Michaił Tal - Aleksander Rajecki, Maksym Czetwierik - mobi, epub, pdf, ebook – Ibuk.pl

(1)

(2)

(3)

(4)

Michai³ Tal

Aleksander Rajecki, Maksym Czetwierik T³umaczenie: Grzegorz Siwek

This edition is published by arrangement with Gloucester Publishers plc, Northburgh House, 10 Northburgh Street, London, EC1V 0AT

Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Miñska 25 00-987 Warszawa 4, skr. poczt. 144

rm@rm.com.pl www.rm.com.pl

¯adna czêœæ tej pracy nie mo¿e byæ powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jaki- kolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) w³¹cznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na ta- œmy lub przy u¿yciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy.

Wszystkie nazwy handlowe i towarów wystêpuj¹ce w niniejszej publikacji s¹ znakami towarowymi zastrze¿onymi lub nazwami zastrze¿onymi odpowiednich firm odnoœnych w³aœcicieli.

Wydawnictwo RM do³o¿y³o wszelkich starañ, aby zapewniæ najwy¿sz¹ jakoœæ tej ksi¹¿ce, jednak¿e nikomu nie udziela ¿adnej rêkojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w ¿adnym przypadku odpowiedzialne za jak¹kolwiek szkodê bêd¹c¹ nastêpstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeœli Wydawnictwo RM zosta³o zawiadomione o mo¿liwoœci wyst¹pienia szkód.

ISBN 978-83-7243-525-5 ISBN 978-83-7773-674-6 (e-Pub) ISBN 978-83-7773-675-3 (mobi) ISBN 978-83-7773-789-7 (pdf) Edytor: Tomasz Zajbt

Redaktor prowadz¹cy: Justyna Mrowiec Redakcja: Bartosz Dzia³oszyñski Korekta: Sylwia Baranowska

Projekt graficzny ok³adki: Gra¿yna Jêdrzejec

Koordynator produkcji wersji elektonicznej: Tomasz Zajbt Sk³ad: Marcin Fabijañski

Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza READ ME – Drukarnia w £odzi, Olechowska 83, (42) 649-33-91, druk@readme.pl, http://druk.readme.pl W razie trudnoœci z zakupem tej ksi¹¿ki prosimy o kontakt

z wydawnictwem: rm@rm.com.pl

(5)

Spis treœci

Spis treœci . . . 5 Wprowadzenie . . . 7 Rozdzia³ 1

Michai³ Tal: krótka biografia . . . 9

Rozdzia³ 2

Prosto i skutecznie . . . 23

Rozdzia³ 3

O szczebel w górê . . . 30

Rozdzia³ 4

Prze³amanie obrony . . . 44

Rozdzia³ 5

Magia kombinacji Tala . . . 61

Rozdzia³ 6

Szachowa maestria . . . 72

Rozdzia³ 7

Piêkne koñcówki. . . 76

Rozdzia³ 8

„Kto mieczem wojuje...” . . . 85

Rozdzia³ 9

Podpowiedzi Tala . . . 93

Rozdzia³ 10

Rozwi¹zania . . . 106

(6)

(7)

Wprowadzenie

Witamy w czarodziejskim œwie- cie szachowych kombinacji Michai³a Tala! W niniejszej ksi¹¿ce znalaz³o siê bardzo wiele przy- k³adów szachowego artyzmu ósmego mistrza œwiata. Autorzy postawili sobie za cel opracowanie zbioru kombinacji, który zarazem pos³u¿y³by czytelnikom do rozwiniêcia umiejêtnoœci taktycznych i umo¿liwi³by dog³êbne zapoznanie siê z partiami Michai³a Ta- la – jednego z najpopularniejszych mi- strzów œwiata w szachach.

Uwa¿amy, ¿e trudno dorównaæ ta- kiemu talentowi jak Tal, jednak¿e mo¿- na siê odeñ wiele nauczyæ, a tak¿e czerpaæ radoœæ z analizowania jego partii. Imitowanie nie powinno byæ celem samym w sobie, ale czasem po- budza wyobraŸniê – mo¿na nagle przenieœæ siê w miejscu i w czasie, by z bliska œledziæ grê dawnych s³aw.

Z myœl¹ o tych, którzy chc¹ dok³ad- niej poznaæ styl Tala, zamieœciliœmy pe³ny tekst wielu jego partii. Mo¿na jednak zrezygnowaæ z ich pocz¹tku i od razu zaj¹æ siê analiz¹ wybranej, szczególnie ciekawej pozycji. Autorzy ochoczo pozostawiaj¹ czytelnikom swobodê wyboru w tym wzglêdzie.

Kierowaliœmy siê nastêpuj¹c¹ za- sad¹: w ka¿dym z rozdzia³ów omawia- my pewien aspekt kombinacyjnej gry Tala, prezentuj¹c kilka przyk³adów.

Czytelnik ma zatem okazjê do samo-

dzielnego wynajdywania ruchów, za- granych przez wielkiego szachistê.

Gdyby potrzebna okaza³a siê pomoc, mo¿na zajrzeæ do „podpowiedzi Ta- la”, które dyskretnie naprowadz¹ na w³aœciwy trop.

Oto przyk³ad, który, jak s¹dzimy, wyjaœni, w czym rzecz:

Czukajew – Tal Mistrzostwa ZSRR, Tbilisi 1956

!""""""""#

$ + +t+l+%

$+ + +oVo%

$ + O +o+%

$+oOp+ + %

$oWp+ + +%

$R + +b+ %

$ Pq+ +pP%

$+k+ + + % /(((((((()Ruch czarnych

Po naturalnych posuniêciach 26...re1+ 27. ka2 dochodzimy do punktu kulminacyjnego. Czarne maj¹ kilka kusz¹cych kontynuacji, a niektó- re z nich wiod¹ do zwyciêstwa. Tal, rzecz jasna, wybra³ tê, która najszyb- ciej zmusi³a bia³e do kapitulacji. Jak wiêc zagra³ „Czarodziej z Rygi”?

PodpowiedŸ Tala

Czarne pionki na skrzydle hetmañ- skim odgrywaj¹ istotn¹ rolê, co wkrót-

(8)

ce siê wyjaœni. Warto te¿ zwróciæ uwa- gê na skutecznoœæ czarnego goñca, ostrzeliwuj¹cego wielk¹ przek¹tn¹ a1-h8.

Rozwi¹zanie 27...q:a3+!

Z matem w nastêpnym posuniêciu – 28...ra1. To z pewnoœci¹ najszyb- sza droga do zwyciêstwa, jednak-

¿e do wygranej czarnych prowadz¹

i inne ruchy (jednym z nich jest 27..b:b2!)

Podczas pracy nad t¹ ksi¹¿k¹ autorzy korzystali z technicznej pomocy Esbena Lunda i Jacoba Aagaarda, za któr¹ pragn¹ wyraziæ serdeczn¹ wdziêcznoœæ.

Maksym Czetwierik i Aleksander Rajecki Worone¿, VIII 2004

8 Michai³ Tal

(9)

Rozdzia³ 1

Michai³ Tal: krótka biografia

Zanim zaczêto wy³aniaæ champio- nów w rozgrywkach, przypomi- naj¹cych turnieje tenisowe („przegrany odpada”) – co doprowa- dzi³o do chaosu i anarchii w œwiecie szachów – na szachowym tronie zasia- da³o kolejno trzynastu mistrzów. Mi- chai³ Tal by³ szachowym królem naj- krócej spoœród nich: panowa³ zaledwie przez rok i piêæ dni – o tydzieñ krócej od Wasilija Smys³owa. A jednak na trwa³e zapisa³ siê w historii wiel- kich szachów. Prezentowa³ niepowta- rzalny styl gry i trudno o szachowy podrêcznik, który zdo³a³by wpoiæ adeptom podobny sposób rozgrywa- nia partii. W znakomitej ksi¹¿ce au- torstwa Tala, poœwiêconej jego me- czowi z Botwinnikiem w 1960 roku, znalaz³y siê dog³êbne analizy wybra- nych fragmentów tego pojedynku – Tal nie podda³ ich jednak systematyza- cji, nie wysnuwa³ na ich podstawie ogólnych teorii. Pomimo to nadzwy- czaj interesuj¹ce komentarze Tala do jego w³asnych partii stanowi¹ wyborny materia³ dydaktyczny. W ksi¹¿ce

„W ogoñ ataki” dziennikarz Jakow Damski usi³owa³ na podstawie partii Tala stworzyæ z³o¿on¹ z okreœlonych czynników „teoriê ataku”, niemniej kalkulacje ósmego mistrza œwiata trudno sprowadziæ do takich katego- rii jak, „s³aboœæ ósmej (pierwszej) li-

nii” czy „wra¿liwoœæ pola f7”. Cechy kombinacji Tala wyraŸniej rzuc¹ siê w oczy, gdy zajmiemy siê analiz¹ kolejnych s³ynnych zwyciêstw Tala. Za- pewne jeszcze lepsz¹ sposobnoœæ zrozumienia zagadki Tala mieli ci, któ- rym poszczêœci³o siê obserwowaæ jego grê na w³asne oczy, niejako przygl¹daj¹c siê procesowi twórcze- mu. Niestety, dziœ to ju¿ niemo¿liwe – Tal zmar³ w 1992 roku. Jednak¿e tak jak po Mozarcie pozosta³ zapis nuto- wy jego wspania³ej muzyki, tak samo Michai³ Tal – ów Mozart szachów – po- zostawi³ potomnym swoje kombina- cje. Nie warto podejmowaæ prób na- œladowania tego, co niezrównane. Le- piej zadowoliæ siê podziwianiem.

Michai³ Tal urodzi³ siê 9 IX 1936 roku w Rydze w rodzinie lekarza. Od najm³odszych lat wykazywa³ siê nad- zwyczajnymi zdolnoœciami matema- tycznymi, niecodzienn¹ pamiêci¹ i do- skona³ym s³uchem muzycznym. Nieco póŸniej zainteresowa³ siê te¿ szacha- mi. Siedmioletni Misza szybko opano- wa³ zasady gry i ju¿ wkrótce szachy przes³oni³y mu wszystko inne. W okresie powojennym ¿ycie szachowe w Zwi¹zku Radzieckim ponownie na- biera³o rozmachu, a £otwa nie stanowi³a pod tym wzglêdem wyj¹tku.

W wieku 9 lat Misza wst¹pi³ do klubu szachowego, gdzie roztoczy³ nad nim

(10)

opiekê znakomity trener Janis Kru¿- kop. Tal czyni³ b³yskawiczne postêpy:

jako 12-latek zadebiutowa³ w ³otew- skiej reprezentacji juniorów, w wieku lat 13 uzyska³ pierwsz¹ kategoriê i zadebiutowa³ na mistrzostwach Rygi, a rok póŸniej wyst¹pi³ po raz pierwszy w mistrzostwach £otwy.

Ukoñczywszy 15 lat, Tal w istocie do- kona³ wyboru dalszej drogi ¿ycio- wej. Postanowi³ studiowaæ filolo- giê, poniewa¿ nauki œcis³e by³y zbyt czasoch³onne. Pod okiem doœwiad- czonego trenera Aleksandra Koblenza 16-letni Tal zosta³ mistrzem £otwy. Ja- ko siedemnastolatek uzyska³ prawo gry w meczu o tytu³ mistrzowski, któ- ry to tytu³ zdoby³; od tej pory zacz¹³ pokonywaæ kolejne szczeble elimina- cyjne na drodze do fina³owego turnieju championatu ZSRR. W turnieju tym m³ody debiutant podzieli³ V-VII miejsca, trac¹c zaledwie punkt do zwy- ciêzców – by³ to wyborny rezultat 19-letniego juniora!

Dziêki temu sukcesowi w radzieckim championacie Tal znalaz³ siê w sk³adzie reprezentacji na dru¿yno- we studenckie mistrzostwa œwiata, na których na III szachownicy uzyska³ 6 punktów w 7 partiach. Jedna z jego

„ofiar”, arcymistrz Ivkov, opublikowa³ wtedy artyku³ pod proroczym nag³ów- kiem: „Tal! Zapamiêtajmy to nazwi- sko!”

Michai³ Tal istotnie zyskiwa³ coraz wiêkszy rozg³os. Na pocz¹tku 1957 roku zosta³ mistrzem ZSRR, zwyciê¿aj¹c m.in. Bronsteina, Keresa, Tajmanowa i Petrosjana. Za ten sukces FIDE przyzna³a mu tytu³ arcymistrza miêdzyna-

rodowego. Rok póŸniej Tal broni³ zdo- bytego tytu³u w rodzinnej Rydze. Czte- rech pierwszych graczy w tym championacie kwalifikowa³o siê do turnieju miêdzystrefowego. W po³owie dystansu Tal mia³ zaledwie 50% punk- tów, ale nastêpnie efektownie finiszowa³ i przed ostatni¹ rund¹ zapewni³ sobie awans. W dramatycznym pojedynku ze Spasskim szachista z Rygi sta³ w obliczu pora¿ki, ale ostatecznie wygra³, zapewniaj¹c sobie tym samym zwyciêstwo w drugich z kolei mistrzostwach ZSRR.

Po tym arcytrudnym teœcie w Ry- dze, turniej miêdzystrefowy w Porto- ro¿u okaza³ siê dla Tala wzglêdnie

³atw¹ przechadzk¹. Dwukrotny mistrz Zwi¹zku Radzieckiego nie tylko prze- szed³ do dalszego etapu rozgrywek o prymat na œwiecie – turnieju preten- dentów – ale i wyprzedzi³ wszystkich konkurentów. Nastêpnie z powodze- niem zadebiutowa³ na olimpiadzie szachowej w Monachium, podzieli³ II-III miejsce w kolejnych mistrzostwach ZSRR (Tal najwyraŸniej uwa-

¿a³, ¿e trzecie z rzêdu zwyciêstwo by³oby „nieprzyzwoitoœci¹”) oraz triumfowa³ w bardzo silnym turnieju w Zurychu.

W 1959 roku turniej pretendentów zorganizowano w Jugos³awii – gdzie Talowi zawsze dobrze siê gra³o.

Oœmiu graczy zmierzy³o siê w cztero- ko³owych rozgrywkach. Najwa¿niej- szymi partiami by³y zapewne poje- dynki Tala ze Smys³owem, który ma- rzy³ o rozegraniu czwartego meczu o mistrzowsk¹ koronê z Botwinni- kiem. Tal uleg³ Smys³owowi w I kole,

10 Michai³ Tal

(11)

w II zaœ, w trudnym po³o¿eniu z³apa³ rywala w pu³apkê. W III kole Smys³ow, wypracowawszy wygran¹ pozycjê, w niedoczasie przeoczy³ wieczny szach, natomiast w ostatniej partii po- niós³ klêskê. G³ównym rywalem Tala okaza³ siê Keres. Ostatecznie jednak, uzyskuj¹c 20 punktów w 28 partiach, Tal finiszowa³ o pó³tora punktu przed Estoñczykiem. Droga do tronu stanê³a otworem.

Zajmijmy siê teraz przyczynami b³yskawicznego wzlotu Michai³a Tala.

Wykazywa³ siê on niezwyk³¹ intuicj¹, a ponadto potrafi³ liczyæ warianty da- lej i precyzyjniej od wiêkszoœci swoich konkurentów. W istocie jednak wiele kombinacji Tala nie zas³ugiwa³o na miano poprawnych! Potrafi³ obliczaæ skomplikowane, 10-posuniêciowe kon- tynuacje, nie zauwa¿aj¹c, np. skrytej obrony w trzecim ruchu. Tal nie przej- mowa³ siê tym zanadto. W ferworze walki, ow³adniêty przez jakiœ niezwyk³y zamys³, nie waha³ siê blefo- waæ. W z³o¿onych pozycjach, doœæ chaotycznych ze strategicznego punktu widzenia, z oryginalnym rozstawie- niem figur, przeciwnicy Tala na ogó³ pope³niali b³êdy. Wspó³czesny silny program komputerowy z pewnoœci¹ przysporzy³by m³odemu Talowi sporo problemów. W owym okresie jednak jedynym trudnym rywalem by³ dla nie- go Korcznoj – twardy gracz, s³yn¹cy ze œwietnej gry obronnej. Zdarza³o siê,

¿e Michai³ Tal przegrywa³ ze stosun- kowo s³abszym oponentem, jednak dziêki wyj¹tkowej odpornoœci psy- chicznej rewan¿owa³ siê za tak¹

„wpadkê” ca³ymi seriami zwyciêstw.

Warto dodaæ, ¿e m³ody Tal znako- micie radzi³ sobie w koñcówkach.

W pozycjach z niewielk¹ liczb¹ figur na szachownicy oblicza³ warianty dok³adnie i daleko. Natomiast mit o jego psychologicznym wp³ywie na przeciwników, o zdolnoœciach hipno- tycznych – to oczywista przesada.

Szachistów o ¿elaznych nerwach nic nie jest w stanie wyprowadziæ z rów- nowagi, z kolei ci, których nerwy za- wodzi³y, pope³niali b³êdy nie tylko w partiach z Talem. W istocie to Tal znajdowa³ siê pod pewnym wzglêdem w gorszej sytuacji ni¿ jego konkuren- ci, gdy¿ ju¿ od dzieciñstwa mia³ powa¿ne problemy zdrowotne. Jego na- rzeczonej, Sally Landau, podszepty- wano nawet, by nie wychodzi³a za m¹¿ za chorego m³odzieñca, jednak Sally posz³a za g³osem serca i wkrótce urodzi³a Talowi syna.

Tal zdoby³ rzesze wielbicieli nie tylko efektown¹ gr¹, ale tak¿e wielkim urokiem osobistym. By³ wyzbyty wszelkiego snobizmu i uwielbia³ kon- takty z ludŸmi. Dowcipny i rozrywko- wy, stanowi³ „duszê” ka¿dego towa- rzystwa. Stara³ siê nie schlebiaæ radzieckim w³adzom, które jakoœ akcep- towa³y tego orygina³a i na ogó³ pozostawia³y go w spokoju.

Przeciwnik Tala w meczu o sza- chow¹ koronê, Michai³ Botwinnik, trudni³ siê zawodowo prac¹ naukow¹ w dziedzinie in¿ynierii elektrycznej.

W nielicznych wystêpach przed poje- dynkiem z Talem odnosi³ sukcesy, ale g³ównie za spraw¹ swojego kolosal- nego mistrzostwa strategicznego.

W taktycznych komplikacjach Botwin-

Michai³ Tal: krótka biografia 11

(12)

nik czu³ siê mniej pewnie i dlatego styl gry Tala, który potrafi³ umiejêtnie

„m¹ciæ wodê”, wyraŸnie mu nie odpo- wiada³. W otwarciu Tal nie d¹¿y³ do uzyskania przewagi za wszelk¹ cenê.

Stara³ siê tylko unikaæ ulubionych sys- temów debiutowych przeciwnika i wypracowywaæ pozycje, które sam preferowa³ – mo¿e i obiektywnie nieco gorsze, ale za to z taktycznymi kon- trszansami.

Pierwsza partia moskiewskiego meczu z Botwinnikiem stanowi³a dla Tala dobry omen. Czêsto bowiem roz- poczyna³ rozgrywki od pora¿ki, tym razem jednak odniós³ efektowne zwy- ciêstwo. Po czterech kolejnych remi- sach wygra³ tak¿e bardzo skomplikowan¹ VI partiê, w której w irracjonal- nej pozycji Botwinnik nie zdo³a³ udo- wodniæ niepoprawnoœci poœwiêceñ Tala. Jednak¿e po IX pojedynku stan meczu prawie siê wyrówna³. Nastêp- ne siedem partii przynios³o 6 remisów i jedn¹ wygran¹ Tala. Pretendent z Ry- gi straci³ cierpliwoœæ i w XVII partii bardzo ryzykownie rozegra³ debiut.

Dziêki dok³adnej grze Botwinnik uzyska³ wygran¹ pozycjê, ale w niedoczasie przeoczy³ groŸbê mata. Ostatecz- nie mecz zakoñczy³ siê przed czasem – przekonuj¹cym zwyciêstwem Tala (12,5:8,5).

Zgodnie z przyjêtymi przez FIDE zasadami, Botwinnik mia³ prawo do rewan¿u. Po wyraŸnym zwyciêstwie w 1960 roku, Tal nieco zlekcewa¿y³ ru- tynowanego rywala. Z kolei Botwin- nik, w trakcie przygotowañ do meczu rewan¿owego, umiejêtnie po³¹czy³ trening analityczny z gr¹ praktyczn¹.

Na olimpiadzie w Lipsku Tal na I szachownicy uzyska³ 11 punktów z 15, jednak na II szachownicy Botwinnik, wyzbywaj¹c siê trapi¹cej go wczeœniej sk³onnoœci do wpadania w niedoczas, zdoby³ 10,5 z 13. Tal wola³ nie trudziæ siê studiowaniem debiutów, a przed samym meczem powa¿nie zachoro- wa³. Botwinnik nie chcia³ wyraziæ zgody na rozegranie pojedynku w póŸ- niejszym terminie i za¿¹da³, by Tal podda³ siê oficjalnemu badaniu lekar- skiemu w Moskwie. W tej sytuacji m³ody mistrz œwiata uleg³ znanemu z twardego charakteru ex-champio- nowi i zgodzi³ siê na grê w wyznaczo- nym wczeœniej czasie. Botwinnik wygra³ zatem przedmeczow¹ psycholo- giczn¹ konfrontacjê.

W meczu rewan¿owym Tal wprawdzie w II partii wyrówna³ stan po pora-

¿ce w I, ale potem pojedynek zacz¹³ siê toczyæ pod dyktando starszego rywala. Tal z trudem wybroni³ siê w IV i V partii, jednak w VII nie by³ w stanie stawiæ przeciwnikowi skutecznego oporu. I choæ wygra³ w VIII pojedynku, to potem nie „poszed³ za ciosem”.

Wskutek b³êdów debiutowych przegra³ trzy partie z rzêdu, co faktycznie przes¹dzi³o o wyniku meczu, do koñ- ca którego Tal nie zdo³a³ odrobiæ znacznych strat. W XX partii Botwin- nik obroni³ bardzo trudn¹ koñcówkê, podpisuj¹c remis w 121. (!) ruchu. Na- zajutrz wygra³ XXI partiê – a wraz z ni¹ ca³y mecz z wynikiem 13:8. Tal zosta³ najm³odszym eksmistrzem œwiata w historii szachów.

Nie rozpacza³ wszak zbyt d³ugo po stracie tytu³u. Ju¿ jesieni¹ 1961 roku

12 Michai³ Tal

(13)

wygra³ superturniej w Bledzie. Z 14,5 punktami z 21 partii finiszowa³ o punkt przed Fischerem i o dwa przed Gligoriciem, Keresem i Petrosjanem.

Na mistrzostwach ZSRR w Baku po 15 rundach maratoñskiego dystansu mia³ zaledwie 50-procentowy rezultat, ale dziêki œwietnemu finiszowi (5 z 6) uzyska³ ostatecznie niez³e IV-V miejsce. Wkrótce jednak nasilaj¹ce siê bóle nerek zmusi³y go do poddania siê operacji. Wystêp na turnieju preten- dentów w 1962 roku na egzotycznej wyspie Curaçao zakoñczy³ siê dla Tala katastrofalnie. Przez trzy ko³a Tal szed³ na przedostatnim miejscu, a wszystko, co wypracowywa³ w pierwszych czterech godzinach gry, traci³ w ostatniej, pi¹tej. W zwi¹zku z bardzo z³ym stanem zdrowia arcymistrz z Rygi musia³ ostatecznie wycofaæ siê z tego turnieju.

By³o oczywiste, ¿e Tal nie ma real- nych szans na odzyskanie korony. Po pora¿ce Botwinnika w meczu z Petro- sjanem w 1963 roku, mistrzostwo œwiata przesz³o w rêce m³odszych, silnych i, co najwa¿niejsze, zdrowych graczy. A Tal, wci¹¿ jeszcze dosyæ m³ody, nie troszczy³ siê bynajmniej o swój kruchy organizm. Na³ogowo pa- li³ i pi³, a w skutek d³ugotrwa³ego sto- sowania œrodków farmakologicznych uzale¿ni³ siê równie¿ od nich. W³aœci- wie powinno zdumiewaæ, ¿e przez kolejne trzy dziesiêciolecia uzyskiwa³ jeszcze wspania³e sukcesy turniejowe i wygra³ mnóstwo piêknych partii.

Odzyskan¹ form¹ b³ysn¹³ ju¿

w 1962 roku na olimpiadzie szachowej w Warnie, gdzie na VI szachowni-

cy uzyska³ najlepszy wynik oraz rozegra³ najpiêkniejsz¹ partiê – z niemiec- kim szachist¹ Hechtem. W 1963 Tal podzieli³ II-III miejsca na championacie ZSRR i zwyciê¿y³ na turniejach w Miszkolcu, Hastings i Rejkiawiku.

Na miêdzystrefowym turnieju w Am- sterdamie (1964) podzieli³ pierwsz¹ nagrodê z Larsenem, Smys³owem i Spasskim ze znakomitym rezultatem – 17 z 23. W tym czasie obowi¹zywa³a zasada o dopuszczaniu do rozgrywek pretendentów tylko trzech reprezen- tantów tego samego kraju, wobec czego Tal musia³ wygraæ ostatni¹ par- tiê, by o pó³ punktu wyprzedziæ Stei- na. I Tal zmusi³ do kapitulacji bu³gar- skiego arcymistrza Tringowa ju¿ w 17.

posuniêciu!

W 1965 roku turniej pretendentów zast¹piono meczami. Przeciwnik Tala w æwieræfinale, solidny pozycyjny gracz Portisch, czêsto nie by³ w stanie wytrzymaæ kombinacyjnego naporu eksmistrza œwiata, który wygra³ przed czasem pojedynek zaplanowany na 10 partii. Pó³fina³owa konfrontacja z Lar- senem mia³a bardziej dramatyczny przebieg. Przy stanie 4:4 do Tala uœmiechnê³o siê szczêœcie w IX partii:

w od³o¿onej pozycji Larsen wpad³ w prost¹ pu³apkê i przeoczy³ nie- skomplikowan¹ wygran¹. Z kolei w ostatniej partii Tal przeprowadzi³ niezbyt poprawne poœwiêcenie figury – choæ prawid³ow¹ obronê uda³o siê wskazaæ dopiero z pomoc¹ nowoczesnego programu komputero- wego. Duñski arcymistrz nie zdo³a³ jej wyszukaæ i pogubi³ siê w komplikacjach.

(14)

Przez dwie trzecie dystansu fina³owego meczu Tal-Spasski utrzymy- wa³a siê równowaga, ale potem Tal przegra³ trzy partie z rzêdu. Pojedy- nek o prymat na œwiecie w 1966 roku zademonstrowa³ dominacjê ówczes- nego championa Petrosjana nad chal- lengerem Spasskim. Mo¿liwe, ¿e Pe- trosjan pokona³by tak¿e Tala, niemniej mecz pomiêdzy graczami o tak skrajnie ró¿nych stylach gry by³by z pewnoœci¹ pasjonuj¹cy.

Podczas olimpiady w Hawanie (1966) zdrowie Tala znowu ucierpia³o:

w nocnym klubie zosta³ uderzony w g³owê butelk¹. Musia³ pauzowaæ przez pierwsze cztery rundy, potem jednak uzyska³ 12 punktów w 13 partiach!

W 1968 roku podj¹³ kolejn¹ próbê odzyskania szachowego tronu. Tym razem, po przegraniu I partii æwieræfi- na³owego meczu z Gligoriciem, nie spieszy³ siê z odrabianiem strat. Jak sam przyzna³, dwukrotnie przed- wczeœnie zgodzi³ siê na remis, aby...

móc obejrzeæ pi³karskie mecze. Osta- tecznie jednak zwyciêstwami w partiach VII i IX zapewni³ sobie awans do pó³fina³u. Tam jednak uleg³ tradycyj- nie trudnemu dla siebie przeciwnikowi – Korcznojowi (5,5:4,5).

W 1969 roku Tal w ogóle wypad³ z cyklu pretendenckiego. W meczu z Larsenem o miejsce w ósemce pre- tendentów poniós³ dotkliw¹ pora¿kê (2,5:5,5). Z kolei w mistrzostwach Zwi¹zku Radzieckiego, bêd¹cych jed- noczeœnie turniejem strefowym, nie zdoby³ nawet 50% punktów. W koñ- cu zdecydowa³ siê na usuniêcie cho-

rej nerki. Operacja siê uda³a i ju¿ mie- si¹c póŸniej eksmistrz œwiata wygra³ silny turniej miêdzynarodowy w Tbilisi.

Na pocz¹tku lat 70. rozpad³o siê ma³¿eñstwo Michai³a Tala z Sally Lan- dau. Tal o¿eni³ siê powtórnie, lecz i ten zwi¹zek nie okaza³ siê trwa³y.

Trzeci¹ ¿on¹ Tala zosta³a redaktorka czasopisma szachowego, Angelina Pietuchowa. W ZSRR zwracano uwagê na moralny wizerunek swoich obywa- teli; dwukrotnie rozwiedzionemu Ta- lowi coraz rzadziej dawano zgodê na wyjazdy za granicê.

Rezultaty Tala w latach 70. by³y bardzo nierówne. Na mistrzostwach ZSRR w 1971 roku podzieli³ II-III miejsca, lecz na memoriale Alechina w Mo- skwie – tylko VI-VII. Nastêpnie jednak zaprezentowa³ seriê 83 partii bez pora¿ki – przy czym wygra³ znacznie wiê- cej pojedynków ni¿ zremisowa³! Tal zwyciê¿y³ w piêciu kolejnych turniejach i wyst¹pi³ na IV szachownicy na olimpiadzie w Skopje, gdzie osi¹gn¹³ rekordowy rezultat – 14 punktów z 16.

Jednak¿e wystêp na miêdzystrefo- wym turnieju w Leningradzie w 1973 roku okaza³ siê dla Tala zupe³nie nie- udany – szeœæ pora¿ek i tylko 50-procentowy rezultat. Podczas championatu ZSRR Tal uzyska³ zaledwie „-1”, po czym przysz³a kolejna seria bez przegranej w 93 partiach, rozegranych w siedmiu turniejach! Zosta³a ona przerwana w Nowym Sadzie, lecz arcymistrz z Rygi wygra³ i tamten turniej. Triumfalny dla siebie rok 1974 Tal uwieñczy³ zdobyciem tytu³u mistrza ZSRR.

14 Michai³ Tal

(15)

Na superturnieju w Mediolanie (1975) Tal nie zadowoli³ siê „trady- cyjn¹” pora¿k¹ w I rundzie, lecz po- niós³ drug¹ tak¿e w kolejnej. Po takim starcie wynik 5,5 z 11 by³ ca³kiem niez³y. Bardziej uda³ siê start w na- stêpnym championacie ZSRR – dzielo- ne II-V miejsce. W porównaniu z lenin- gradzkim turniejem miêdzystrefo- wym ten w Biel przyniós³ Talowi pewien sukces – II-IV miejsce – jednak w dogrywce o dwa premiowane awansem miejsca uleg³ on Portischowi i Pe- trosjanowi.

Ostatnie pasmo sukcesów Tala przysz³o w koñcu lat 70. W mistrzostwach Zwi¹zku Radzieckiego w 1978 szachista z Rygi wywalczy³ swój szósty i ostatni z³oty medal. Z kolei w dwu- ko³owym „turnieju gwiazd” w Montre- alu (1979) Tal podzieli³ I miejsce z ów- czesnym mistrzem œwiata Karpowem.

Uzyska³by kolejn¹ seriê 79 partii bez przegranej, gdyby nie pora¿ka z outsi- derem na turnieju w Tallinnie.

Obawy, dotycz¹ce rezultatów na- stêpnego turnieju miêdzystrefowego w Rydze, na szczêœcie okaza³y siê p³onne. W wyniku sztucznego loso- wania Tal gra³ z innymi sowieckimi ar- cymistrzami w pierwszych rundach i pokona³ ich wszystkich! Z fenome- nalnym rezultatem 14 z 17 finiszowa³ z przewag¹ 2,5 punktu nad drugim w tabeli – Po³ugajewskim, który jednak rozbi³ Tala w æwieræfina³owym meczu pretendentów. Marzenia siê rozwia³y.

W 1981 roku Tal nie dozna³ pora¿ki w 80 partiach, rozegranych wszak w niezbyt silnych turniejach. Gra eks-

mistrza œwiata ulega³a stopniowemu przeobra¿eniu. Nie by³ on w ju¿ stanie fizycznie znieœæ gry „na pe³nych obro- tach” w du¿ych zawodach. Tak wiêc w wiêkszoœci gier zadowala³ siê szyb- kimi remisami, w nadziei na pokona- nie outsiderów. W zwi¹zku z tym coraz czêœciej zdarza³y siê turnieje, któ- re koñczy³ bez przegranej, ale i takie, w których nie wygra³ ani jednej partii.

Pomimo wszystko spisywa³ siê bardzo dobrze w turniejach miêdzystre- fowych w latach 80. W Moskwie (1982) by³ trzeci, ale tylko dwóch pierwszych kwalifikowa³o siê do gro- na pretendentów. W Suboticy (1987) finiszowa³ tylko o pó³ punktu za zwy- ciêzcami. W 1985 roku Tal zakwalifi- kowa³ siê do turnieju pretendentów, w którym jednak zawiód³ na finiszu – uzyskuj¹c zaledwie pó³ punktu z dwóch partii. Wprawdzie podzieli³ premiowane awansem miejsce z Tim- manem i zremisowa³ z nim uzu- pe³niaj¹cy mecz, ale odpad³ wskutek gorszej punktacji pomocniczej.

Otwarte turnieje szwajcarskie, któ- re sta³y siê wówczas modne, nie odpo- wiada³y Talowi, gdy¿ wymaga³y wiel- kiej energii i wytrzyma³oœci. Z drugiej strony bardzo lubi³ wystêpowaæ w rozgrywkach b³yskawicznych i tzw.

szachach aktywnych (ze skróconym czasem do namys³u). W 1988 roku zwyciê¿y³ nawet w oficjalnych mistrzostwach FIDE w blitzu.

Michai³ Tal rozegra³ swoj¹ ostatni¹ partiê turniejow¹ 5 V 1992 roku w Bar- celonie. Jego przeciwnik, maj¹cy czarne figury arcymistrz Akopian, odrzuci³ w debiucie propozycjê remisu. Tal

(16)

efektownie wygra³ ten pojedynek. Na- stêpnie wyst¹pi³ jeszcze w rozgrywkach blitzowych w Moskwie, pozwa- laj¹c siê wyprzedziæ tylko mistrzowi œwiata Kasparowowi oraz Bariejewo- wi – przy czym wygra³ z tym pierw- szym w bezpoœrednim pojedynku!

Wkrótce potem trafi³ do szpitala, z którego ju¿ nie wyszed³.

Ósmy mistrz œwiata zmar³ 28 VII 1992 roku.

Trzy partie Michai³a Tala Z niezwyk³ego zbioru partii Tala wybraliœmy trzy, dobrze ilustruj¹ce jego oryginalny i z³o¿ony styl gry.

Tal-Panno Portoro¿ 1958 Partia hiszpañska

1.e4 e5 2.nf3 nc6 3.bb5 a6 4.ba4 nf6 5.0-0 be7 6.re1 b5 7.bb3 d6 8.c3 0-0 9.h3nd7 10.d4 nb6 11.be3 ed 12.cdna5 13.bc2 c5 14.e5?!

!""""""""#

$t+vW Tl+%

$+ + VoOo%

$oM O + +%

$MoO P + %

$ + P + +%

$+ + Bn+p%

$pPb+ Pp+%

$Rn+qR K % /(((((((()

Tal rozegra³ debiut w typowym dla siebie, ostrym stylu. Lepsze by³o jednak 14.nc3 nac4 15.bc1 i bia³e mia³y niez³e widoki na przechwycenie inicjatywy, np.: 15...cd 16.n:d4 bf6 17.a4 ba 18.b:a4 qc7 19.b3 ne5

20.bb2 bb7 21.rc1 qb8 22.nf5 rd8 23.ba3 z lekk¹ przewag¹ (Gli- goriæ-Olaffson, Bled 1959).

14...de.

Po 14...nac4 15.ed q:d6 16.qd3 qg6 17.dc n:e3 18.q:e3 q:c2 19.q:e7 nd5 20.qe5 q:c5 21.nc3 bia³e wychodzi³y z debiutu z pewn¹ inicjatyw¹.

15.n:e5 nbc4.

15...bf6 16. nc3 nbc4 17.n:c4 n:c4 18.dc pozostawia³o bia³ym nie- znaczn¹ przewagê.

16.qd3.

Bia³e nie mia³y przewagi po 16.qh5, np.: 16...f5 (mo¿liwe jest równie¿ 16...g6 i ³atwo zrozumieæ, dlaczego Tal nie zdecydowa³ siê na ten wariant; po 17.n:g6 fg 18.b:g6 hg 19.q:g6+ kh8 bia³e musia³yby zadowoliæ siê wiecznym szachem) 17.n:c4 n:c4 18.qf3 cd 19.b:d4 q:d4 20.q:a8 bh4 21.qf3 q:b2 22.nd2! q:c2 23.qd5+ kh8 24.qf7! b:f2+ 25.kh2! bc5 26.re8 bd6+! 27.kh1 be6! 28.r:f8+ b:f8 29.q:f8+ bg8 30.n:c4 bc 31.rf1 q:a2 32.r:f5 a5 z prawdopodobnym remisem (Kasparow).

16...f5.

Mo¿liwe by³o te¿ 16...g6!? 17.bh6 n:e5! 18.r:e5 nc6 19.b:f8 b:f8 20.re1 n:d4 i silny skoczek rekom- pensuje stratê jakoœci.

17.bb3.

Interesuj¹ce by³o 17.bf4!?, po czym czarne mia³y do wyboru jedn¹ z dwóch mo¿liwoœci:

a) 17...n:b2?! 18.qc3 q:d4 19.bc1! q:c3 20.n:c3 na4 21.n:a4 ba 22.bd2 i bia³e wywieraj¹ pewien nacisk.

16 Michai³ Tal

(17)

b) 17...cd 18.nd2 bb4!? 19.ne:c4 bc 20.n:c4 b:e1 21.r:e1 n:c4 22.q:c4+ kh8 z chaotyczn¹ pozycj¹ (Dworecki).

17...f4.

Czarne tak¿e graj¹ bardzo ostro.

Mo¿liwe by³o równie¿ 17...be6 18.dc n:b3 19.q:b3 rc8 20.n:c4 b:c4 21.qc3 albo 17...bf6 18.n:c4 n:b3!

19.q:b3 be6 20.dc b:c4 21.qc2 – w obu przypadkach powsta³a dosyæ niejasna pozycja, jednak nie tak skom- plikowana jak owa, która wynik³a w partii.

18.bd2 n:b3.

Goñca trzeba zlikwidowaæ. Po 18...bf5?! 19.b:a5 q:a5 20.qc3 q:c3 21.n:c3 cd 22.n:c4 bc 23.b:c4+ kh8 24.r:e7 dc 25.bc bia³e przechodzi³y do koñcówki z przewag¹ pionka.

!""""""""#

$t+vW Tl+%

$+ + V Oo%

$o+ + + +%

$+oO N + %

$ +mP O +%

$+m+q+ +p%

$pP B Pp+%

$Rn+ R K % /(((((((()

19.nc6!?

Niebywa³e! Tal decyduje siê na

„zdobycie” hetmana za cenê ogrom- nych strat materialnych – przywodzi to na myœl pyrrusowe zwyciêstwa Ar- mii Czerwonej! Po 19.q:b3 bf6 20.na3! b:e5 21.r:e5 be6 22.r:e6 n:d2 23.qd3 q:d4 24.q:d4 cd 25.rd1 b4 26.r:d2 ba

27.r:d4 ab 28.rb4 rab8 29.reb6 wynika³a remisowa koñcówka.

19...n:a1 20.n:d8 bf5.

Panno przyjmuje wyzwanie. Ostro-

¿niejsze by³o 20...b:d8 – po 21.b3 n:d2 22.n:d2 bf5 23.ne4 cd!

24.r:a1 bb6 czarne nie sta³y gorzej (Kasparow).

21.qf3 ra:d8 22.r:e7 b:b1 23.b:f4 r:d4.

Próba uzyskania wolnego pionka – 23...cd?! – nie przynosi³a efektu: 24.b3 bg6 25.bc d3 26.qg3 d2 27.b:d2 r:d2 28.qc3 rd1+ 29.kh2 bf7 30.c5 czarne mia³y k³opoty.

24.qg4.

Po 24.qg3 bg6 25.be5 n:e5 26.q:e5 bf7 27.q:c5 rd1+

28.kh2 b:a2 bia³e mia³y w zanadrzu 29.r:g7+! k:g7 30.qg5+ z wiecznym szachem (Dworecki).

24...bg6 25.qe6+.

!""""""""#

$ + + Tl+%

$+ + R Oo%

$o+ +q+v+%

$+oO + + %

$ +mT B +%

$+ + + +p%

$pP + Pp+%

$M + + K % /(((((((()

25...bf7!

Prawid³owy wybór. Po 25...kh8?!

26.be5 n:e5 27.q:e5 rg8 28.q:c5 nc2 29.qa7 rd1+ 30.kh2 re1 31.r:e1 n:e1 32.q:a6 b4 33.a4 ba 34.ba nd3 35.f3 bia³e uzyskiwa³y pewne szanse (Kasparow).

26.qf5 nc2.

(18)

26...bg6? by³o z³e ze wzglêdu na 27.r:g7+! k:g7 28.bh6+ k:h6 29.q:f8+ kg5 30.q:c5+ z wygran¹ bia³ych (Tal). Bardzo ciekawy by³ jednak ruch 26...rd5!? – 27.qg4 h5 28.qg3 rd1+ 29.kh2 nd2 30.qg5 nf1+ 31.kg1 h4 32.q:h4 ne3+ 33.kh2 nd5 i czarne sta³y nieco lepiej (Kasparow).

27.b3bg6.

Byæ mo¿e nale¿a³o zdecydowaæ siê na 27...rd1+!? 28.kh2 nd2 29.b:d2 r:d2 30.q:c5 nd4 31.qc3 rd1 ze – zdaniem Kasparowa – lekk¹ przewag¹ czarnych.

28.r:g7+! k:g7 29.bg6+ k:h6 30.q:f8+ kg5 31.bc bc 32.g3 be4 33.h4+

Mo¿liwe by³o te¿ 33.f4+kg6 34.g4 h6 35.qe7, chocia¿ po 35...ne3!

36.qe6+ kg7 37.f5 nd5 38.qg6+

kf8 39.q:h6+ kf7 40.qg6+ ke7 41.qe6+ kf8 42.q:a6 c3 czarne remisowa³y (Kasparow).

33...kg4.

Albo 33...kg6 34.f3 bd3 35.h5+

(jeszcze ostrzejsze jest 35.g4!? h5 36.g5 rd7! 37.qh6+ kf7 38.q:h5+ ke6 39.qe8+ kd6 40.g6 nd4 z niejasn¹ pozycj¹) 35...k:h5 36.qf6 ne3! i czarne sta³y nieŸle, podczas gdy po 37.g4+?n:g4 38.fg+

r:g4+ 39.kf2 rh6 uzyskiwa³y nawet wyraŸn¹ przewagê (Kasparow).

34.kh2 bf5.

Na 34...bd5? bia³e mia³y skuteczn¹ ripostê: 35.f3+b:f3 36.qc8+ kh5 37.qf5+ kh6 38.qg5 mat.

35.qf6.

35.q:c5?! by³o z³e z powodu 35...rd2! 36.q:c4+ nd4 37.kg1

be6 38.q:a6 b:a2 – i szanse na wygran¹ mia³y tylko czarne.

35...h6 36.qe5.

Po 36.q:h6 kf3 37.kf6 czarne dys- ponowa³y kontynuacj¹ 37...ne3! 38.fe rd2+ z wiecznym szachem (Vukoviæ).

36...re4.

36...bd3 37.qf6 bf5 38.f3+

k:f3 39.q:f5+ ke3 40.qe6+! da- wa³o bia³ym szanse na zwyciêstwo.

37.qg7+ kf3 38.qc3+ ne3.

Po 38...k:f2 39.q:c2+ kf3 czarne tak¿e mog³y zremisowaæ (Tal).

39.kg1 bg4 40.fe h5!

S³absze by³o 40...k:g3? 41.qe1+

kh3 42.kf2! z wygran¹ bia³ych, gdy¿

po 42...k:h4 43.qh1+ ginê³a wie-

¿a. Pozycja czarnych rozsypywa³a siê te¿ po 40...r:e3? 41.qf6+ ke2 42.qf1+! kd2 43.qf4! z dalszym kf2.

41.qe1.

!""""""""#

$ + + + +%

$+ + + + %

$o+ + + +%

$+ O + +o%

$ +o+t+vP%

$+ + PlP %

$p+ + + +%

$+ + Q K % /(((((((()

41...r:e3?!

Wziêcie pionka wygl¹da wprawdzie bardzo kusz¹co, ale czarne po- winny by³y zamiast tego d¹¿yæ do zbu- dowania twierdzy za pomoc¹ manew- ru 41...re6! 42.e4 c3 43.q:c3+

k:e4 44.q:c5 kd3 i nie widaæ, jak bia³e mog³yby zagroziæ czarnym.

18 Michai³ Tal

(19)

42.qf1+ ke4 43.q:c4+ kf3 44.qf1+ ke4 45.q:a6 kd4?

Naciskany od d³u¿szego czasu Pan- no nie wytrzyma³ napiêcia i nie utrzy- ma³ równowagi. Móg³ on uratowaæ partiê po – znalezionym póŸniej – 45...r:g3+ 46.kf2 rf3+! 47.kg2 kd4 48.qd6+ kc4 49.a4 kb4 50.qa6 rb3! 51.a5 c4 52.qb6+

ka4 53.qa7 c3 54.a6 bf3+!

55.kf2! ka3 56.qc5+ kb2 57.qd4 ka2 i bia³e nie mog¹ wygraæ (Vukoviæ).

46.qd6+ kc4 47.a4 re1+ 48.kf2 re2+ 49.kf1 ra2 50.qa6+ kd4 51.a5 c4 52.qb6+ kd5 53.a6 ra1 54.kf2 c3 55.a7 c2 56.kb3+ kd6 57.qd3+ 1:0.

Tal-Botwinnik

I partia meczu o mistrzostwo œwiata, Moskwa 1960

Obrona francuska

1.e4 e6 2.d4 d5 3.nc3 bb4 4.e5 c5 5.a3 b:c3+ 6.bc qc7 7.qg4 f5 8.qg3 ne7 9.q:g7 rg8 10.q:h7 cd 11.kd1 bd7 12.qh5+ ng6.

12...kd8 13.nf3 q:c3 14.ra2 nbc6 15.rb2 kc7 16.rb5! da³o bia³ym (którymi gra³ Tal) atak w XII partii meczu rewan¿owego, rozegra- nego przez tych samych przeciwni- ków w 1961 roku.

13.ne2 d3?!

13...ba4?! 14.nf4 q:c3 15.ra2 kf7 16.bd3 by³o korzystne dla bia³ych, za to interesuj¹ce wydaje siê 13...dc!? 14.nf4 kf7 15.bd3 q:e5!

(15...nc6? 16.b:f5! ef 17.e6+! b:e6 18.qh7+ rg7 19.q:g7+ k:g7 20.n:e6+ i bia³e wygrywaj¹ – Tal)

16.g4 nc6 17.gf ef 18.rb1 b6 19.rb5 nce7 20.re1 rh8! 21.qg5 rag8 22.n:g6 n:g6 23.r:e5 n:e5 24.qf4 rg1+ 25.ke2 re8 26.be3 n:d3 27.qc7 re7 28.r:d5 be6 29.q:c3 nc1+ 30.b:c1 b:d5+

z wyrównaniem (Kasparow).

!""""""""#

$tM +l+t+%

$OoWv+ + %

$ + +o+m+%

$+ +oPo+q%

$ + + + +%

$P Po+ + %

$ +p+nPpP%

$R Bk+b+r%

/(((((((()

14.cdba4+.

14...nc6 15.d4 na5 16.rb1 by³o korzystne dla bia³ych – czarne nie mia³y wystarczaj¹cej rekompensaty za oddane pionki.

15.ke1 q:e5.

Po 15...nc6 16.f4 0-0-0 17.bd2 nie wiadomo, jak czarne mia³yby uzy- skaæ kontrgrê.

16.bg5! nc6.

Bia³e wygrywa³y po 16...f4? 17.d4 qf5 18.n:f4.

17.d4qc7.

Do wyraŸnej przewagi bia³ych pro- wadzi³o 17...qh8 18.nf4.

18.h4!

Wie¿a przechodzi na trzeci¹ liniê.

18...e5 19.rh3 qf7.

Po 19...f4? 20.bf6! pozycja czarnych siê rozpada.

20.denc:e5.

Bia³e wywieraj¹ silny nacisk na po- zycjê przeciwnika. Jeœli 20...rh8?, to