Podwale A-1-. S Adres Redakcyi M 3. Warszawa, d. 15 Stycznia 1883. Tom II.

M ^{3 .} Warszawa, d. 15 Stycznia 1883. T o m I I.

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W IA T ^ W W a r s z a w ie : rocznie rs. 6

kw artalnie „ 1 kop. 50 Z p r z e s y łk ą p o c z to w ą : rocznie „ 7 „ 20

k w artalnie „ 1 „ 80.

Adres Redakcyi

WPŁYW ATMOSFERY ZIEMSKIEJ

NA PROM IENIE SŁO N ECZNE

przez

S ta n is ła w a K ra m s zty k a .

Grdyby ryba zdawać sobie umiała sprawę z otaczającego ją widoku, wytworzyłaby so­

bie niew ątpliw ie o budowie świata zgoła inne wyobrażenie, aniżeli człowiek na powierzchni lądu żyjący; w skutek bowiem silnego zała­

m ywania promieni św iatła w wodzie, a więcćj jeszcze z powodu osobliwych i pięknych ob­

jaw ów całkowitego wewnętrznego odbicia, oku z głębi wody patrzącem u wszystko to, co je s t nad jój powierzchnią, wydawać się musi jakby skupione i inaczój rozmieszczono, aniżeli je s t w rzeczywistości.

I ocean wszakże atm osferyczny, na dnie którego m y sami żyjemy, podobny, lubo słaby tylko wpływ na przebieg promieni wywiera;

promienie, do oka naszego dobiegające, ule­

gają także bezustannemu załam yw aniu się w coraz gęstszych w arstw ach powietrza, przy- byw ają do nas po linijach jak b y krzywych, a my dostrzegam y gwiazdy wzniesione wyżćj nad poziom, aniżeli istotnie są położone.

Z okolicznością tą astronomija oddawna już

-infi ^ y stanowią,: P. P . D r. T. Chałubińsk J. Aleksandrowicz b. dziekan Uniw., mag. K. Deike, Dri L. Dudrewicz, m ag. S. K ram sztyk, mag. A. Ślósarski

prof. J. T rejdosiewicz i prof. A. W rześniow ski.

Prenum erow ać można w Redakcyi W szechśw iata i we w szystkich księgarniach w kraju i z a g ra nicą.

Podwale A-1-. S

liczyć się przyw ykła, alo ważniejszą je s t rze­

czą to, że w skutek tegoż samego w pływu atm osfery widzim y słońce, gdy ono jeszczo lub ju ż je s t pod poziomem; atm osfera prze­

dłuża nam dzień. Je st to wszakże rzecz zbyt znana, aby tu o niój trzeba było mówić; nie m yślim y także rozbierać tu słynnego mam i- dła pustyni, które należy do zjawisk po kre­

w nych powyższym. P ragn iem y natom iast zająć uwagę czytelnika objawami o wiele ważniejszemi, których znajomość niedosyć je st śród ogółu rozpowszechnioną, a z którem i na nieszczęście i nauka sama do zupełnego nie doszła jeszcze ładu. W pływ atm osfery na promieniowanie słońca tak jest doniosłym, że bez jój udziału tak szczodrze nadsyłane nam przez gwiazdę dzienną światło i ciepło, nie nadaw ałyby się zgoła do utrzym yw ania życia na ziemi.

A by to należycie ocenić, dosyć tylko uprzy­

tomnić sobie tę prostą zasadę, że światło i cie­

pło promieniste rozchodzą się jedynie tylko po linijach prostych, — tam tedy, gdzie roz­

pościera się cień, winnaby panować najczar­

niejsza ciemność i mróz przerażający; od stro ­ ny, na którą padają promienie słoneczne k a­

żde ciało byłoby jask raw o oświecone, od stro ­ ny przeciwnój pogrążonemby było w ponurćj powłoce, po jasnym dniu zapadałaby nagle noc najciemniejsza, gwiazdy nio gasłyby zo wscho-

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

34 WSZECHŚWIAT.

dcm słońca, widzielibyśm y je i za dnia na niebie czarnem, bez blasku i barwy.

T ak zapewne dzieje się na księżycu; jeżeli na ziemi nie w ystępują straszne te przeciwno­

ści, to dlatego tylko, że je łagodzi atmosfera;

ona to powoduje w łaściw ą jasność dzienną.

Jasność ta pochodzi stąd, że wszystkie cząstki powietrza, zarówno ja k unoszącego się w niój pyłu i p a ry wodnój, św iatło na wszystkie strony odbijają i rozpraszają. N ietylko słońce nam świeci, ale niebo całe; św iatło to od atm osfery rozproszone gasi nam gwiazdy, ale rozlewa zato blask ogólny, ujednostajnia roz­

kład św iatła i cienia. A jeżeli noc stopniowo tylko władzę swą nad usypiającą ziemią roz­

pościera, jeżeli ju trz e n k a zw iastuje wschód słońca, to też dlatego, że górne w arstw y atm osfery odrzucają nam promienie, które do nich dobiegają jeszcze od słońca wtedy, gdy my j u ż lub jeszcze go nie widzimy.

Ale prom ień św iatła nierozdzielny je st od towarzyszącego mu prom ienia ciepła, araczój je s t to jeden i ten sam promień, k tó ry powo­

duje i św ietlne i cieplikowe działanie; toż samo więc, co rozproszonego św iatła, tyczy się i rozproszonego ciepła: atm osfera m iarku­

je bezpośrednie natężenie żaru słonecznego i dobroczynny wpływ jeg o na wszystkio stro ­ ny rozlewa. A le działanie jój na ciepło słone­

czne je s t jeszcze więcój urozmaicone, potę­

żniejsze jeszcze, aniżeli na światło. Bez jój udziału naw et zgołaby ziemia z ciepła słone­

cznego korzystać nie mogła, dochodziłyby wprawdzie promienie, ale odbiegałyby równie łatwo; atm osfera ty lko łow i je i więzi, a to dzięki dwum swym, w prost przeciw nym zdol­

nościom, przecieplaniu i pochłanianiu.

P rzecieplanie znaczy tyleż, co przezroczy­

stość względem prom ieni ciepła, ciało prze- cieplające je s t to ciało przezroczyste dla cie­

pła. Ale skorośm y wyżój już powiedzieli, że działania cieplikowe i św ietlne są w jednym prom ieniu nierozdzielne, że są to różne obja­

wy jednego i tegoż samego drgania eteru, po- cóż rozróżniać pojęcia przecieplania i przezro­

czystości? Niepodobna przecież w jednym prom ieniu usunąć w pływ jego ogrzewający, a zachować św iatło jego, alboteż światło to zagasić, a ocalić tylko ciepło. Zapewne, było­

by to wszystko słusznem, gdyby słońce nad­

syłało nam tylko promienie jasne, gdyby nie

było prom ieni ciemnych, co przynoszą ciepło, niedziałając wcale na wzrok nasz. Piec ogrza­

ny rozsyła przecież wkoło ciepło, a nie świeci zgoła, — w ysyła on tylko promienie ciemne, podobnie ja k pręt żelazny ogrzany, zanim go do czerwoności rozpalim y. G dy tem peratura jego dojdzie do 480° C., zaczyna 0 11 wysyłać promienie czerwone, ale wraz z niemi rozcho­

dzą się i promienie ciemne, k tóre nie w yga­

sły; przy wyższem rozgrzaniu przybyw ają i promienie żółte, zielone, niebieskie, coraz wyżój w skali barw położone, ale zawsze są tam i pierwotne promienie ciemne. Ale ja k roStwór soli miedzianej przepuszcza tylko promienie niebieskie, a inne zatrzymuje, ja k je s t przezroczystym tylko dla promieni nie­

bieskich, ta k też mogą ciała przepuszczać pro­

mienie jasne, a zatrzym yw ać ciemne, — będą one w tedy nieprzezroczyste dla promieni cie­

m nych ciepła, będą nieprzecieplające. Takim nieprzecieplającym środkiem je s t szkło, a choć mu tę nazwę dajemy, nie znaczy to, iżby ono pow strzym yw ało wszelkie działanie ciepliko­

we prom ieni słonecznych, toć przepuszcza promienie jasne, a z niemi ich ciepło; ale pro­

mienie rozbiegające się z pieca, nie w ydostają się z ogrzanego pokoju. Ebonit znowu, czyli gum a stw ardniała, m ateryjał czarny, zgoła nieprzezroczysty, ja k to przekonał się nieda­

wno Bell, oraz A bney i F esting, przepuszcza, lubo słabo, promienie ciemne. Otóż powietrze stanowi środek doskonale przezroczysty, za­

tem wybornie przecieplający dla promieni jasnych, ale daleko słabiój przecieplający dla promieni ciemnych.

J a k doniosłe m a szczegół ton znaczenie, w ypływ a stąd, że promienie, które przez śro­

dek pewien, przez pewne ciało przechodzą, niezatrzym ując się w niem zgoła, zgoła go też nie rozgrzewają. Ciepło prom ieniste w te­

dy tylko ogrzewa ciała, na które pada, jeżeli zostaje przez nie uchwycone, pochłonięte;

w tedy, wedle dzisiejszych pojęć fizyki — drgania eteru udzielają się cząsteczkom ciał, podsycając ich ruch, w zm agają ich siłę żywą, podnoszą ich tem peraturę. P rzez atmosferę ted y promienie słoneczne przebiegają aż do jój dna, nieogrzewając jój wcale, lub przy- najmniój bardzo nieznacznie; pod ich działa­

niem bezpośreduiem pozostawałoby powietrze

niemal tak mroźnem. ja k pusta przestrzeń

światowa.

Ks 8. WSŻECHŚW lAT.

J a k ą rolę odegryw a atmosfera, nauczyć nas może najlepiój to, co zachodzi w cieplarni szybami szklanemi zakrytćj. Jasn e promienie słoneczne dostają się tam bez zawady, rośliny ciepło to zatrzym ują, pochłaniają i ogrzewają się. Ciało wszakże ogrzane stygnie też bez­

zwłocznie, odsyła promienie, które sobie przy­

swoiło; ale roślina ogrzana promieniami jasne- mi, w ysyła przecież tylko ciemne, a te przez

s z k ł o ju ż się nie wydostają; ciepło pozostaje ja k b y uwięzionem w cieplarni, która tu wzglę­

dem niego odegryw a rolę istotnój pułapki.

S tąd owo duszące ciepło, które zresztą, lubo w m niejszym stopniu, mamy w lecie i w po­

koju, gdy okna zamknięte. W ten sposób mo­

żna ciepło w znacznych bardzo ilościach na­

gromadzić. G dy skrzynię okrytą z boków czarną tkaniną jedw abną zamkniem y z góry szczelnie dwiema lub trzem a taflami czystego szkła zwierciadlanego, to w ew nątrz niój tem ­ p e ra tu ra wzrosnąć może ponad punkt wrzenia wody, a woda w małem naczyniu w skrzynię tę wstawiona łatw o się zagotuje. Zasadę tę zastosowano naw et do m achin słonecznych, to jest do motorów, w których parę w ytw a­

rza bezpośrednie działanie promieni słone­

cznych.

Podobneż więc znaczenie, ja k owe szyby cieplarni, przedstawia dla eałój ziemi atm o­

sfera. M e zatrzym uje ona prom ieni słone­

cznych, dozwala im dobiedz do powierzchni ziemi, która dopiero je pochłania, ogrzewa się niemi, ale zarazem przeobraża je , jasne za­

m ienia na ciemne, mówiąc językiem nauko­

wym — zmniejsza szybkość stanowiących je drgań; grunt odsyła jedynie promienie cie­

mne, a względem nich powietrze je s t nieprze- cieplające, pochłania je zatem. Dlatego to atm osfera ogrzewa się od dołu, a nie od góry;

dlatego w znacznój wysokości, na szczytach potężnych gór, naw et w czasie najsilniejszego działania promieni słonecznych, powietrze pozostaje lodowato mroźnem, a okoliczność ta była źródłem ty ch niedorzecznych dawnićj pojęć, że promienie słoneczne same przez się są zimne i że dopiero przez zetknięcie się ich z ziemią w ytw arza się ciepło. Prom ienie sło­

neczne na górach palą naw et silniój, aniżeli n a ziemi, bo mniój są wpływem atm osfery osłabione, ale ogrzewać mogą te tylko ciała, któ re je pochłaniają, działają tam tylko, gdzie padają bezpośrednio. Hooker opowiada, że

w górach Him alajskich, na wysokości 10000 stóp, w term ometrze, którego kulka była u czerniona, rtęć wskazywała 45°, gdy w cie­

niu, tuż obok, tem peratura nie przechodziła 5°.

Podobnież Tyndall na Montblanc doznawał nieznośnego żaru promieni, gdy nogi jego głęboko w śniegu grzęzły. Śnieg bowiem bar­

dzo słabo pochłania promienie, które się od jego powierzchni odbijają i rozbiegają. Z tego widzimy dalój, że na tem peraturę powietrza wpływ przeważny wyw iera n a tu ra gruntu.

Jeżeli od tych uwag ogólnych przejdziemy do pytania bardzićj szczegółowego, którój to z części składowych atmosfery^ przypisać na­

leży pochłanianie promieni ciemnych, to przy­

znać należy, że nauka obecnie odpowiedzi stanowczój dać jeszcze nie umie. W edług Tyndalla, k tóry od dwudziestu już lat prowa­

dzi szereg rozległych badań nad pochłania­

niem ciepła przez gazy, pary i ciecze, powie­

trze suche je s t najhardziój przeeiepłające, za­

równo dla ciemnych, ja k i dla jasnych pro­

mieni i pochłanianie przypisać należy jed y ­ nie tylko parze wodnój, w powietrzu się uno­

szącej, a je s t ono tak znaczne, że para wodna w warstw ie nieprzewyższającój 10 stóp ponad powierzchnią ziemi, zatrzym uje ju ż conaj- mniej 10% przez ziemię wysyłanego ciepła.

M agnus natom iast, zm arły ju ż fizyk niemie­

cki. wniósł z doświadczeń swoich, że powie­

trze wilgotne nie okazuje zgoła pochłaniania większego nad suche. W wywiązanym stąd sporze przyjęło udział kilku innych badaczy i rzeczy tój za rozw iązaną uważać niemożna.

Przew ażny jednak zastęp meteorologów po­

dziela pogląd Tyndalla, lubo nietak znaczny wpływ parze wodnój przypisuje; Hoorweg np. mniema, że w arstw a powietrza grubości stu m etrów naw et nie działa tak silnie, jakto Tyndall przypisuje warstwie, wynoszącej za­

ledwie dziesięć stóp; a uwagę tę potwierdzają badania Yiollea, który oznaczał bezpośrednio natężenie promieni słonecznych na szczycie góry Montblanc i u jój stóp i poznał, że cała ta w arstw a powietrza, wynosząca 4810 me­

trów , pochłania około 30% promieni słone­

cznych, co na jeden m etr grubości wynosi około 0,0()7%i gdy stosunek ton w edług T yn ­ dalla dla powietrza suchego czynić ma 0,086% , a dla wilgotnego 4—6% .

Podobneż badania na większą jeszcze skalę

prowadzi obecnie S. P . L angley w Ameryce,

36 WSZECHŚWIAT. Jf§ 3.

którem u powiodło się w tym celu urządzić w ypraw ę naukow ą na górę W hitney w Sierra Nevada K alifornii południow ćj. G óra ta, wznosząca się w jednój z najsuchszych okolic ziemi, w yrów nyw a wysokością górze M ont- błanc i je s t ta k spadzistą, że można było za­

jąć dwa stanow iska, mogące sobie nawzajem przesyłać sygnały, a których różnica wznie­

sień w ynosi przeszło 11000 stóp. W śród nie­

zm iernych trudów zdołała zaledwie w ypraw a w raz z narzędziam i dotrzeć przez bezwodną pustynię do Loue P ine, u stóp góry, gdzie urządzono stanow isko dolne, a stąd po ośmio­

dniow ym dopiero m arszu w darto się na sta­

nowisko górne.

W p ły w atm osfery na pochłanianie prom ie­

ni daw ał się uezuwać ju ż bezpośrednio, — w m iarę bowiem, jak członkowie w ypraw y wchodzili w górę i pow ietrze stawało się co­

raz zim niejszem , słońce n atom iast paliło coraz silniój, a tw arze śród zim na górskiego opaliły się daleko silni ój, aniżeli w żarze pustyni, a w pobliżu szczytu góry woda w kociołku m iedzianym , zak ry ty m dwiem a taflam i szkla- nemi, ogrzała się wyżój p u n k tu wrzenia, pod­

czas gdy wkoło piętrzyły się śniegi.

O w ynikach swych badań p. L angley ogło­

sił dotąd jedynie tylko tymczasowe spraw o­

zdanie, z którego się okazuje, że ilość ciepła, ja k ą nam nadsyła słońce, je s t znacznie w ięk­

sza, niż to przyjm ow ano dotąd na zasadzie badań P o uilleta, a naw et większa, aniżeli we­

dług Yiollea, k tó ry ze w spom nianych wyżój badań na M ontblanc oblicza, że u granic atm osfery pow ierzchnia jednego centym etra kw adratow ego otrzym uje przecięciowo na m inutę od słońca 2 y 2 ciepłostki.

Poprzednie ju ż rozum ow ania prowadzą ła ­ two do wniosku, że gdyby ziemia nie była atm osferą otoczona, tem p eratu ra jój byłaby o wiele niższą, a natężenie ciepła prom ieni­

stego znaczniejszem . L an g ley jed n a k docho­

dzi z obserwacyj swych do wniosku daleko śmielszego, a mianowicie, że gdyby atm osfera nie istniała, lub też, gdyby tylko była jed n a ­ kowo dla w szystkich prom ieni przecieplająca, dla jasn y ch i ciemnych, tem p eratu ra grun tu pozostawałaby niższą niż — 50°F.(—45 ,50 ),—

znaczy to, że naw et pod palącemi prom ienia­

mi słońca zwrotnikowego rtę ć pozostawałaby skrzepłą. Osobliwy ten wniosek tłum aczy się tom, że ciała stygłyby w tedy równic łatwo,

jak się ogrzewają, co zresztą zgadza się z da- wniój ju ż wypowiedzianą uwagą Ericssona, że powierzchnia księżyca w blasku naw et sło­

necznym pozostaje zimną.

W niosek ten łatwo daje się odnieść i do innych planet; jeżeli je s t słusznym, to tem pe­

ra tu ra planety nie tyle zapewne zależy od od­

ległości jój słońca, ile od n atu ry gazowój jój powłoki, a M erkury, k tó ry rozpatryw any z powierzchni ziemi tonie niemal w prom ie­

niach słonecznych, posiadać może atmosferę, k tó ra klim at jego czyni od ziemskiego chło­

dniejszym.

Langley snuje dalsze jeszcze wnioski o isto- tnój barw ie słońca i o rozkładzie działalności cieplikowój, świetlnój i chemicznój w widmie słonecznem, k tó ry na powierzchni ziemi w y­

pada zgoła inaczój, aniżeli u kresów atmosfe­

ry. Z przytoczeniem tych ciekawych niew ąt­

pliwie wywodów, wolimy wszakże zaczekać na szczegółowe sprawozdanie badacza, które m a się ukazać w publikacyjach wydziału me­

teorologicznego (Signal Service) Stanów Zje­

dnoczonych.

W idzim y też, że daleko nam jeszcze do tego, abyśmy się pochlubić mogli dokładną znajomością oceanu atmosferycznego i aby­

śm y już zrozumieli zupełny wpływ jego na w arunki życia na ziemi.

GIEOGRAFIJA

ja k o wiedza i przedmiot szkolny,

m ia n o w ic ie w w y ż s z y c h z a k ł a d a c h n ie m ie c k ic h

D - r N adm orski.

(C ią g d a ls z y ).

IV. Dawniejsza i nowsza metoda gieografii szkolnej.

K ażdy przedm iot szkolny, a zatem i gieo­

grafija, m a dwojakie do spełnienia zadanie.

Pierw szem je s t wzbogacenie uczącego się w szerszą wiedzę, drugiem wykształcenie jego rozumu. P rz y k ła d wzięty z języków starożytnych, głównego przedmiotu nauki szkół naszych, niech m yśl tę objaśni. Uczy- m y się języka łacińskiego i greckiego, ponie­

waż każdy z nich w różnych zawodach nauko­

wych niezbędnie je s t potrzebny: filolog, p ra ­

Jfs 3. WSZECHŚWIAT. 37 wnik, teolog, a po części i m edyk bez znajo­

mości łaciny ostać się nie mogą, n ik t zaś nie zrozumie litera tu r i cywilizacyi nowożytnćj, kto starożytnój nie poznał. Oto m ateryj alny nabytek, jak i nam daje uczenie się języków klasycznych. Lecz ważniejszem je s t dla uczą- cój się młodzieży kształcenie formalne, t. j.

rozwijanie władz duchowych przez poznawa­

nie logicznego system u owych języków i n a ­ danie własnym myślom logicznego kierunku.

W wiekach średnich, kiedy uczono się języ ­ ków mechanicznie, m em orując rym ow ane r e ­ guły albo paplając ustnie łaciną, ja k dziś po szkołach żeńskich francuszczyzną, nie znano kształcenia formalnego, nowsza atoli pedago­

gika właśnie na kształcenie form alne główny kładzie nacisk, a ponieważ język i łaciński i grecki są dla swój skończonój i ścisłój bu­

dowy najodpowiedniejszym k u tem u środ­

kiem, m ają dotąd pierwszeństwo pomiędzy przedmiotami szkół hum anistycznych.

Gieografija, ja k ją dotąd powszechnie tra k ­ tu ją po szkołach, podaje zasób wiadomości w życiu koniecznie potrzebnych, formalnie jednakże nietylko nie kształci uczniów, lecz przeciw nie zabija władze umysłowe. Bo nie- jestże to zabójczem pamięciowe uczenie się kilkunastu tysięcy nazw gór, dolin, rzek, za­

tok, m iast, powiatów, prowincyj, z liczbami ich mieszkańców, ze sposobami zarobkowania, różnicami religii, ras i t. d. i t. d. i to wszyst­

ko bez wszelkiego związku, jedynie jako m a­

teryj ał statystyczny? I dziwić się tu, że leli- cyja gieografii jest dla nauczyciela i uczniów najnudniejszym przedmiotem, prawie tak nu ­ dnym , ja k gram atyka łacińska traktow ana w dawny sposób. A jedn ak gieografija, roz­

bierająca najżywotniejsze kw estyje m atery- jalnego bytu naszego, je s t w gruncie rzeczy jedną z najciekawszych nauk. M ateryjalnie kształci zatem o wiele więcój, niż języ ki sta­

rożytne. Lecz posiada zarazem, ja k wszystkie inne nauki przyrodnicze i form alną siłę k ształ­

cenia, którój przedewszystkiem w wydosko­

nalaniu zmysłów przez zapatryw anie się na przyrodę i w rozwijaniu rozumu zapomocą indukcyjnego badania n atu ry szukać należy1).

J a k j ą trzeba traktow ać, aby osiągnęła cel

J) Baenitz, Der N aturw issenschaftliche U nterrieht in gehobenen L ehranstalten. Berlin 1883, we wstępie.

powyższy, oto kw estyja, nad którą się zasta­

nowimy ').

W rozkładzie nauk trzym ają się pedagodzy zwykle prawidła, żeby zaczynać od najprost­

szych i najłatw iejszych rzeczy i zwolna posu­

wać się do skomplikowanych. Zastosowując zasadę tę do gieografii, trzebaby rozpocząć ogólnym poglądem na oceany i lądy stale i postępować od A ustralii, A fryki i t. d. do Europy, a w Europie od H iszpanii do krajów E uropy środkowój najwięcój fizycznie i poli­

tycznie urozmaiconych. P rzy rozkładzie tym nasuw a się jednakże niem ała trudność, rozta­

cza się bowiem przed um ysłem dzieci, umie­

jących ledwie objąć przestrzeń milową, obraz kuli ziemskiój, którą naw et nickażdy w y­

kształcony wyobrazić sobie umie. Dalój każe się dziecku tem u uczyć znaczną liczbę w yra­

zów, ja k oceany, lądy stałe, wyspy, półwyspy, pustynie, chociaż ono przedmiotów tych ni­

gdy nie widziało, a opisów pojąć nie zdolne jeszcze. Ponieważ ta mechaniczna nauka wręcz je s t przeciwna powszechnie przyjętćj zasadzie Eroebla, że dziecku te jedynie w y­

kładać powinno się pojęcia, które objaśnić można na otaczających przodmiotach, poprze­

dzono naukę gieografii wstępem, m ającym dziecko naocznie zapoznać z przedmiotami tejże nauki. W stęp taki, nazwany w Niem ­ czech „H eim athskunde“, rozpoczyna się zapo­

znaniem uczniów stopnia najniższego na­

przód z pokojem, w którym się uczą, dalój z podwórzem szkolnem, m iastem rodzinnem i najbliższem jego otoczeniem. Owój topo­

grafii miejsca rodzinnego nie ma się dziecko uczyć w klasie, lecz na wycieczkach z nau­

czycielem odbywanych, przyczem tenże zw ra­

ca uw agę uczniów na zjawiska n atury, tłu ­ maczy wschód, zachód i posuwanie się słońca, wiatry, chm ury, deszcze, spad rzek, w ynio­

słość gór, zagłębianie się dolin i wogóle wszy­

stko, czem n atu ra odnośną okolicę obdarzyrła.

i) K toby się chciał gruntowniej zaznajomić z pedago­

giką gieograficzną w Niemczech, znajdzie odpowiedni m ateryjał w D -ra W . Schradera Erziehungs- und TJnter- richtslebre fur Gymnasien und Realsehulen, Berlin 1882, i Schmiedta Encyklopaedie des Erziehungs- und U nter- richtsw esens, Gota 1877 r. W encyklopedyi Schmiedta opracow ał odnośny artykuł Kirchoff. Liiddego Gesehich- te der Methodologie der Erdkunde, L ipsk 1849 r. podaje obszerny spis bibliograficzny, pomniejsze dzieła zacy­

tujemy w^toku rozprawy.

38 WSZECHŚWIAT. Jfs 9

P rz y objaśnianiu topografii w skazuje się za­

razem, ja k teren rysow ać trzeba i razem z uczniami w ym ierza się okolicę i robi szkice, naturalnie jalcnaj prostsze.

T ak przygotow anym uczniom p o k a z u j e się w następnym ku rsie na globusie lub mapie w szystkie przedm ioty gieograficzne. które im się objaśniło w n aturze i tem rozpoczyna się gieografija właściwa. Nazwy gieograficzne nie będą wówczas dla uczniów czczem brzm ie­

niem , ani ry su nek m ap niezrozum iałym hie­

roglifem.

Metoda, rozpoczynająca gieografiją od opisu okolicy rodzinnój, polega niezaprzeczenie na zasadzie rozsądnój, lecz w praktyce niezawsze rozsądnie j ą traktow ano. W Niemczech za­

częto jój używ ać ju ż w drugiej połowie 18-go w ieku ') i tam też ona najbardziój się rozpo­

wszechniła. Dzisiaj jednakże wszyscy gieo- grafowie za najw łaściw szy wstęp do gieografii j ą uważają. M iędzynarodow y kongres gieo- graficzny w rok u 1875 uznał m etody tój zale­

ty, tak samo oświadczono się za przyjęciem jój podczas dyskusyi trzeciego m iędzynarodo­

wego zjazdu gieografów w W enecyi we W rze­

śniu 1881 r. Największój powagi po szkołach niem ieckich zażywa podręcznik topografii ro­

dzinnój D -ra F. A. F itlg era 2). F in g er obja­

śnia cel i m etodę swego podręcznika w nastę­

pujący sposób: „Zadaniem topografii rodzin­

nój je s t zapoznać uczniów naocznie z najbliższą okolicą i tem przygotow ać do gieografii wła- ściwój “ (str. 4J. Zapoznanie z okolicą nie po­

trzebuje być szczegółowem, bo nie je s t ono celem, lecz jedynie środkiem, celem zaś jest przyzw yczajenie uczniów do zapatryw ania się na n a tu rę i przyw łaszczenia sobie ja k naj­

więcej form, aby zapomocą tychże mogli so­

bie jasno w yobrazić i te przedm ioty gieogra­

ficzne, z którem i się jedynie z opisów zapo­

znać m ają. Lecz i F inger należy do tych, którzy, ja k wyżój powiedzieliśmy, w prakty- cznem przeprow adzeniu m etody przygotowa- wczój zgrzeszyli przesadą. Stanowisko, z k tó­

rego wychodzi F in g er, je s t to, że na dziecko-, przychodzące do szkoły, pow inien się uczący

0 K ropatschek, Zur geschichtliclien Entw ickelung des geographisehen UnterrichtF, V erhandlungen des II- ten deutsehen G eographentages in Halle, Berlin 1882, str. 129 n.

s) Anweisung zum U nterriekte in der H eiraathskunde i t. d. Berlin 1880 r.

zapatryw ać ja k na „tabula rasa“; niem a ono żadnychpojęći trzeba je wszystkie dopiero roz­

winąć zapomocą wrażeń zmysłowTych. P o stę­

puje przytem F ing er z wielką skrupulatno­

ścią, uważając za wielki błąd pedagogiczny poruszenie chociaż najdrobniejszój rzeczy, je ­ żeli jój dziecko własnemi nie dotykało zmy­

słami. Jak o próbę tój przesady, która do uczniów 6—8 letnich, stosuje dosłownie za­

sadę ,,nihil est in intellectu, quod non antea fuit in sensu", odnoszącą się do dziecka nowo­

narodzonego, przytaczam ustęp z drugiój lek- cyi ku rsu pierwszego.

W pierwszej lekcyi (str. 54) nauczyciel, m ając przed sobą dzieci 6 — 8 letnie, w ypytuje się o nazwiska, mieszkanie rodziców i t. d., w drugiej pisze Finger: „Nauczyciel stawia wszystkim lub kilku z dzieci pytania z prze- szłój lekcyi i każe opisać drogę,, któ rą przy­

byli do szkoły. W końcu tego opisu doda nie­

jedno, że drzwiami weszło do klasy. Na to zapytuje się nauczyciel: „Gdzie jesteś obe- nie?“ Uczeń: „T u “; ze starszych niektórzy od­

powiedzą poprawniej: „W szkole", „w klasie".

Nauczyciel: „Co tu widzisz?... a ty?... a ty?...

I tak p y ta się z kolei od najmłodszych zaczy­

nając, podczas gdy starsi niecierpliwie oglą­

dają, się, czy i dla nich niewyliczony ja k i przedm iot pozostanie. W końcu lekcyi starsi pow tórzą w szystkie przedm ioty klasy". J e ­ żeli do próbki tej dodam, że z m ałem i odmia­

nami i z wolnem rozszerzaniem zakresu po­

wtarza się tak ie omawianie klasy, podwórza, k ilk u domów miejskich, m ostu na rzece — w 80 lekcyjach, którycli każdy uczeń — kurs szkoły przygotowawczój m a być dw uletni — słucha dw a razy! przy w tórzy mi niew ątpli­

wie każdy, że tu aż nadto rozwodniona Froe- blowska zasada nauczania poglądowego.

(Dok. nast.)

Nafta i w osk ziemny

w G A LIC YI przez

R. Zuber a.

W całój może Europie niema obszaru gór­

skiego, któryby ta k długo leżał odłogiem pod względem naukow ych badań, ja k K arpaty.

Trzeba było dopiero odkrycia bogatych źródeł

naftowych, oraz u tra ty znacznych kapitałów

Ks 3. WSZECHŚWIAT. 39 w skutek nieracyjonalnój eksploatacyi ty ch ­

że, spowodowanój zupełnym brakiem podstaw naukow ych,— ażeby skłonić badaczy do głęb­

szego wejrzenia w budowę tych gór. W ciągu ostatnich lat odbywają się te badania na większą skalę kosztem krajowrym, czemu też zawdzięczać należy nadzwyczaj szybki wzrost i rozwój gieologii karpackiój i jak o bezpośre­

dni skutek tego także rozszerzenie się górnic­

tw a naftowego.

W obec olbrzymiego przew rotu, jak iem u w najnowszym czasie uległy nasze pojęcia 0 w arunkach w ystępow ania nafty w K a rp a ­ tach, ogłoszone dotychczas dzieła o ty m przed­

miocie (np. W indakiewicz, Strippelm ann) straciły praw ie wszelką wartość; w yniki zaś nowrszych badań rozproszone są po ściśle fa­

chowych i mało kom u dostępnych czasopi­

smach. Sądzę przeto, że niejednemu może być pożądanem dowiedzieć się w przystępny sposób, ja k się dziś przedstaw ia ta sprawa, zarówno ważna i ciekawa pod względem eko­

nomicznym, ja k i pod naukowym.

Ażeby rzecz tę przedstawić w jaknaj ko­

rzy stniejszem świetle, muszę rozpocząć od obecnego stanu gieologii karpackiój, poczem będę mógł dać wyobrażenie o warunkach w y­

stępow ania i teoryjach pochodzenia nafty 1 wosku ziemnego.

I. Obecny stan gieologii karpackiej.

Stałe składniki skorupy ziemskiój dzielimy wogóle na skały wybuchowe i osadowe ').

Skały osadowe są praw ie zawsze u w a rst­

wione, a następstw o w arstw odpowiada ściśle czasowi, w jak im się one osadzały. To n a ­ stępstw o w arstw służy nam przeto za m iarę olbrzymiego przeciągu czasu, w jak im skoru­

pa ziemska ulegała różnym zmianom.

System y w arstw przystępnych dla naszych badań, a zatem i okresy czasu, w k tórych się one tw orzyły, nazywam y form acyjam i 2).

Ponieważ niewszędzie są rozw inięte lub dla badań przystępne wszystkie form acyje

’) Podział ten nie je s t ścisły, odpowiada jed n ak ce­

lowi, k tó ry chciałbym tu osiągnąć.

2) N a ostatnim kongresie gieologów w Bolonii p o sta­

nowiono dla formacyi inne znaczenie. Zdaje mi się jednak, że dla popularyzow ania lepiśj nadają, się pojęcia znane i u ta rte , niż takie, które naw et w kołach fachow ych do­

piero m uszą walczyć o praw o obywatelstwa,

w normalnem następstw ie, przeto musim y mieć jeszcze inny sposób do oznaczania ich względnego wieku. P o togo wybornie nadają się zachowane w warstw ach skalnych szcząt­

ki organizmów, które żyły podczas tworzenia się tych osadów. Paleontologija, t. j. nauka 0 tych organizmach, wykazuje nam cale sze­

regi tych szczątków, czyli tak zwanych ska­

mieniałości, znam ionujących bądźto pewne formacyje, bądź też poddziały tychże.

W ogóle rozróżniamy obecnie od n a jsta r­

szych do najm łodszych następujące formacyje:

1. P ierw otna (archaiczna, azoiczna).

2. Sylurska, 3. Dewońska.

4. Węglowa.

5. P erm ska (Dyjasowa).

tJ. Tryjasowa.

7. Ju rajsk a.

8. Kredowa.

9. Trzeciorzędowe.

10. Czwartorzędowe (Dyluwijum i Alu- wijum).

K ażda z tych głównych formacyj dzieli się na znaczniejszą ilość podrzędnych oddziałów, które najczęściój m ają znaczenie tylko miej­

scowe, bo należy jeszcze pamiętać, że podo­

bnie ja k dziś i w dawniejszych okresach gico- logicznych nie na całćj powierzchni ziemskiój równocześnie żyły te sanie organizmy i tw o­

rzyły się takie same m asy skalne. Dlatego też nieraz wykazanie współczesności j a ­ kiegoś system u w arstw z pewną znaną już form acyją, wym aga bardzo rozległych i ści­

słych badań, czego najlepszym dowodem jest właśnie piaskowiec karpacki, którym się obe­

cnie zajmiemy.

P i a s k o w i e c k a r p a c k i (Flysch,W ic- ner Sandstein, Macigno, Tassello) zawdzię­

cza swą nazwę znacznój przewadze piaskow­

ców w tym utworze. Obok piaskowców w y­

stępują tu jednak i inne skały, jakoto: łupki, iły, margle, wapienie, zlepy, okruchowce i t.p .

W ielki brak charakterystycznych skam ie­

niałości, nadzwyczaj skomplikowana budowa 1 układ warstw, zupełny brak krajowców, zajm ujących się gieologiją, niedostępność gór karpackich dla obcych badaczy — oto głów^ne powody, dla których tak długo nie mogła się rozwinąć gieologiją Karpat.

Są wprawdzie wzm ianki o przyrodzie K a r­

pat naw et w bardzo daw nych dziełach (np.

)(

Ż ó łk i e w a ń c u t

...

o c to n ia

J a ro s ]

Z ł o c z ó w

M o ś c is k a G r ó d e k

^ŁmuUio'

P r z e m y ś l a m R u d k i

'M ik o ła j ów

i B r z e ż a n y ow ce ©

t a r ę M a s to i R o h a ty n

D ro h o b y c z

. B u r s z ty n Z u ra w n o ©

tł» t

W o jn iłó w 1

►lechów

J e z u p o l K a łu s z ,

worom

M in i o w.

S tanisław o;

ifsO T y s in i e n i e a

e z a n y £

lw om a

M j - h n u r / j r u j u r s lM K

ii

GALICYJSKIEGO O B S Z A R U N A F T O W E G O

ułożona p. R . Z u b e r a .

, ) Obszar zajęty przez- utw ory karpurkie'.

JVazwy miejscowości, <jdue występuję; nafta{ sw ra z podkreślane/.

„ „ „ wosk zie m n y dw a/ r an/ ,

o M ia s ta i m i a s t e c z k a ,

o Hiie.

Koleje żelazne.

—— -— . Drogi rządow e i gfow niejsze hrcuom&.

M i a r a d ł u g o ś c i :

-r-f

w L ii.- W. Główczewskiegc w Warszawie

42 W SZ EC H ŚW IA T. M 3.

G abryjela Rzączyńskiego: H istoria n atnralis curiosa reg n i Poloniae; Sandom iriae 1721);

te jed n a k nie m ają dziś zgoła w artości nau­

ko w ój.

N aw et znacznie póżnićj, gdy ju ż w reszcie E uropy rozróżniano na pew nych podstawach form acyje gieołogiczne, n ik t sobie nie mógł dać rad y z u tw o rem ta k zwanego piaskowca karpackiego. Zaliczano go też do najrozm ait­

szych form acyj. Nie mogę się tu zapuszczać w szczegółowy przegląd lite ra tu ry odnośnćj, wspomnę tylko, że np. Oyenliausen uważał piaskowiec k a rp a c k i za ta k zw. szarowakę (G rauw acke), u tw ó r w ystępujący w n a jsta r­

szych form acyjach; B eu dan t identyfikow ał go z piaskowcem węglowym ; P usch z piasko­

wcem p stry m form acyi tryjasow ój; Zejszner zaliczał cały ten u tw ór do form acyi j u raj skiój.

Gdy wreszcie znaleziono w kilku miejscach w piaskowcu ty m n u m ulity i wykazano, że organizm y te ch arak tery zu ją najgłębsze ogni­

wo form acyj trzeciorzędow ych, czyli ta k zw.

cocen, zaliczono całą m asę tych utw orów do tejże form acyi, k tó reto m niem anie utrzym ało

się aż do najnow szych czasów.

Pierw szym , k tó ry wykazał, że u tw o ry za­

liczane do piaskow ca karpackiego, składają się z w arstw , należących do form acyi kredowćj i trzeciorzędow ej, był L u d w ik Hohenegger, k tó ry na podstaw ie bardzo szczegółowych i sum iennych badań rozw ikłał w zupełności skom plikow aną budowę K a rp a t szląskich tak, że dziś słusznie można go nazwać ojcem gieo­

logii karpackićj.

W r. 1874 znalazł prof. J . Niedżwiedzki, koło Przem yśla am onity, t. j. skamieniałości, ch arak teryzu jące form acyją w ty m w ypadku dolno-kredową, co w raz z rozw ijającem się coraz bardziój górnictw em naftowem spowo­

dowało m łodszych gieologów do bardziój szczegółowych badań, a głów nem ich zada­

niem było odtąd rozdzielanie utworów k red o ­ wych od trzeciorzędow ych i szczegółowe po­

znanie tychże form acyj, oraz w arunków w y­

stępow ania nafty.

N ajpierw zajęli się tem gieologowie wie­

deńscy Tietze i P aul, obecnie zaś pracuje od trzech lat z polecenia W ydziału krajowego galicyjskiego kilku m łodych gieologów w K a r- patach; wprawdzie te szczegółowe badania nie są jeszcze wcale ukończone, w ydały już jed n ak dotychczas takie rezultaty, ta k p ra k ­

tyczno, ja k i teoretyczne, że można je ju ż dziś traktow ać z ogólniejszego stanowiska.

Ponieważ wszyscy nowsi badacze zgadzają się na to, że nafta karpacka je s t w najściślej­

szym związku gienetycznym z w arstw am i w których występuje (o czem pomówimy ob- szerniój w następnych rozdziałach), więc jest rzeczą konieczną przypatrzeć się najpierw choćby w ogólnych zarysach ułożeniu w arstw karpackich.

Odtąd będę uwzględniał tylko K arpaty ga­

licyjskie i tylko formacyje, biorące udział istotn y w sam ym utworze piaskowca karpa­

ckiego, ponieważ form acyje starsze, gdzienie­

gdzie w K arpatach w ystępujące (np. T atry, P ienin y; nie m ają związku z występowaniem nafty. Również nie mogę się tu zapuszczać w teoretyczne poglądy, dotyczące wznoszenia się K arpat, bo to, jak o niebędące w związku z naftą, zbyt daleko by mię odwiodło od wła­

ściwego tem atu.

Najgłębszy układ w arstw dający się wy­

dzielić w utworze piaskow ca karpackiego, obejm ujem y dotychczas nazwą w arstw ropia- nieckich. Nazwa ta pochodzi od wsi Ropianki, gdzie te w arstw y odznaczają się obfitem wy­

stępow aniem nafty, i gdzie je p. P a u l poraź pierw szy wydzielił i scharakteryzow ał. W o­

góle posługujem y się w gieologii karpackićj jeszcze często nazw am i lokalnemi, bo dokła­

dne oznaczenie w ieku w arstw dotąd niewszę- dzie dało się wykonać. W arstw y ropianieckie niew ątpliw ie należą do form acyi kredowój;

n i e je s t jed n a k jeszcze pewnem, czy do n a j­

głębszego piętra tejże (t. z w. neokomeńskie- go), czyli też po części do nieco młodszych (gault gieologów angielskich lub aptien gieo­

logów francuskich).

Bą to przeważnie ciemno zabarwiono łupki naprzem ian z wąskiem i w arstw am i piaskow­

ców i m argli hidraułicznych. Piaskow ce są zwykle ciemno-szare lub ciemno zielone, bar­

dzo tw arde, zaw ierają wiele wapna, są popę­

kane i poprzerzynane licznemi żyłam i białego kalcytu; łam ią się czerepowato czyli skom po- wato (znana u górników szląskich „strzoł- k a “) i okazują na powierzchni w arstw bai’dzo liczne wypukłości cienkie i grube, często roz­

gałęzione i rozmaicie powyginano, zwane wogóle hieroglifami. Hieroglify są niew ątpli­

wie pochodzenia organicznego, a najpraw do­

podobniej są śladami robaków.

KŁ 3. W SZEC H ŚW IA T. 43 W m arglach bardzo obficie znachodzą się

odciski morszczynów (fukoidów), z których obecnie znaczną część także uw ażają za ślady, którędy pełzały robaki.—W wielu miejscach, zwłaszcza w obszarach naftowych, w ystępują w górnej części w arstw ropianieckich czer­

wone iły.

W a rstw y ropianieckie stanow ią najgłębszy poziom, w którym w ystępuje w K arpatach nafta.

W wyższych pokładach tego system u za­

czynają przeważać piaskowce i zlepieńce, k tó ­ re tw orzą nieraz bardzo potężne kompleksy i najczęściój składają wysokie i długie grzbie­

ty górskie.

W a rstw y te oddzielił od w arstw ropianie­

ckich najpierw prof. K reutz pod nazwą w arstw płytow ych *). Sam a nazwa wskazuje, że^

przeważają tu piaskowce, dzielące się p ła to ­ wato; są one w ew nątrz sine lub szare, wie­

trzeją zaś brunatno lub żółto; zawierają wiele wapna i okazują liczne hieroglify, najczęściój wałeczkowate, proste i poprzecznie prążko­

wane. Towarzyszą im praw ie zawsze zbite wapienne zlepy, tworzące nieraz potężne po­

kłady i używane często na kam ienie m ły ń ­ skie. M argle i łupki grają w tych w arstw ach znacznie m niejszą rolę, niż w warstwach ro ­ pianieckich.

W a rstw y te tw orzą nieraz, zwłaszcza w Ga- licyi wschodni ój,' kom pleksy 1000 i więcój metrów miąszości.

Ławice piaskowców tych stają się ku górze coraz grubszem i i rozw ija się nowy, bardzo charakterystyczny i potężny utwór, który wydzielamy pod nazwą piaskowca bryłowego lub w edług miejscowości Ja m n y — piaskowca jamneńskiego.

Jestto jednolity, bardzo grubo w arstw ow a­

ny, drobno-ziarnisty. jasn y piaskowiec, zwy­

kle kruchy, tworzący miejscami olbrzymie, do ruin podobne skały (np. koło Urycza), lub pokrywający stoki gór niezm ierną ilością wielkich odłamów, ja k np. w dolinie P ru tu

i) Pp. H. W a lte r i D-r E. Dunikowski drukują o b e ­ cnie w „Kusmosie“ pracę p. t.: „Gieologiczna budow a naftonośnego obszaru zaeliodnio-galicyjskich K arp at", gilzie (rok V II, str. 267) wydzielają jako w a rstw y „ g ó r- no-ropianieckifc“ niewątpliwie to samo, co przedtem w raz z prof. K reutzem wydzieliłem jako „w arstw y płytow e-, (por. Kosmos, 1881, str. 322).

koło D ory i Jam ny. Szczególnićj potężnem rozwinięciem odznacza się ten utw ór w K a r­

patach wschodnich, gdzie wraz z w arstw am i plytow em i stanowi najważniejszy czynnik orograficzny. Dalćj ku zachodowi zanika on po części lub naw et zupełnie, okazując nieco odmienne modyfikacyje petrograficzne.

Skamieniałości charakterystycznych w pias­

kowcu bryłow ym dotąd nie znaleziono. Z po­

wodu jed n ak ścisłego związku, jak i go łączy z w arstw am i dolno-, lub po części średnio- kredowemi, zaliczam go jeszcze do formacyi

kredowój. (C. d. n.)

Kolibry w Peru

skreślił JAN SZTOLCMAN.

(Dokończenie).

Pożywienie kolibrów długi czas stanowiło kw estyją sporną. G dy jedni z badaczy u trz y ­ mywali, że ptaki to jedynie tylko nektarem kw iatów się żywią, inni przeciwnie dowodzili, że wylącznem ich pożywieniem są małe owa­

dy, k tó re jużto w lot łowią, jużto zapomocą języka w ybierają z kielichów kwiatow ych.

Dziś wiadomą je s t rzeczą, że kolibr ta k jedne­

go ja k drugiego pokarm u potrzebuje. P ra w d ą jest, że nieraz żołądek tych ptaków ta k je st sokiem kw iatow ym wypełniony, iż przy p re ­ parow aniu potrzeba go uprzednio wycisnąć, aby piór nie powalał. Lecz z drugićj strony jakżeż często wole kolibrów znajdowałem, przepełnione drobnem i owadami, szczególniój zaś muszkam i. Niepomału też byłem zdziwio­

ny, że ta k dzielny obserwator, ja k B urm ei- ster, mógł popełnić wielki błąd, odmawiając kolibrom zdolności łowienia owadów w lot.

Uczony ten opierał się na tem , że dłngi a w y­

sm ukły dziób tych ptaków nie nadaje się by- najmniój do podobnej funkcyi, gdzie potrzeba szerokiego, szczecinami okolonego dzióha m u­

cho Jó wek. Przytoczę tu jeden przykład: n ik t nie zaprzeczy, że dwa cienkie, proste patyczki są bardzo nędznym ekw iw alentem widelca, a jed n a k Chińczycy posługują się niemi z ró­

w ną zręcznością, ja k my naszem w idłowa-

tem narzędziem. Podobny w ypadek zachodzi

i z kolibram i, które chociaż nie m ają d/.ioba

44 W SZ E C H ŚW IA T . Ks 3.

ta k dobrze zastosowanego do łowienia owa­

dów ja k lelaki, jerz y k i lub mucbołówki, w y ­ nagradzają ten niedo statek nadzwyczajną zwinnością ruchów . D ługie nieraz chwile sta­

łem, obserwując, j a k m ałe te ptaszki co chwila w ylatyw ały w pow ietrze i oddawały się ło­

wom niegorzćj od pierwszój lepszój mucho- łówki. N iektóre z nich zalatują do domów, gdzie na ścianach drobne m uszki się grom a­

dzą. W idziałem pew ien gatunek, ja k szukał owadów nad brzegiem rzeki R im aku (pod Lim ą), szperając po nadbrzeżnych kamieniach.

G odnym też uw agi je s t zwyczaj niektórych kolibrów czepiania się prostopadłych pni drzew w celu rew idow ania szpar i innych nierówności kory. W idziałem też na tery to - ry ju m equadorskiem kolibra rewidującego pajęczynę, z którój niew ątpliw ie uw ikłane m uszki wybierał.

W spom niałem wyżój, że niektóre kolibry, widocznie obdarzone słabszem i organam i lotu, częstszego potrzebują wypoczynku. Dodam więc jeszcze, iż to lenistw o, czy nieudolność posuw ają do tego stopnia, że zam iast w lot wysysać kw iaty, zaczepiają się nóżkam i czyto za kraw ędź kielicha, czy za obok leżącą ga­

łązkę. P ew ien g atu n ek (Adelom yia m elano- genys) ta k to widać często powtarza, że u kil­

ku zabitych egzem plarzy znalazłem na p a­

znokciach ksiuków dość duże woskowe gałe- czki, niew ątpliw ie tw orzące się w czasie owe­

go czepiania się kielichów kw iatow ych.

W szystkie kolibry oddają się dłuższym lub krótszym sjestom, praw ie zawsze w ybierając na ten cel suche, cienkie gałązki, sterczące z korony drzew lub krzaków . Kolibr przy­

garbiwszy się nieco i opuściwszy skrzydła, siedzi ta k nieraz długie chwile, muszcząc od czasu do czasu pióra, lub przeciągając sk rzy ­ dełka. Małe jego nóżki ta k obejm ują gałązkę, że gdy nieraz przy strzale śmierć piorunu­

jąc a nastąpi, zostaje zawieszony na gałęzi, cze­

go u innych ptaków nie obserwowałem.

W iększość kolibrów przy nawiedzaniu kw iatów w ydaje ch arakterystyczn y głos, zmieniający się stosownie do gatunków . U nie­

których m niejszych m ożnaby go wyrazić sy­

labami ciek-ciek-ciek... szybko, a nierówno powtarzanemi, ta k źe tem pem (jeżeli to tem ­ pem nazwać można) przypom inają stukanie aparatu telegraficznego. In n e znowu w ydają jak b y cienkie ci-ci-ci... U niektórych znów

dalby się ten głos do pewnego stopnia naśla­

dować sylabami trśzi-trszi... S ą kolibry, któ­

rych głos przypomina trzask, jak i słyszymy, pociągając zapałkę o chropow atą powierzch­

nię. Znaczna jednak część gatunków zacho­

wuje się milcząco i naw et za regułę podać można (choć niepozbawioną licznych w y jąt­

ków), że mniejsze gatunki głos wydają, gdy przeciwnie praw ie wszystkie większe kolibry zwiedzają kw iaty w milczeniu.

Oprócz powyżćj opisanego głosu pewne nie­

liczne gatunki śpiewają w czasie wypoczyn­

ku. Je stto raczój bardzo ciche świergotanie, ta k ciche, że słuchający znajdować się musi conajwyżćj na dziesięć kroków odległości, aby mógł korzystać z tego koncertu sui ge- neris, dawanego przez najmniejszego w świe- cie wirtuoza. W ciągu blisko sześcioletniego pobytu w Am eryce iidało mi się zaledwie dwa razy słyszeć kolibry śpiewające.

W spom nę tu jeszcze o charakterystycznem burczeniu, jak ie kolibry w locie wydają. W i­

bracyjny ruch skrzydeł, kom unikując się fa­

lom powietrza, wydaje brzmienie podobne do burczenia trzm ieli lub innych wielkich owa­

dów. W ysokość tonu tego burczenia pozostaje w prostym stosunku do liczby uderzeń skrzy­

dłami, a w stosunku odw rotnym do długości tych skrzydeł, co wyraźnićj można sformułować w dwu następnych, czysto akustycznych p ra ­ wach: 1) P rz y j ednakowój długości skrzydeł tem

wyższy je s t ton, im więcój je s t uderzeń w da- nćj jednostce czasu. 2) P rz y jednakowój licz­

bie uderzeń ton tem je s t wyższy, im skrzydło je s t krótsze. Poniew aż zaś powszechnem jest prawo, że większe kolibry poruszają wolnićj skrzydłam i, można postawić ogólne prawidło, że im m niejszy kolibr, tem burczenie jego jest z wyższego tonu. Tak to je s t dla różnych ga­

tunków charakterystycznem , że przy nieja- kićj w praw ie obserw ator po samem burcze­

niu rozpoznawać może gatxxnki, gdy ich kilka w jednój miejscowości przebywa. Zbytecznem je st może dodawać, że nie słychać żadnego burczenia, gdy kolibr z niesłychaną szybko­

ścią przeciąga obok nas, najłatwiój zaś może­

m y je uchwycić podczas, kiedy p tak kw iaty odwiedzając, dłuższy czas na jednem miejscu się zatrzym uje.

W szystkie praw ie kolibry są dość kłótliwo

i niespokojne. Szczególnićj w porze lęgowćj,

która w P e ru na czas pory dżdżystój przypa­

Na 3. W SZEC H ŚW IA T. 45 da, m aleństw a te uganiają się za sobą i czu­

bią. N iektóre jednak gatunki, oprócz swych godowych nienawiści, objawiają charakter ta k kłótliw y, że ścierpieć nie mogą sąsiedz­

tw a innych kolibrów, a naw et i większe od siebie ptaki prześladują. Pam iętam , że gdy raz drzewko B ry th rin y zakwikło. ta k mi na niem kolibry z rodzaju Panoplistes M athewsi bruździły, spędzając wszelkie inne gatunki na ten krzak zalatujące, żem był zmuszony wystrzelać najprzód całą rodzinę tych wojo­

wniczych pigmejów, aby módz na inne polo­

wać. W spom niany gatunek odpędzał naw et daleko większe od siebie kolibry, z rodzaju P etasophora anais.

Z tego coni powyżćj powiedział, widocznem jest, ż<e kolibry tam tylko żyć mogą, gdzie cały rok kw iaty znajdują. Pomimo, że w s tre ­ fach zw rotnikow ych wieczne lato panuje, nie­

które gatunki zmuszone są odbywać dalsze lub bliższe przeloty, niezawsze bowiem znaj­

dują odpowiednią ilość ulubionych kwiatów.

Najłatwtój przeloty obserwować wtedy, kiedy zakwitnie krzew ja k i lub drzewo, przez liczne odmiany kolibrów nawiedzane. Znajdziemy tam wówczas takie gatunki, jakich przedtem nigdy w całój okolicy nie widzieliśmy. Do takich bardzo uczęszczanych drzew należą B ry th rin y i „guavo“ (Inga), na nich też do­

strzegłem pojawianie się form przedtem w okolicy niespotykanych. F a k t przelotu ko­

librów mógłbym poprzeć licznemi dowodami, zaczerpniętem i z m ych własnych obserwacyj, nie chciałbym jednak znudzić czytelnika nie- potrzebnem i cytatam i.

Przelotam i daje się w pewnych razach tłu ­ maczyć fak t znajdowania się bliskich gatu n­

ków w jednój i tój samój miejscowości. Gdym kiedyś zastrzelił w Huambo trzy gatunki z rodzaju D oripliora (D. Johannae, Euphrosi- nae i rectirostris) na jednym i tym samym krzaku, uderzony tem byłem niepomału, w y­

dało mi się bowiem niezgodnem z teoryją w y­

boru naturalnego, aby trzy ta k bliskie g a­

tunk i m iały jed en i ten sam sposób życia, zwykle bowiem tak bywa, że jeżeli dwie for­

m y pokrewne obok siebie żyją, różnią się obyczajami i sposobem życia. Gdym jednak w następstw ie bliżój tę kw estyją zbadał, oka­

zała m i się ona bardzo zrozumiałą. Rzecz się ma tak: ów krzew, zwany przez miejscowych

„alicon“ lub „iYndara-huayta" posiada szero­

kie orograficzne rozmieszczenie, ciągnąc się w górach od 3700' do 8000' nad poziomem morza, w dole jednak (na wysokości 3700') kw itnie w K w ietniu i Maju, w górze zaś w Lipcu i Sierpniu, zatem o dwa miesiące pó- źniój. Doripliora rectiro stris właściwą je s t krainie zawartćj między 7000' i 8000', gdy więc w K w ietniu nie znajduje odpowiedniój ilości kwiatów, spuszcza się -wdół, gdzie je ­ dnocześnie nalatuje Doripliora Johannae z go­

rących nizinowych lasów. Trzeciego gatunku zdobyłem tylko jeden egzemplarz, nie mogę więc o nim wyrokować. Zresztą wszystko nam jedno, czy jestto gatunek właściwy tój mianowicie krainie, czy skądinąd tam nala­

tuje, dość nam wiedzieć, że dw a gatunki j e ­ den z dołu, a drugi z góry jednocześnie w ę­

drują do danój miejscowości, gdzie spotykają trzecią, dajm y na to miejscową formę i tym sposobem będziemy mieli trzy bardzo bliskie gatunki, czasowo w jednój i tój samój miej­

scowości przebywające.

N iektóre własne spostrzeżenia pozwalają mi podejrzewać inny, daleko ciekawszy oby­

czaj kolibrów czasowego rozłączenia płci, cho­

ciaż to, co wiem, nie wystarcza jeszcze do ostatecznego decydowania w tój kwestyi.

W wielu wypadkach zdarzało mi się strzelać samce, gdym samic albo wcale nie spotykał, albo stosunek ich liczbowy do samców był nadzwyczaj mały. W innych znów razach spotykałem same prawio młodo samice. Naj- bardziój jedn ak pouczającym je s t fakt, spra­

wdzony przezemnie, że gdy w Tambillo, na wysokości 6000' nad poziomem morza w m ie­

siącach Listopadzie i G rudniu spotykałem praw ie wyłącznie same tylko samce Helio- thryp ha viola, w tychże samych miesiącach samice są pospolitszemi od samców na wyso­

kości 9000' w Cutervo i Tam iapam pa. N a­

prowadza więc to na myśl, że w pewnych po­

rach roku płci się rozłączają dla jakićjś nie- wiadomój przyczyny. Ponieważ zaś na innym gatunku (Thalurania Tschudii) sprawdziłem, że samice w pewnój porze roku odwiedzają kw iatyagaw y, gdy jednocześnie samce praw ie wyłącznie trzym ają się kwiatów krzew u zwa­

nego „utcu-quipina“, przypuszczać więcmożna, że jak aś fizyjologiczna przyczyna zmusza sa­

mice do szukania odmiennych kwiatów ja k to, na których samce pokarm zbierają.

W iele jednak prawdopodobieństwa ma i na­

46 W SZ EC H ŚW IA T.

stępna hipoteza. P orów nyw ąjąc stosunek pici u kolibrów, zdobytych przezemnie w ciągu całko witój mój podróży, na 203 samców zna­

lazłem tylko 87 samic, czyli praw ie stosunek 3 : 1 . O pierając się na tem , że w ciągu pół- szosta roku mój podróży, polowałem w naj­

rozm aitszych krainach i w najrozmaitszych porach roku, m am praw o przypuszczać, że ten stosunek mniój więcój odpowiada rzeczy- wistój proporcyi, ja k a w przyrodzie między obiema płciam i zachodzi. Zwiększając naw et ten stosunek do 2 : 1, będziemy mieli połowę samców zmuszonych życie pędzić w celibacie.

Albo więc te ostatnie w porze lęgowej opusz­

czają m iejsca zam ieszkałe przez nowozamężne pary, albo, co je s t prawdopodobniejszem, te ostatnie em igrują gdzieindziój, aby nie być w ystaw ionem i na ciągłe niepokojenie ze stro ­ n y celibataryjuszów .

W iększość kolibrów lęże się w porze dżdży- stój (w m iesiącach G rudniu, Styczniu i L u ­ tym ), czyli w czasie, kiedy najwięcej kw iatów znajdują. Świeżo wypierzono samce błyszczą wtedy barw am i topazów ,' rubinów, szm arag­

dów i am etystów , uganiając się bezustannie, gdy jednocześnie samice zajęte są budową swego m aleńkiego gniazdka. A jestto arcy­

dzieło w swoim rodzaju owo gniazdko. W nę­

trze zwykle w ysłane byw a watą, lub inną ja k ą odpowiednią substancyją: raz będzie to m iękki puch Bom baxu lub ..pało de balsa", w innym razie są to wełniaste łuski, jakiem i są po kryte szypułki liściowe drzew iastych paproci. Z ew nętrzna strona gniazdka je s t sta­

rannie oblepiona mchem, m ającym je m asko­

wać przed wzrokiem nieprzyjaciół. W ogóle cale gniazdko zbudowane je s t z niesłychaną starannością. Różne gatun k i rozmaicie je umie­

szczają: w rozw idleniu dw u gałązek, na urw i­

skach skalistych, często bardzo pod strzecha­

mi domów. N iektóre gatu n ki przyczepiają gniazda do spodni ój strony zwieszającego się liścia palm y, lub paproci drzewiastej. Samica zawsze niesie dwa czysto białe ja ja , stosuuko-

av o wielkie, ja k na tak małego ptaszka. Liczba jaj widocznie je s t stałą, gdyż pomimo dość zna- cznój liczby gniazd, jak ie miałem w swych ręku czyto z jajam i, czy z młodemi. nigdy nie zda­

rzyło mi się więcój spotkać. Młode m ają dziób stosunkowo bardzo krótki, ten jed n ak , szyb­

ko rosnąc, praw ie normalnój długości docho­

dzi przed zupełnem wypierzeniem się ptaszka.

Często zadawałem sobie pytanie, czy też m ają kolibry jakich nieprzyjaciół. Sądząc przez analogiją, przypuszczać należy, że mają, lecz ja ich nie znam. Mówią o wielkich pają­

kach z rodzaju My gale, lecz tych w górach wcale niema, a i wT gorących lasach porzecza Am azony muszą być nieliczne, skoro w ciągu trzymiesięcznego pobytu w tój krainie ani j e ­ dnego nie widziałem. Trudno przypuścić, aby p tak i drapieżne łakom iły się na te m ikrosko­

pijne stworzenia: zbyt wiele zachodu m iałyby ze złowieniem odpowiedniój liczby do nasyce­

nia się. Z tego, że kolibry lubią siadywać w najwidoczniejszych miejscach, wnioskować raczój można, że ich żaden ptak nie napastuje.

Jeżeli więc są jacy nieprzyjaciele, to ci napa­

dają chyba wyłącznie na gniazda, niszcząc w nich młode lub jaja. Opowieść o zaplątywa- niu się kolibrów w sieciach wielkich pająków, uważać należy za bajkę, największe bowiem pająki, należące do rodzajów Mygale lub Ly- cosa sieci nie zastawiają.

SPRAWOZDANIA.

Ptaki krajow e przez W ładysław a Taczanow ­ skiego. Tom II-g i, K raków 1882. W ydanie Akad. Umiej, w Krakowie.

W tych dniach opuścił prasę tom drugi i zarazem ostatni „Ptaków krajowych® (spra­

wozdanie o tomie I. patrz W szechświat N-r2, 1882 r.). Zawiera on spis 40 rodziu ptaków, podzielonych na 84 rodzajów i 146 gatunków, a ponieważ w I-y m tomie mieści się 43 rodzin, z 104 rodzajami i 172 gatunkam i, przeto cała fauna ornitologiczna krajow a składa się z 318 gatunków , ugrupow anych w 188 rodzajów i 83 rodzin.

Tom II-g i rozpoczyna spis rodzin w tym tomie opisanych, po którym następuje rzęd łażących Scansores z rodziną kukułek (Cucu- linae) i dzięciołów, dalój idą kolejno po sobie rodziny rzędów gołębi (G yratores), kurowa- tych (Gallinacci), brodzących (Grallatores) i pływających (N atatores), który kończy ro­

dzina nurów (Oolymbinue).

Palej spotykam y dodatek, zawierający opis dwu gatunków ptaków wróblowatych, wre­

szcie na końcu dzieła znajduje się spis nazw

polskich i łacińskich, ze wskazaniem tomu

i stronicy.

tfs 3. ■WSZECHŚWIAT. 47 Dzieło wydane starannie, czytelnym d ru ­

kiem, czysto odbite na pięknym papierze.

A utor opracował z wielką starannością ga­

tunki, rodzaje i rodziny, które ugrupował w możliwie naturalnym porządku; na rzędy zaś nie zwracał bliższej uwagi, niedając icli ch arakterystyki, a naw et w tomie 2-im na str. 63 opuszczony został ty tu ł rzędu brodzą­

cych (Gralłatores).

„ P tak i krajow e" powiększają szczupły po­

czet dzieł przyrodniczych specyjalnych w na- szój literaturze i stanow ią dzieło podstawkowe, źródłowe, którego wartość nie zmniejszy się naw et po długich latach. Jed n ą z zalet orni­

tologii krajowój stanow ią wyczerpujące opi­

sy wszechstronne, uwzględniające nietylko kształty i kolory dorosłych i młodych ptaków, nietylko szczegółowe wym iary części składo­

wych brane z n atury , ale także kształty i ko­

lory jaje k z różnych łęgów, jak również ob­

szernie traktow ane obyczaje i rozmieszczenie gieograficzne ptaków. Pom im o ściśle naidio- wój formy, opisy są prowadzone zajmująco, odznaczają się jasnością i czystym, oddawna wyrobionym językiem.

Każdy, kogo interesuje ornitologija krajo­

wa, w y traw n y badacz, czy uczący się młodzie­

niec, am ator lub m yśliwy, zarówno możo od­

nieść korzyść z „Ptaków krajow ych"; znaj­

dzie tam rezultaty długoletnich obserwacyj, bystrego, zamiłowanego badacza, oddanego całą duszą nauce ornitologii. Mało też dzieł poważnych, naukowych przynieść może k ra ­ jow i tyle pożytku, co znakom ita praca p. T a ­

czanowskiego. A. S.

KRONIKA NAUKOWA.

( Chemija).

— R e d u k c y j a a z o t a n ó w w z i e ­ m i o r n ó j jest procesem niezm iernie wa­

żnym dla gospodarstwa przyrody, ponieważ przez odtlenienic tych soli i działanie na nie w odoru tw orzy się amonijak i jego zwriązki, a ciała to, ja k wiadomo, są dla roślin jed ny m z najważniejszych pokarmów. W iadomo, że w ziemi ornćj odbywają się naraz dwa sobie przeciwne zjawiska: utlenianie amonijaku, którego końcowym produktem jest kwas azo- tn y (relative — jego sole) i redukcyja azota­

nów aż do amonijaku. Pierw sze z tych zja­

wisk odbywa się wprost pod wpływem tlenu czynnego (ozonu lub tlenu atomowego) i możo być sztucznie reprodukowane przez działanie tlenu na amonijak wobec ciał porowatych, a więc w warunkach podobnych do n atu ral­

nych. Drugie zjawisko, red ukcji, bardziój za­

stanawiało badaczów, ponieważ w pracowni naukowej odbywa się ono dosyć trudno i w w arunkach, jakich w przyrodzie nie spo­

tykam y. Świeżo wykonane doświadczenia pp.

Paw ła Dehóraina i M aąuennea dowodzą, że redukcyja azotanów odbywa się przy współ­

udziale ferm entu organizowanego, należącego do grupy istot, które żyją i rozwijają się bez udziału tlenu gazowego (anaerobia). W spo­

m niani badacze dowiedli, że ferm ent ten może być zniszczony przez działanie tem peratury 110— 120°, a także przez trujący wpływ chlo­

roformu. W ykazali oni prócz tego, że ferment, w yw ołujący redukcyją azotanów, je s t nie­

zmiernie rozpowszechniony, a to zapomocą następującego doświadczenia: Ziemię orną, ogrzaną do tem peratury zniszczenia ferm entu, zamykali szczelnie przez zalutowanie w rurce szklanej. W takim stanie możo ona pozosta­

wać ni eograniczenie długo, niewykazując w sobie obecności związków amonowych.

Lecz jeżeli ru rk ę na chwilę otworzyć, odła- mując jój koniec i zaraz potem zalntować na- nowo, to natychm iast z powietrzom dostaje się do niój ferm ent i po krótkim czasie zie­

mia zam knięta zawiera w sobie związki amo­

nowe. Zn.

— D w u t l e n e k s i a r k i w p o w i e ­ t r z u, którem oddychają mieszkańcy m iasta Lille, został wykazany przez p. Ladurcau.

Z powodu tego spostrzeżonia, zakom unikowa­

nego Akademii francuskiej, sekretarz stały, p. Dumas, przypomina, że według badań F a­

radaya, powietrze m iasta Newcastle zawie­

rało dw utlenek siarki w takim stosunku, iż w całój okolicy niepodobna było dochować się fijołków, których barwa pod wpływem tego gazu niknie. D w utlenek siarki dostaje się do atmosfery przy spalaniu węgli kamiennych, zawierających w sobie siarkę lub niektóre jój związki, ponieważ zaś węgiel kam ienny z pol­

skiego zagłębia zawiera w sobie znaczno ilości podobnych związków, domyślać się można, żo i powiotrzo naszych m iast, oraz okolic fa­

brycznych nie je st pozbawione dw utlenku