacja mii;:dzy kapit:1 -lern krótko- i dlugoterminowym. Zależności te są również bardzo istotne w indywiclwil

-nych gospodarstwach rolniczych. Zarządzający tyllli gospodarstwami stosują n<i o •ól bardzo ostrożną strategię źródel finansowania, wykorzystując glównie kapital wlas11y.

W tych gospodarstwach jeszcze wyższy jest uclzial kapitalu stalego w finansowaniu dzialalności1

[Wasilewski 2004b]. Duże przeclsii;:biorstwa rolnicze w znacznie wii;:ks1.y111

/\dres do korespondencji - Corrcsponding author: Miroslaw Wasilewski. Siko/a Cilówna (impocl;i

r-stwa v\/icjskicgo. \Vyclzial Ckonorniczno-Rolniczy, Katedra Ekonomiki i Organi1acji (iospod;1r,1111 Rolniczych. ul. 1owoursynowska 166, 02-787 Warszawa, c-111ail: wa,ilcw,ki<i!'aipha.,ggw.w<1w.pl 1 _{Kap i tal staly}

84 M. v\lasi/e1vski

stopniu wykorzystują kapital obcy jako źródlo finansowania [Wyszkowska 1996, Jarka

2004], przez co relacje majątkowo-kapitalowe są w nich odmienne niż vv gospodar-stwach indywidualnych !Wasilewski 2004cj.

Zagadnienie zachowania odpowiedniej struktury kapitalu pozostaje nadal ważne I Duliniec 200 I], co podkreśla się także w przedsiębiorstwach rolniczych [Kulawik 1995, Frnnc 2003]. Z teorii struktury kap i talów wynika, że każde przedsiębiorstwo ma

swoją „indywidualną", tzw. optymalną strukturę kapitalów. Ta optymalna struktura

sluży z kolei do określenia tzw. docelowej struktury kapitalów [Pluta 2005]. Jeżeli zarzą­ dzający przedsiQbiorstwem zna optymalną (docelową) strukturę, to kapitały niezbędne do finansowania skladników majątkowych powinien pozyskiwać w taki sposób, aby ut1-zymać niezmienioną strukturę. Wtedy bowiem kapitaly są pozyskiwane po najniż­

szym dla tego przedsiębiorstwa koszcie. Jednocześnie optymalna (docelowa) struktura

zapewnia, że wartość rynkowa tego przedsiębiorstwa jest w warunkach jego

funkcjono-wania maksymalna. Z rozważai1 teorii struktury kapitałów wynika zatem, że przedsię­ biorstwo powinno finansować swój rozwój (wzrost) drogąjednoczesnego pozyskiwania kapitalów wlasnych i obcych [Pluta 2005].

Wspomaganie kapitalu wlasnego racjonalnie angażowanym kapitałem obcym przyczy-nia siQ do zwiQkszenia efektywności dzialalności. Mimo że kapitał własny w indywid

u-alnych gospodarstwach rolniczych jest na ogól efektywnie wykorzystywany [Wasilewski 20031, to jednocześnie dodatkowa korzyść z kapitalu obcego związana jest z efektem d/.lvigni ll11ansowe/ I Franc 2000, Duliniec 2001, Wędzki 2003]. Przeprowadzane dotych-u.as flnalizy potwierdzają wystQpowanie zależności między poziomem oraz zmianami kapitalu wlasnego i obcego a efektywnością funkcjonowania rolniczych gospodarstw indywi lualnych [Wasilewski 2004a, Wasilewski 2005]. Występuje natomiast potrzeba porównania gospodarstw w sposób zróżnicowany finansujących swoją działalność,

po-czynajiJ.c od wykorzystywania tylko kapitalu wlasnego, do wspomagania tego kapitalu

zewnQtrznymi źrócllami flnan owania o różnych zależnościach czasowych zapadalności. Celem bacla1·1 bylo określenie zależności stopnia wykorzystania kapitalu obcego z wynikami ekonomiczno-finansowymi w indywidualnych gospodarstwach rolniczych. Określo110 relocje między zacllużeniem gospodarstw a dochodowością ziemi, ekono-111 icz11ą wydajnością pracy, rentownością kapitalu wlasnego, zarządzaniem należno­

ścia1ni i gotówką, relacją aktywów obrotowych do aktywów trwałych (AO/AT) oraz ekktywnością kapitalową zasobów pracy. Wszystkie wielkości wartościowe zostaly

ll'yraż.one w cenach bieżących. a \\·ielkości względne w procentach. Badaniem objęto 95 gospodarstw indywidualnych polożonych w regionie środkowo-zachodnim (wedlug systemu regionalizacji Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej 11~\~iGi,), który obejn1ujc województwa wielkopolskie i kujawsko-pomorskie. Makro-region środkowo-wchodni charakteryzuje siQ wysokim w skali kraju poziomem cech nrga11i1ac,j110-tccl111icz11ych rol11ictwa. Do baclai·1 wybrano celowo wszystkie gospodar-st11;1 prn11·adrącc nieprzerwn11ie rachunkowość rolną w latach 1998-20013 Analizą

'\\'st..ai11it.. di.11 it:11i li11<111so11·cj ob\ici'<l sii; jako różnic.,: mi.,:clzy wsbż11ikicm n.:11towności

knpi-1<1\u 11 las11L"go :1 ll'St..ai11ikic111 r.:11101111ości majątku.

'il't~ili/ pndi:tl st:1r:111i;1 11· kic:runku stop11io11·cgo 11·pro11·aclza11ia systemu Far111 Accountancy I .11.1 1 c111ort.. (h\1)1 ) jui. 1v l:itaclt '.W01-10 3. co p17yczy11ilo si.,: do braku porównywalności u11ski11.myclt d:u1~d1 1. i-acltu11km1nści 11· stosunku do lat poprzednich. Również przcprowaclza11.:

Efekty11111ość gospodarstw i11dywid11a/11ych.. ₈₅

zostaly objęte gospodarstwa o powierzchni powyżej 15 ha UR. Próba gospodilrstw indywidualnych badana przez IERiGŻ nie jest próbą reprezentatywną dla ich populac.ii generalnej w Polsce, jednak informacje pochodzące z rachunkowości IERiGŻ mają duże znaczenie w badaniach dynamicznych. Są to bowiem jedyne systematyczne zilpisy prowadzone w gospodarstwach indywidualnych przez wiele lat. Mimo swej niereprczcn -tatywności, w sposób wlaściwy odtwarzają one zmienność różnych cech ekonomicznych

gospodarstw w czasie.

Jako kryterium klasyfikacji gospodarstw wykorzystano stopici'1 wykorzystywania kapitalu obcego w finansowaniu clzialalności. Zarządzający w pierwszej grupie gospo

-darstw nie korzystali z kapitalu obcego, w drugiej wykorzystywali jedynie cllugolcrn1ino

-wy kapital obcy, w trzeciej - tylko obcy kapital krótkoterminowy, a w grupie czwilrtc.i

angażowali zarówno obcy kapital krótko-, jak i dlugoterminow/. A1rnlizując uzyskilnc wielkości ekonomiczne, wykorzystano zatem podzial gospoclilrstw inclywidt1illnych na pierwszą(!), drugą (11), trzecią (lll) i czwartą (IV) grupę.

WYNIKI BADAŃ

Wskaźnik ogólnego zadlużenia obliczono jako relację zobowiąza1\ ogólcm do Wilr -tości majątku gospodarstwa. Zacllużenie analizowanych grup gospodarstw bylo stosun -kowo niewielkie (wykres I). Pierwsza grupa gospodarstw nie korzystala z kapilalu obcego, dlatego wskaźnik zadlużenia nie był obliczony. W czwartej grupie gospodarstw zacllużenie było najwyższe i utrzymywalo się na relatywnie stabilnym poziomic, zwla sz-cza w latach 1998-2000 (9-9,5%), a w 200 I r. zwiększylo się do 12, I%. W przypadku pozostalych grup gospodarstw stwierdzono, że zadlużenie dlugoterminowc bylo wyi.s7.c niż krótkoterminowe. Jest to zależność prawicllowa, gdyż zadlużenic cllugolcrminowc jest stabilnym źrócllem finansowania dzialalności. W drugiej grupie gospodarstw zazna

-czy! się spadek tego rodzaju zacllużenia w relacji do majątku - z 9,2% w 1998 r. do 5,4% w 2001 r„ tj. o 3,8 pkt%, przy czym nie byla to tendencja jednolita. /\nalizowanc gospodarstwa w bardzo ograniczonym stopniu wykorzystywaly krótkoterminowy k<ipilal obcy, gdyż udzial tych zobowiązai\ w trzeciej grupie gospoc!arslw co prawda ni czrn1C1.-nie się zwiększał, ale jedynie do 1,9% w 200 I r. Zadlużenie 10 w gospodarstwach indy

-widualnych na ogól powstaje i jest splacane w ciągu roku obrotowego, cllalcgo tci. .i ego poziom na dzie1\ bilansowy może być niski. Nie oznacza to jednak, że rolnicy indywi -cluillni nie wykorzystują krótkoterminowego kapitalu obcego - głównie są to sezonowe kredyty preferencyjne na zakup środków do produkcji. Przewaga gospocla1·stw z czwarte.i grupy w stosunku do grupy trzeciej poci względem zacllużenia ut17:y111ywala sice w anal i-zowanych latach na zbliżonym poziom ie (o 7,8-1 0,2 pkt %). Można zatem si wic1·dzić, że gospodarstwa w zbyt ograniczonym zakresie wykorzystywaly kapital obcy, który

w wymienionych li!tach relatywnie czQstc zmiany w sposobie i zakresie zbierania d;111ych spr;1-wily, że okres 2002-2004 nic byl pod tym wzgl~dc111 jednolity. W zasad1,ic pćlnc i porównyw;ilnc dane bc,;dą do uzyskania począwszy od 2005 r. W związku 7. tym b;1dania obcj111ujq oh..:s. w k16

-1·ym dane i m..:todyka zbicra11i;i danych są po1·ównywalnc. tj. lata 1998-200 I.

4

Liczba gospodarstw w latach 1998-200 I w poszczególnych grupach gospodarsl w kvt;ilto11 ;1!;1 sit,: nasti;:pująco: grupa I: 19. 13. 13. 17; grupa li: 21, 17. 16. 15; grupa 111 22, 26. 26, 25; >rup;1 IV 33, 39, 40. 38.

86 M. Wasilewski racjonalnie zainwestowany zwiększa efektywność kapitału własnego, czego odzwier-ciedleniem jest elekt dźwigni finansowej. Jednak różnice między grupami gospodarstw

były na tyle znaczące, że interesujące wydaje się określenie zależności między zadłuże­ niem a efektywnością działalności. 15 JO

o

131 (irupa I O(irupa Il DCirupa Ili O Grupa IV - --9,2

-1,2

-1998 0,0 9,2 1,2 9,0 9,0

-5,5

I

~

1999 0,0 5,5 1.2 9,5

Wvkn;s 1. Wskaźnik ogólnego zacllużenia (%)

Graph 1. General clehts index(%) i.ródlo: Opracowanie wlas11c.

Sourc.;: Ow11 clabora1ion. 12,1 9,5 9,4

-~

-

_6,1

-5,4

~

-I

~

2000 2001 0,0 0,0 -6,1 5,4 1,4 1,9 9,4 12.1

Wskaźnik dochodowości ziemi został obliczony jako relacja wartości dochodu rol-niczeg do zasobów użytków rolnych (UR). Najwyższa dochodowość ziemi występo­ wala w gospodarstwach z grupy drugiej (posiadających, poza kapitałem własnym, tylko zacłlużen ie cl lugoterm i nowe). Wskaźnik ten w latach 1999-200 I wykazywał jednorodną

tcll(łencji;: rosnącą - z 990,6 zł/ha UR do najwyższego w analizowanym okresie poziomu 195 1,2 zl/lrn UR, tj. zwięks>:.ył sii;: o 97% (wykres 2). Gospodarstwa korzystające wyłącz­ nic z kapitału wlasnego (grupa pierwsza) miały niższą dochodowość ziemi niż grupa druga, a 1wjwyższa różnica poci tym względem wystąpiła w 2001 r. (o 600,5 zł/ha UR). 01.nacza to, że wykorzystywanie obcego kapitału długoterminowego zwiększało także

l'kk1yw11ośl'. kapiialu własnego w drugiej grupie gospodarstw, przez co czynnik ziemi h) I zaangażowany lepiej. Gospodarstwa finansujące działalność dodatkowo krótkote r-111i11owy111 k<1pi1alem obcym (poza kapitałem własnym) efektywność wykorzystania 1.ic111i 111ialy na ogól (z wyjątkiem 1999 r.) wyższą niż gospodarstwa z czwartej grupy (wyk1111.ystującc za1·ów110 krótko-, jak i długoterminowy kapitał obcy). Podkreślenia 11·y111ag;:i f;ikt. że gospocłmstwa korzystające jedynie z kapitału własnego miały cłoch

ocło-11·ość 1.ic111i wvższą niż te. które korzystają zarówno z krótko-, jak i długoterminowego k:1pit:tl11 obcego. Różnice I od tym wzgli;:clem nie były duże, a najwyższa wystąpiła

11· 1998 r. i wynosila 282.3 zł/Iw UR. Jedną z przyczyn takiej zależności mogło być mniej ekkt:> wne wykorzystanie krótkoterminowego kapitału obcego, gdyż gospodarstwa 1 grupy tri.ecie.i mialy niż zą ciCktywność wykorzystania ziemi niż gospodarstwa z grupy drugiej. Reas1111111jąc. możn:i stwierdzić, że gospodarstwa zasadniczo różnicowało wy ko -r;~ st~ \\'anie dlugotcr111i11011"cgo kapitału obcego. a w przypadku pozostałych kombinacji tt°l)dcl li11:111sow:i11ia clzialalności nic wystąpiły jednoznaczne zależności.

Ęfekty111110J'ć gospodars/111 indy111id11a/11ych.. 2500

o

1998 1999 ll!Grupa I 1113,7 886,9 oGrupa II 1321,7 990,6 cG111pa II I _841,3 709,9 OG111pa I 831,4 771,3

Wykres 2. Wskaźnik dochodowości ziemi (zł/ha UR) Graph 2. Land profitability index (PLN/ha AL) Żródlo: Opracowanie wlasnc.

Sourcc: Own elaboration.

2000 1113,4 1332.4 1201.8 967,2 ;lin, :!iijj

!lill'

111·111 1!

l

i

11.11 2001 I 350,7 1951.2 I 169.2 87

Wskaźnik ekonomicznej wydajności pracy został obliczony jako relacja dochodu rolniczego do nakładów pracy w robotnikogodzinach (rbh). Podobnie jak w przypadku dochodowości ziem i, we wszystkich latach dominowaly pod tym wzgli;:clcm gospodar

-stwa z grupy drugiej, wykorzystujące obok kapitału własnego również długoterminowy kapitał obcy (wykres 3). W tej grupie gospodarstw wystąpi! także zasadniczy wzros1 wydajności pracy w latach 1999-200 I - z 8,0 zl/rbh do 25, I zl/rbh, tj. o 17, I 1.l/rbh. W pozostałych grupach gospodarstw w wymienionych latach także wyst<1pila rosnąca

tendencja ekonomicznej wydajności pracy, ale w znacznie mniejszym stopniu. Zauważal­

ne było, że w latach 1999-200 I w gospodarstwach z grupy czwartej (wykorzystującej

zarówno krótko-, jak i długoterminowy kapitał obcy) wydajność pracy była wyższa 11iż

w pierwszej i trzeciej grupie gospodarstw. W 1998 r. taka zależność nic wysti;:powala.

Oznacza to, że zarządzający z czwartej grupy gospodarstw zaczi;:li efektywnie wykorzy -stywać zależności związane z dźwignią finansową. We wszystkich latach najniżs1.a ekonomiczna wydajność pracy dotyczyła gospodarstw z grupy trzeciej (lrnpilal wlasny

uzupełniony jedynie krótkoterminowym kapitałem obcym). Najwyższa przewaga w wydaj -ności pracy gospodarstw z drugiej grupy naci gospodarstwami z grupy trzeciej wystąpi la

w 200 I r. i wynosiła 17,9 zl/rbh. Relatywnie najbardziej stabilny poziom ekonomicznej wydajności pracy w badanych latach dotyczył pierwszej grupy gospodarstw (7,<I 9,8 zl/rbh).

We wszystkich latach wydajność pracy w gospodarstwach z czwartej grupy byla wyż.­

sza niż w grupie trzeciej, co potwierdza korzystny wplyw zadluż.enia dlugotcr111inowcgo

na efektywność wykorzystania sily roboczej. Najwyższa przewaga poci tym wz 1li;:clcm wystąpila w 2001 r. i wynosila 114,2%. Jednocześnie dominacja grupy drugiej nad trzecią grupą gospodarstw była jeszcze wyższa i w 200 I r. wynosi la 248,6%.

Na wykresie 4 przedstawiono kszlaltowanie sii;: wskaźnika efektywności kapitalo

-wej zasobów pracy, obi iczonego jako relacja wartości kap i la lu wlasncgo do zasobów

pracy, wyrażonych w jednostkach pelnosprawnych sily roboczej (jpsr). Wskaźnik ten odzwierciedla zdolność zasobów pracy do generowania kapilalu wlasncgo gospodarstw.

88 30 -1998 1999 2000 7,4 8,7 8,0 16,5 3,7 6,3 7,7 9,0

Wykres 3. \Vskażnik ekonomicznej wydajności pracy (zł/rbh) Graph 3. Economics łabour e!Tectivencss' index (PLN/man-hour)

i'.ródło: Oprncowanic wlasnc.

Sourcc: Own clabora1ion. 400 300 200 !!~1~

,

.

nr:

1-E!łl !"li! 100

o

-2000 M. Wasilewski

Ii~~

2001 9,8 25, I 7,2 15,5

m

i

·

:

'ir,

ipi· ! : ... L:. 2001 131,4 139,5

I

1998 1999 !i§l Grupa I

-= __

1_3_2_.3 _ _ _ r _ _ _ 1_-12_,_o _ _ - + - - - 1 -- - - -- - i O Grupa Ił

t

133.4 222,5 284,6 308,3 O(irupa Ili 109.2 121,9 130,3 132,7 O(i111pa IV 183.9 160.2 173.6 188,2

\Vykr..:s ·I. \Vskai.11ik efektywności kapitałowej zasobów pracy (tys. zł/jpsr)

Gr:iril 4. Capital effcctivcncss or labour resources· index (thousand PLN/fully-employcd labour rmc..: cnlity)

i1lldło. Opracowanie własne. So111cc: Own clabora1io11.

l 111 ten ll'Skai..nik jesl wyższy. tym sytuacja gospodarstwa jest korzystniejsza, gdyż więcej

kapit<il11 wlas11cgo generują zasoby pracy w gospodarstwie. Zdecydowanie najwyższym

po1.io111c111 <111alizowanego wskażnika charakteryzowały się gospodarstwa z drugiej grupy

(1. ll'yjątkiclll 1998 r.). z jednolitą tendencją rosnącą ze ł 33,4 tys. złźjpsr do 308,3 tys. 11jpsrw200 I r .. tj. o 131.2°0. Tendencja rosnąca wskażnika wystąpiła także w trzeciej grupie gospoda1·stw, ale nri znacznie niższym poziomie (o 21,5%). Gospodarstwa

1 u wartcj grupy charakteryzowały ię wyższym wskażnikiem efektywności kapitałowej

Efektyw110.1'ć gospodars/111 i11dy111id11a/11ych.. ₈₉

zasobów pracy niż gospodarstwa z grupy pierwszej i trzeciej. Przewaga tych gosp o-darstw naci grupą pierwszą (bez zadłużenia) była najwyższa w 1998 r. (o 39%). co

oznacza, że korzystanie tylko z kapitału własnego było mnie.i efektywne pod tym

względem niż wykorzystywanie dodatkowo krótko- i długoterminowych kapitałów

obcych. Jednocześnie grupa trzecia gospodarstw (kapitał własny wspomagany tylko zobowiązaniami krótkoterminowymi) wskaźnik ten miała niższy niż grupa pierwsza. Oznaczać to może, że koszt obcego kapitału krótkoterminowego był wyższy niż koszt

kapitału własnego, chociaż różnice między tymi grupami gospodarstw nic były duże (najwyższa na poziomie I 7,5% w I 998 r.). Najwyższa przewaga poci tym wzgl9clem gospodarstw z grupy czwartej naci grupą trzecią wystąpi la także w I 998 r. i wynosi la 68,4%, a w pozostałych latach była o około 26-37 pkt% niższa.

Rentowność kapitału własnego obliczono jako relację dochodu rolniczego do wa r-tości kapitału \Vlasnego w wyrażeniu procentowym. Rentowność ta w analizowanych

grupach gospodarstw była relatywnie niska (wykres 5). Nic stwicr !zono poci tym

względem jednoznacznych zależności między wydzielonymi grupami gospodarstw, chociaż w łatach 1998 i 200 I dominowa la poci tym względem druga grupa gospoclarst w,

z najwyższym poziomem rentowności wynoszącym 9,2%, co w stosunku do te

rmino-wych lokat bankowych w tym roku było wielkością stosunkowo niską. Zauważalny byl natomiast najniższy poziom tego wskaźnika w gospodarstwach wykorzystujących d o-datkowo w finansowaniu działalności (poza kapitałem wł<1snym) obcy k:ipital krótko

-terminowy (grupa trzecia). Najwyższa różnica poci tym względem w stosunku do grnpy

czwartej wystąpiła w 200 I r. i wynosiła 2, I pkt %. N ie było na tom iasl jednoznacznych

zależności między czwartą a pierwszą grupą gospodarstw. Oznacza to, że wspom:iganic

działalności kapitałem obcym krótko- i długoterminowym nic kształtowało w sposób zasadniczy efektywności wykorzystania kapitału własnego. Również wykorzystywanie jedynie kapitału własnego nie pozwalało na uzyskiwane najwyższej jego rentowności.

Widoczny był natomiast korzystny wpływ zadłużenia cllugoterminowcgo na rc11towność kapitału własnego.

IO 8 4

o

1998 1999 l§l!Grupa I 6,9 5,5 DGrupall 8,6 4.9 O Grupa Ili 4.8 3,7 O Grupa IV 5,6 5,6

\Vykn;s 5. Rentowność kapitału własnego(%) Graph 5. Own capital profitability (%)

lrócllo: Opracowa11ic wlas11c. Sourcc: Ow11 clabora1io11.

O('co110111ia 4 (2) 2005

I

''I° i· ::ii ·.1·

ril:

::!. ':J' ''.i' 2000 2001 6,8 7.8 6.7 9.2 5.9 6.7 6,3 8,8

90 M. Wasilewski

Relacja między aktywami obrotowymi i aktywami trwałymi (AO/ AT) jest

oclzwier-ciccllcnicm proporcji w majątku gospodarstw rolniczych. Relację tę można określić jako

poziom „nasycenia" środków trwałych środkami obrotowymi, co może oclzwierciecllać slopic11 wzajemnego dopasowania tych środków w zależności od organizacji i technologii

proclukcj i w gospodarstwie. Stwierdzono, że poci tym względem nie wystąpiły istotne

zależności od źródeł finansowania działalności gospodarstw. Najwyższy na ogół poziom

wskaźnika AO/ AT występowal w gospodarstwach z pierwszej grupy (korzystających

jedynie z kapilalu własnego). Najwyższe nasycenie aktywów trwałych aktywami

obro-lowymi w tej grupie gospodarstw (i całej zbiorowości) wystąpiło w 1999 r., kiedy

wska7.nik ten wynosił O, 18 (wykres 6). W pozostałych grupach gospodarstw wskaźnik

Jen ksztaltowal się głównie w przedziale O, 14-0, 16. Jedynie w wypadku gospodarstw

z drugiej grupy można mówić o tendencji wzrostowej wskaźnika w łatach 1999-2001

(z O, 14 do O, 17). W pozostalych grupach gospodarstw nie wystąpiły jednoznaczne

ten-cl ncjc w ujęciu dynamicznym. Reasumując, można stwierdzić, że niewielka zależność wskaźnika relacji AO/AT od różnych źródet finansowania dzialalności wynika głównie

ze zbyt malej skali wykorzystywania kapitału obcego w gospodarstwach

indywidual-nych. Sprawia to, że przy zbliżonym typie produkcji rolniczej relacja AO/AT utrzymuje się 1akżc na zbliżonym poziomic. Większa dywersyfikacja źródel finansowania pozwo -lilaby na zmianę skali produkcji, a przez to i na zmiany relacji AO/AT w majątku gospodarstw. Wielkość tej relacji należy ocenić jako zbyt niską, co może świadczyć o nadmiernym zaangażowaniu środków finansowych w aktywa trwale i często jest od

-7. wicrciccl leniem prze i nwcstowania. 0.20 0.15 O.IO 0.05

o

.

oo

[[] (i1 upa I 0 (11up:1 li

10 (i1upa Ili

Dli1upa IV 1998 1999 2000 2001 0.17

____

.___

____

0.18

__

_,__

______

0.16 __,

_______

0.17 __, 0.16 O. I <l O, 15 0.17 ----1---+---l---~ O. I :i O. I~ O, 16 0.16 0.15 O, I :i 0.16 0.16 '

-\\': krL·s (>. IZ<.:l:icj:1 w:irtości ;1ktywów obrotowych do aktywów lrw:ilych

(i1:1ph (1. Rcl:1tio11 orcurrCllt asscrs· v:iluc 10 rixcd asscts' valuc

/1odh1 Op1aww:111i.: 11l:is11.:. :;\1111 LT ()11 li L'i:d10r:1li0ll.

\\'sk:ii11ik obrotu nalcż11ościa111i obliczono jako relację między poziomem należno­

ści .1 pr1ychod:1111i netto ze sprzedaży. w przeliczeniu na dni obrotu. Obrót należnościami

11 d11i~1ch ks1.tnltowal się 11· analizowanych gospodarstwach na zadowalającym poziomie.

gd) i nic pr1ckrac7aJ na ogól trzech tygodni. z wyjątkiem 1999 r. w pierwszej grupie

E/ekty1v11ość go~podarstw indy1vid11alnych.. 91

gospodarstw, w której trwał około 49 dni (wykres 7). W stosunku do branż pozarolni

-czych wielkości te należy ocenić jako kształtujące się na ba1·dzo korzystnym poziomic.

co częściowo wynika ze sprzedaży produktów na zasadzie obrotu gotówkowego, 11p. na targowisku. Z kolei sprzedaż do jednostek skupujących wytworzone w gospo larstwie produkty rolnicze cechuje się wysokim stopniem ściągalności powstałych 1rnłeżności.

Zauważalne było, że we wszystkich analizowanych latach obrót należnościami w trzeciej grupie gospodarstw trwał krócej niż w grupie pierwszej, wykorzystującej do finansowa

-nia dzialalnościjedynie kapitał własny. Różnica między rymi grupami gospodarstw była

relatywnie stabilna w latach 1998 i 2000-200 I (o 1-6 dni), a jedynie w 1999 r. ksztc1lto

-wala się na poziomie aż 34 dni. Podobna zależność dotyczyła relacji między grupą czwarli\ (gospodarstwa vvykorzystujące kapitał obcy zarówno krótko-, jak i długoterminowy) i pierwszą. Nie występowały także zasadnicze tendencje w dlugości obrotu należnościami między grupą czwartą i trzecią gospodarstw, chociaż na ogól dluższy obrót nałeż.no­

ściami dotyczy+ grupy czwartej (o 2--4 dni), z wyjątkiem 1999 r., w którym tendencja była odwrotna. Można stwierdzić, że niewystępowanie zasadniczych zależności między źródłami finansowania clzia-lalności a cyklem obrotu należnościami świadczy o zbliż()­ nych zasadach zarządzania nimi. Zasadniczo nie występuje w analizowanej zbiorowo.ci problem windykacji należności, co należy ocenić jako zjawisko bardzo korzystne. Poprawia to w wydatny sposób płynność finansową gospodarstw indywidualnych,

a jednocześnie świadczy o relatywnie dobrej kondycji odbiorców produktów rolniczych.

60 t998 1999 2000 2001 fili Grupa I t 8,0 48,S 14, 7 12.11 O Grupa Il t li,O 20,4 2.7 I 0.8 D Grupa tli 12,2 14,4 13,2 7,8 O Grupa IV 15,8 11,6 15, I I 0.6

Wykres 7. Wskaźnik obrotu należnościami (dni) Graph 7. Ducs rotation index (c.Jays)

Żródlo: Opracowanie własne.

Sourcc: Own cbbora1ion.

Wskaźnik obrotu gotówką obliczono jako relację między poziomem gotówki a prry -chodarni netto ze sprzedaży, w przeliczeniu na dni obrotu. Podobnie jak przy wskaź11iku

obroru należnościami w dniach, nie wystąpiły poci tym wzglęcle111 zasadnicze 1·óżnice między wydzielonymi grupami gospodarstw. W latach 1999 i 200 I zclecyclowanie nai -dłuższym obrorem gotówki (85-90 dni) charakteryzowaly się gospodarstwa 7. clru 'ie.J grupy (współfinansujące dzialalność, obok kapitału wlasnego, tylko cllugoter111inowym

M. Wasilewski

kapitalem obcym) (wykres 8). We wszystkich latach ta grupa gospodarstw charaktery

-zowala si<;: dluższy111 obrotem gotówką w stosunku do grupy korzystającej dodatkowo

(poza kapilalem wlasnym) tylko z krótkoterminowego kapitalu obcego (grupa trzecia).

ajwyższa różnica pod rym względem wystąpila w 1998 r. i wynosi·la 32 dni. Oznacza

to, że gospodarstwa z grupy trzeciej w sposób bardziej umiejętny wykorzystują aspekt

wspomagania dzialalności kredytem krótkoterminowym, a krótkie terminy platności

wymagają szybszego obrotu gotówką. Kredyt długoterminowy jest stabilnym źródłem finansowania w bieżącym roku, zatem obrót gotówką w gospodarstwie może być dłuższy.

Zależność ta jest również widoczna w relacji między grupą drugą i czwartą, gdyż

go-spodarstwa z grupy drugiej obrót gotówką mialy na ogół dluższy (z wyjątkiem 2000 r.). aj wyższa różnica między tymi grupami gospodarstw wystąpi la w 200 I r. i wynosiła okola 36 dni. Można stwierdzić, że obrót gotówką w gospodarstwach nie wykazywał zasadniczych zależności od źróclel finansowania działalności, a jedynie wykorzystywanie cllugoterminowego kapitalu obcego różnicowalo badaną zbiorowość gospodarstw. Zależ­ ności mi<;:clzy regulacją należności i obrotem gotówką były zbliżone, gdyż obie pozycje

są efektem sp1·zeclaży, a różnicuje je jedynie stopiel'1 płynności pieniężnej. Zarządzający g spodarslwem powinien ciążyć do skracania okresu obrotu zarówno należnościami, jak

i galówką. Naclwyż.ki gotówki powinny być inwestowane (inwestycje rzeczowe i/lub

kapitalowe). Należy jednak pamiętać o tym, że zbyt rygorystyczna polityka inkasowania mdeżno 'ci może przyczynić się do spadku poziomu sprzedaży. Również zarządzający

gospodars1we111 powinien posiadać rezerwę gotówkową na nieprzewidziane okoliczności

(wycla1ki). I OO 80 -10 20

o

~(i1upa I 0 (i1upa li 'o (i1upa Ili

I

0 (i1up:1 IV 6·15 (,\.·I 29.2 56.7 39.2 85.·I 65.·I 51.8 \\'~ kn:' 8. \\',k:1/i1ik ohrutu gotówką (dni)

(lr.1plt S. Cash rn1:11 io11 index (d:iys)

/wdlo Opraco\\,111ic \\ł:is11~.

Srn11c·c Ow11 dahor:11io11. !'iii i:: i:~

i!Y

F·!:· 2000 2001 50,6 59,5 59,3 89,9 42,0 61,4 62.6 54.2

Stado obroioll'c jest specyficzną pozycją zapasów w aktywach obrotowych. Stado ~1--1.id.1 si.; z org:rnizmóll' ży\\'ych, co pod względem zachowai·1 decyzyjnych stanowi

11 ~j.\tcl-- 11· 1:1. ;idach gospodaro\\'ania wpasami. Pow zechnie uważa si<;:, że powinno się

Efektywność· gospodars/\11 indy1vidua/11ych.. 9]

dążyć do zmniejszenia stanu magazynowego zapasów . .Jednak tTudno zalecać takie zach o-\:vanie zarządzającym przedsiębiorstwami rolniczym i, gdyż oznacw to automatycznie zmniejszenie rozmiarów produkcji. Udzial zapasów w majątku analizowanych gos1

o-darstw był relatywnie niewielki w porównaniu cło pozostalych pozycji majątkowych

(wykres 9). Jest to jednak pewną specyfiką gospodarstw indywidualnych, w których dominującym składnikiem majątku są aktywa tnvale. Należy w tym przypadku rozważ;ić znaczenie stada obrotowego jako pozycji ekonomicznej, która często genernje w zasad -niczy sposób wynik finansowy, zwłaszcza w gospodarstwach o zwierzęcych typach rolniczych. We wszystkich latach analizowanego okresu najwyższy uclzial zapasów był w trzeciej grupie gospodarstw i kształtował się w granicach 4-5.2%. Jedynie w tej grnpi..:

gospodarstw wystąpiła tendencja rosnąca udziału stada obrotowego w majątku gos1 o -darstw w latach 1999-2001 (o 0,8 pkt%). Najwyższa przewaga gospocl<lrstw z gnq y

trzeciej nad grupą pierwszą poci t·ym względem występowala w 1998 r. i wynosila

1,6 pkt%. W tym roku dominacja tej grupy gospodarstw nad grupą czwartą byla także najwyższa (o 1,7 pkt %), jak również dotyczyła wszystkich pozostałych J;it. Grupa

gospodarstvv zasilająca kapitał własny jedynie krótkoterminowym kapitalem obcym n1i;ila najwyższy udział stada obrotowego w majątku, gdyż prowadzenie proclukcj i zwierzęcej może wymagać wspomagania kredytem m.in. zakupu pasz. Ponadto, gospocłarstw<l te w większym stopniu mogą korzystać z kredytów preferencyjnych, dotyczących zakup11

operacyjnych środków do produkcji roślinnej, aby zwiększyć jej efektywność, w związku z koniecznością zabezpieczenia w pasze produkcji zwierzęcej. Nadal dominuje bowiem tTadycyjne podejście do tej produkcji, przy którym najlepszym zabezpieczeniem w pasz..: są wytworzone w gospodarstwie własne produkty. W przypadku pozostalych zależności między wydzielonymi grupami gospodarstw nie stwierdzono zasadniczych różnic.

6 1998 1999 l!illGrupa I 3.6 3,6 O Grupa li 3.6 2,8 O Grupa Ili 5,2 4.0 DGrupalV 3,6 3_5

Wykres 9. Udzial stada obrotowego w aktywach (%)

Graph 9. Current livestock's percent;ige in assets ('k)

Żródlo: Opracowanie wlasnc. Sourcc: Own clabora1io11.

Oeco110111ia 4 (2) 2005 3, I 3,6 4,5 3,6 2001 1,8 3, I 4,8 3,•I

94 M. Wasilewski

WNIOSKI

W opracowaniu przedstawiono analizę zależności stopnia wykorzystania kapitału obcego od uzyskiwanych wyników ekonomiczno-finansowych w indywidualnych gospo -cla1·stwach rolniczych. Na podstawie przeprowadzonych bada11 sformułowano następujące

wnioski:

I. Zacllużenie gospodarstw było relatywnie niewielkie, a w jego strukturze domino -waly zobowiązania długoterminowe. Zarządzający gospodarstwami stosują bardzo

ostrożną strategię finansowania clzialalności, korzystając głównie z kapitału własne­

go. Wykorzystywanie dodatkowo (obok kapitału własnego) długoterminowego kapi-talu obcego wpływalo korzystnie na efektywność działalności, gdyż w tej grupie

gospodarstw poziom dochodowości ziemi, ekonomicznej wydajności pracy oraz

efektywności kapitalowej zasobów pracy był najwyższy. Korzystanie jedynie z

ka-pitału wlasnego do finansowania dzialalności przynosiło w gospodarstwach wyższy

efekt w dochodowości ziemi niż w gospodarstwach korzystających dodatkowo z krótko- i długoterminowego kapitału obcego. W przypadku ekonomicznej wy

daj-ności pracy i efektywności kapitałowej zasobów pracy zależność była odwrotna.

2. Rentowność kapitalu wlasnego gospodarstw była relatywnie niska, co należy oce -nić jako zjawisko niekorzystne, zwłaszcza mając na uwadze długi obrót kapitałem w gospodarstwach rolniczych. Stwierdzono, że najmniej efektywne były poci tym wzglc;:clem gospodarstwa wspomagające kapitał własny jedynie krótkoterminowym

kapitalem obcym. Najkorzystniejszą relacją między aktywami obrotowymi i trwa-lymi (AO/AT) charakteryzowały się gospodarstwa finansujące dzialalność jedynie kapitalem własnym (grupa pierwsza). Gospodarstwa te nie wykorzystywały jednak

tej korzystnej zależności w zakresie poziomu efektywności działalności. Ponadto,

różnica poci względem wielkości wskaźnika AO/AT w gospodarstwach z grupy pierwszej w stosunku cło pozostałych grup gospodarstw byla niewielka. Oznacza to, że o wyższej efektywności gospodarstw korzystających z kapitału obcego clecy -clowaly również inne czynniki. Jednym z nich może być efekt dźwigni finansowej,

gdyż rncjonalnie wykorzystany kapital obcy (zwlaszcza długoterminowy) wydatnie

zwic;:kszfl efektywność lrnpitnlu własnego.

]. Rolnicy indy,viclualni \V odpo\vieclni sposób zarządzali należnościan1i i gotóvvką. brót należnościami nie przekraczał na ogół trzech tygodni, co należy uznać za

pozio111 b<lrdzo korzystny, w wydatny sposób zwiększający płynność finansową. Nnjko1·zyst11iejsze wskaźniki obrotu należnościami i gotówką występowały na ogól w grnpie gospodarstw wspomagającej kapitał własny jedynie krótkoterminowym

kapitale111 obcym. Gospodarstwa te charakteryzowaly się także największym udzialem w majątku wartości stada obrotowego, co ksztahowalo wzajemne relacje

sklnclników majątkowych.

P!Śi\IIENNICT\VO

l)ulit1iL·c 1\. '.WO I. Struki urn i koszt kapi1alu w p1·z1:clsit;biorstwie. v\iydaw. Naukowe PWN, Warsz a-ll':t. s. 1-17.5.

1:ra11c .I .. 2000: Di.wignia ti11:insoll'a w procesie podejmowania decyzji !111a11sowych w przcdsiQ -hinrstll'ic rolniczym. :1g:1dnic11ia Ekonomiki Rolnej. nr G (281). s. 17-29.

Efektywność gospodarstw i11dy111id11a/11ych. .. ₉₅

rranc J., 2003: Struktura kapitalu a procesy roz11·ojo11·c przedsiębiorstw rolniczych. \Vydaw. SGGW. Warszawa, s. 1-161 .

.Jarka S., 2004: Restrukturyzacja pai\stwowych przedsiębiorstw rolniczych. Szanse: i zagroi.cnia. Wydaw. SGGW, Warszawa, s. 1-188.

Kulawik J., 1995: Kapital w rolnictwie. Studia i l'v!onografic. Wydawnictwo ICRiGŻ. Warszawa, s. 1-75.

Pluta W., 2005: .Jednoczesność czy przemienność finansowania przedsi;;:wzii.;ć i11wc:stycyj11ych. [w:] Zarządzanie finansallli. Biznes, bankowość i finanse na rynkach wscl1oclz;1cych. Wydaw. Fundacji na rzecz Uniwersytetu Szczecii'1skicgo. Szczecin. s. 547-557.

Wasilewski M .. 2003: Sprawozdawczość finansowa w analizie wskai.nikowej gospodarstw rolni

-czych. [w:J Sprawozdawczość i rewizja linansowa w procesie: podnoszc:nia kwalilib cji bdry lllcnedżerskicj. Wydaw. AC w Krakowie, Kraków. s. 743-753.

Wasilewski M., 2004a: Zmiany kapitalu obcego a wyniki dzialalności gospodarstw inclywid11;ilnyd1.

[w:] Polski przedsiębiorca we wspólczc:snylll otoczeniu prawno-c:konomicz.nym. Czi;ść drnga.

Żróclla pozyskiwania kapitalu przez przedsi;;biorstwa. Teoria i pi-aktyka w polskim i.yci11 go -spodarczym. Wydaw. SGH w Warszawie, s. 215-222.

\:Vasilcwski M., 2004b: Kapital staly w finansowaniu dzialalności gospodarstw indywidualnych. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom VI, zcs~.yt

I. s. 235-240.

Wasilewski M., 2004c: Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowauia gospoc!arowa11i;1 zapas;11ni w przcdsi;;:biorstwach rolniczych. Wydaw. SGGW, Warszawa, s. 1-262.

Wasilewski M„ 2005: Poziom i zmiany kapitalu wlasncgo a wyniki ckonomicznc gospodarstw indywidualnych. [w:] Praktyczne aspekty pomiaru cJ'cktywności. Prace N;111kowc /\I~ we Wroclawiu Nr I 061, Wroclaw, s. 44 7-459.

Wędzki D., 2003: Strategie plynności linansowcj przcdsiybiorstwa. Olicyna Lko1101niczna, Kraków. s. 1-327.

Wyszkowska Z., 1996: Wybrane elementy wskaźnikowej analizy finansowej 11;1 przykl;1d/.ic przedsi9biorstw rolniczych. Wydawnictwo /\TR w Bydgoszczy. Bydgoszcz, s. 1-104.

EFFECTIVENESS OF PRIVATE FARMS IN RELATION TO THE LEYEL

OF LOAN CAPITAL USE

Abs!ract. Debts or l~trms werc small - long-term obligations dominatcd. Land prolitahility kvcl, cconomic labour cffcctivcncss' levcl and capital cffectivcness or lahour resources' levcl wcrc the highcst in thesc farms, wherc, aparl from own c;1pital, only long-tcrin capital was uscd. Own capital profitability in the farms was low, and the lc:1st clTcctivc wcrc l'arms which supported thcir own capital by short-term loan capital only (the third group). The bcst rclation betwecn lixed and currcnt asscts occurrcd in rarms linancin • their activity only by thcir own capital. Period or dues and cash rotation in the r:1rim w;1, short and the best in the third group or rarins, where pcrcentage or CUITenL livestock in as,CI,. Key words: loan capital in private rarms. labour clTcctivcness, ducs management. relations

in farms· assets

Zaakceptowano do druku - /\cccpted for print: 05.12.2005