Polskie fortyfikacje Górnego Śląska

Key words: Fortified Area of Silesia, circular defence, defence position

Review of the history of the Fortified Area of Silesia

The year 1921 saw the division of Upper Silesia between Poland and Germany. A national border run- ning through a highly industrialized and urbanized area was strategi- cally important to both Poland and Germany. At first, there was little threat of a German invasion, and due to the financial problems that the newly founded Polish nation had to face, the issue of defending the western border never went beyond the planning stage. It was only at the end of the 1920s, when increasing tensions rose in German and Polish relations, that the defence of Upper Silesia stimulated more interest. The desire to strengthened the defence of Poland’s western border heightened in 1933. The emerging threat from Germany resulted in a return to the strategy of fortifying Upper Silesia

. The idea was to create distributed fortifications, or so-called points of re- sistance that were clusters of bunkers capable of a circular defence, com- bined with a system of fire arms and connected by a network of earthen fortifications

. From 1933 to 1935 three separate resistance points were set up: Dąbrówka Wielka, on hill 304.7, which was meant to be the end

of the road from Bytom to Czeladź;

Arthur’s Shaft; and Bobrowniki – a to- tal of 26 combat bunkers. In addition, military barracks were built next to two combat bunkers. Defences were tightened up, especially around what was called the “Bytom Wedge”, a strip of German territory that cut sharply into the Polish part of Upper Silesia. As a result, one of the strong- est defensive positions was set up, called Łagiewniki. At the same time, sections were linked with the resist- ance points that were built at Kamień, Brzeziny and Maciejowice, and which reconfigured Polish defences into a more or less continuous line across the region. In 1937 extensive work was done near present-day Ruda Śląska, with key locations for resistance called Godula, Czarny Las (Nowy Bytom), and Radoszowy. To combine them into a tight series of reinforced positions, concrete was laid for heavy assault group stations at Zgorzelec, Chebzie, Wirek and Kłodnica. At the same time Arthur’s Shaft was reinforced with 4 new, heavy assault bunkers. Barracks, am- munition depots, guardhouses and telephone grid houses were set up at other sections.

While stationary fortifications were being built, work began in 1935–1937 on hydro-technical capabilities on the northern part of Upper Silesia. A network of lagoons, flood water reservoirs and flood zones along the Brynica River were supposed to create an obstacle to German armoured weapons. Starting

Polish M ilitar y For tif ications in Upper Silesia Barbar a S tankie wicz

Polskie

fortyfikacje

Górnego Śląska

Słowa kluczowe: Obszar Warowny Śląsk, obrona okrężna, punkt oporu

Zarys historii

powstania Obszaru Warownego Śląsk

Rok 1921 przyniósł podział Gór- nego Śląska między Polskę i Niemcy.

Granicę państwową przeprowa- dzono przez silnie zurbanizowane i uprzemysłowione tereny, ważne ze względów strategicznych tak dla Niemiec jak i Polski. Ze względu na początkowo niewielkie zagrożenie ze strony Niemiec oraz problemy finansowe państwa obrona granicy zachodniej nie wyszła poza fazę planowania. Dopiero wzrost napięcia w stosunkach polsko-niemieckich na przełomie lat 20. i 30. XX w. spowo- dował większe zainteresowanie obro- ną Górnego Śląska. Momentem prze- łomowym w umacnianiu obrony na granicy zachodniej stał się rok 1933.

Realne zagrożenie ze strony Niemiec spowodował powrót do koncepcji fortyfikowania Górnego Śląska

. Przyjęto zasadę tworzenia fortyfikacji rozproszonej, tzw. punktów oporu, czyli skupisk bunkrów zdolnych do obrony okrężnej, powiązanych sys- temem ognia i połączonych siecią umocnień ziemnych

.

W latach 1933–1935 powsta- ły trzy izolowane punkty oporu:

Dąbrówka Wielka położony na wzgórzu 304,7 w celu zamknięcia drogi Bytom – Czeladź; Szyb Artura

oraz Bobrowniki – w sumie około 26 schronów bojowych. Wybudowano również koszary z dwoma schrona- mi bojowymi. Zaczęto zagęszczać obronę zwłaszcza wokół tzw. klina bytomskiego, czyli terytorium nie- mieckiego ostro wcinającego się w polski Górny Śląsk. W związku z tym powstał jeden z najsilniej- szych punktów oporu – Łagiewniki.

Jednocześnie utworzono odcinki łącznikowe – punkty oporu: Ka- mień, Brzeziny i Maciejowice, które przekształciły umocnienia polskie we w miarę ciągłą linię w tym rejo- nie. W 1937 r. prowadzono prace przede wszystkim na terenie obecnej Rudy Śląskiej, gdzie znajdowały się główne obiekty – punkty oporu: Go- dula, Czarny Las (p.o. Nowy Bytom), Radoszowy. W celu połączenia ich w jednolity ciąg umocnień wybe- tonowano ciężkie obiekty grupy bojowej Zgorzelec, Chebzie, Wirek i Kłodnica. Natomiast punkt oporu Szyb Artura wzbogacono o kolejne 4 ciężkie schrony bojowe. Na innych odcinkach powstały koszary, maga- zyny amunicji, wartownie, komory kabli telefonicznych.

Równolegle z budową fortyfi- kacji stałych, w latach 1935–1937, na północnym skrzydle Obszaru Warownego Śląsk podjęto prace hy- drotechniczne. Wzdłuż rzeki Brynicy powstała sieć zalewów, rozlewisk i terenów zabagnionych mających stanowić przeszkodę dla niemieckiej broni pancernej. Poczynając od Ka- mienia (dzielnica Piekar Śląskich), na Świerklańcu kończąc, powstało sze-

reg zastawek i jazów zalewowych.

Tama nr 1 Szarlej była chroniona przez punkt oporu Bobrowniki. Do osłony tamy nr 2 – Józefki i nr 3 – Kozłowej Góry w 1937 r. powstały grupy bojowe Wesoła i Wymysłów.

W 1938 r. trwały prace zmie- rzające do zagęszczenia obrony. Na całym odcinku Obszaru Warownego Śląsk powstały obiekty pozorne, po- zorno-bojowe oraz lekkie schrony bojowe. Jednocześnie następowa- ła budowa umocnień ziemnych, stanowisk moździerzy, polowych stanowisk artylerii, zapór przeciw- czołgowych i przeciwpiechotnych oraz sieci telefonicznej.

Sytuacja zmieniła się po wkro- czeniu Niemców do Czechosłowacji.

Wobec groźby obejścia umocnień skrzydłami zapada decyzja o bu- dowie kolejnych umocnień. Na północy miał powstać odcinek Nie- zdara (nazwa przyjęta od jedynego, zrealizowanego punktu oporu), na południu odcinek Mikołów. Prace rozpoczęto na północy wiosną 1939 r., na południu latem, ale nigdy nie udało się ich dokończyć. W tym samym roku jako uzupełnienie po- wstały pozycje obronne składające się z polowych schronów piechoty – pozycja czat nad Brynicą, polowy punkt oporu Nowa Wieś, pozycje polowe Kozłowa Góra, Tarnowskie Góry na północy czy pozycje Nad Jamną i Las Wyrski – na południu.

Jednocześnie zdecydowano się prze-

dłużyć na północy sieć rozlewisk aż

po miejscowość Brynica, na południu

zaś stworzyć nowe na Kłodnicy

with Kamień in the Piekary Śląskie district to Świerklaniec, a number of weirs and flood works were built.

Dam 1 Szarlej was protected by the Bobrowniki defensive point. To protect dam 2 – Józefki and dam 3 – Kozłowa Góra, two combat groups, Wesoła and Wymysłów, were estab- lished.

Work continued in 1938 to tighten the defenses. Decoy earthen shelters, decoy combat bunkers and light bunkers were put up. At the same time construction continued on earthen fortifications, mortar stands, field artillery positions, anti-tank and anti-infantry positions, and telephone lines.

The situation changed after Ger- many invaded Czechoslovakia. There was a danger that the fortifications could be circumvented, and a deci- sion was undertaken to build further reinforcements. In the north a section of fortifications named Niezdara was to have been built. The word in Polish means oaf and it was taken from the one and only fortification that was actually finished. In the north the Mikołów fortification was planned.

Work began in the spring of 1939 in the north, and in the summer in the south, but the work was never finished. In the same year, auxiliary defensive positions were built which consisted of field infantry shelters to guard the Brynica River, a field resistance point at Nowa Wieś, and field positions at Kozłowa Góra, Tarnowskie Góry in the north, and Nad Jamną and Wyrski Forest in the

south. It was also decided to extend the network of flood waters to the north all the way past Brynica and to build new flood waters on the Kłodnica River and Gostynka River from Wyry to Tychy.

As it turned out, in early Sep- tember 1939 the German forces broke through the Polish defences at Mikołów, in what was called the Pszczyna Corridor,

where the Poles had not been able to finish reinforcing the line of defence line. The German Army, in an attempt not to destroy this valuable industrial zone, flanked the Silesian fortifications from the north and south. After several days, the Wehrmacht was threatening to sur- round the the 23

Infantry Division and the commanders were forced to withdraw from the fortifications and surrender the line of defence practi- cally without a fight.

The line of defence for the Forti- fied Area of Silesia is shown below in Figure 1 [Sadowski 1993].

The state of the art of the Fortified Area of Silesia

In 1997, the Pro Fortalicium Preservation Society was founded to look after fortified historic sites, encourage people who are interested in historic military architecture and promote the issues connected with old fortifications in local communi- ties.

Thanks to the efforts of the

local Pro Fortalicium groups, it is possible to visit museum sites that have been opened in some restored military bunkers. Included in this initiative is the heavy artillery bunker in Dobieszowice-Wesoła, the com- bat bunkers at the resistance points Łagiewniki in Chorzów, Sowiniec in Gostynia, and Brzozowice, and the Polish bunkers at the flood dam in Wymysłów. Furthermore, a 5 km historic tour entitled “Flood dam for- tifications at Bobrowniki” was set up, which goes through Dobieszowice and Wymysłów in the vicinity of the Kozłowa Góra water reservoir. There are eight different Polish fortification sites on the tour. Another educational tour goes to Łagiewniki and Godula defence points [Bisup et al. 2002].

There have been a number of

publications devoted to the Fortified

Area of Silesia, examples of which

would be work published by Szostek

[1998] Borkiewicz or E. Wieczorek

[1978]. There are even more papers

that have been published on specific

military sites, especially those that

have been restored and opened to

tourists. Sadowski, who has had

a great deal of work published on

the Fortified Area of Silesia, wrote

an article on the museum bunker in

Dobieszowice-Wesoła [1991, 1993,

1995, 2001, 2004, 2005, 2005]. The

Sowiniec combat bunker was studied

by Adamczyk [2008] and the heavy

artillery bunker in Chorzów on Kato-

wicka Street has been written up by

Klose [2004], Pietrucha and others

[2008]. Other military sites have been

i Gostynce (od miejscowości Wyry aż po Tychy).

Jednak atakujące na początku września 1939 r. wojska niemieckie przełamały polską obronę pod Miko- łowem, w tzw. Korytarzu Pszczyń- skim

, gdzie nie zdołano dokończyć linii obronnej. Wojska niemieckie chcąc uniknąć zniszczeń na terenie cennego okręgu przemysłowego, obeszły śląskie umocnienia od pół- nocy i południa. Po kilku dniach Wehrmacht groźbą otoczenia zmu- sił dowództwo broniącej się tutaj 23 Dywizji Piechoty do wycofania oddziałów fortecznych i oddania linii praktycznie bez walki.

Schemat przebiegu linii umoc- nień Obszaru Warownego Śląsk przedstawia rycina 1 [Sadowski 1993].

Stan wiedzy o Obszarze Warownym Śląsk

W 1997 r. założono Stowarzy- szenie na Rzecz Zabytków Fortyfi- kacji „Pro Fortalicium” zrzeszające pasjonatów, którzy próbują rato- wać zabytki architektury militarnej, a także propagują zainteresowania problematyką fortyfikacji wśród lo- kalnego społeczeństwa

. Z inicjaty- wy kół terenowych Stowarzyszenia można zwiedzać izby muzealne funkcjonujące w wyremontowanych schronach bojowych. Do tych obiek- tów należą schrony: ciężki schron

Fig. 1. Diagram of the line of defence for the Fortified Area of Silesia

1. Przeczyce resistance point 2. Nowa Wieś field position 3. Brynica field position 4. 307 Niezdara resistance point 5. Kozłowa Góra field position 6.Wymysłów combat group 7. Wesoła combat group 8. 310 Bobrowniki resistance point 9. 298 Kamień resistance point 10. Brzeziny combat group 11. 304,7 Dąbrówka resistance point 12. Maciejkowice combat group 13. Łagiewniki, resistance point 14. Zgorzelec combat group 15. Godula, resistance point 16. Chebzie combat group 17. 319 Nowy Bytom resistance point 18. Wirek, combat group 19. Szyb Artura, resistance point 20. Kłodnica combat group 21. Radoszowy resistance point 22. Nad Jamną field position 23. Śmiłowice sub-section 24. Mokre sub-section 25. Łaziska sub-section 26. Wyry sub-section 27. Wyry Forest sub-section, 28. II defensive line 29. Command bunker of the Fortified Zone

Ryc. 1. Orientacyjny schemat przebiegu linii umocnień Obszaru Warownego Śląsk

1. Punkt oporu Przeczyce, 2. Pozycja polowa Nowa Wieś, 3. Pozycja polowa Brynica, 4. Punkt oporu wzg. 307 Niezdara, 5. Pozycja polowa Kozłowa Góra, 6. Grupa bojowa Wymysłów, 7. Grupa bojowa Wesoła, 8. Punkt oporu wzg. 310 Bobrowniki, 9. Punkt oporu wzg. 298 Kamień, 10. Grupa bojowa Brzeziny, 11. Punkt oporu wzg. 304,7 Dąbrówka, 12. Grupa bojowa Maciejkowice, 13. Punkt oporu Łagiewniki, 14. Grupa bojowa Zgorzelec, 15. Punkt oporu Godula, 16. Grupa bojowa Chebzie, 17. Punkt oporu wzg. 319 Nowy Bytom, 18. Grupa bojowa Wirek, 19. Punkt oporu Szyb Artura, 20. Grupa bojowa Kłodnica, 21. Punkt oporu Radoszowy, 22. Pozycja polowa Nad Jamną, 23. Pododcinek Śmiłowice, 24. Pododcinek Mokre, 25. Pododcinek Łaziska, 26. Pododcinek Wyry, 27. Pozycja polowa Las Wyry, 28. II linia, 29. Schron dowodzenia Obszaru Warownego

described by Biskup et al. [2002], Brzoskwinia, Krupa [1997], Machoń [2008], Miniewicz [1996], Sindera [2008] Suszka [2009].

Conclusions

The Upper Silesian Fortifica- tions are true rarities and the only such strategic defences in Poland.

They were mainly built outside of urban areas and were embedded into open countryside. They were supposed to withstand invasion and prevent the enemy from flanking their troops and going around cities. For the most part, they survived the War intact. In the first few years after the war many of them were converted into ammunition depots, storage places for explosives and blasting ma- terials for coal mines. In later years, they were filled with dirt and debris, so as not to pose a danger to the public. Unneeded and forgotten, they were often damaged in the process of land development for industrial in- vestments or roads. Even today, they can be vandalised or looted by scrap collectors

. The bunkers of the Upper Silesian Fortifications are not listed as heritage sites or monuments, at the very most they are locally noted as historic sites. All of the Polish bunkers are unique in character. Each one is different and, for this reason at least, they deserve to be preserved.

The knowledge of these sites is insufficient. Existing publications have chiefly focused on the sites

that have been opened to the pub- lic. The restoration of other sites is constrained or even impossible due to a lack of financial resources. In most cases the original designs of the bunkers were not preserved.

For more than ten years, mem- bers and supporters of the Pro For- talicium Preservation Society have studied and inventoried the Upper Silesian fortifications. One of the invaluable efforts at saving the Up- per Silesian fortifications was the initiative to restore the bunker in Dobieszowice-Wesoła. The Silesian Voivodeship is creating a database on the bunkers, supervised by the Voivodeship Center for Land Survey- ing and Cartographic Documentation in Katowice

.

The current state of knowledge

and the conditions of the Upper Sile-

sian Fortifications is listed in Table 1.

bojowy w Dobieszowicach-Weso- łej, schron bojowy punktu oporu Łagiewniki w Chorzowie, Sowiniec w Gostyni, w Brzozowicach, zespół polskich obiektów bojowych przy tamie zalewowej w Wymysłowie.

Ponadto opracowano ścieżkę edu- kacyjną „Fortyfikacje tam zalewo- wych na terenie gminy Bobrowniki”

o długości 5 km. Prowadzi ona po- przez Dobieszowice i Wymysłów, w okolicach zbiornika wodnego Ko- złowa Góra. Podczas jej zwiedzania można zobaczyć osiem różnego typu polskich obiektów fortyfikacyjnych.

Inna ścieżka edukacyjna prowadzi poprzez punkty oporu Łagiewniki i Godula [Biskup i in. 2002].

Dotąd powstało szereg publi- kacji na temat Obszaru Warownego Śląsk. Pierwsza ich grupa dotyczy całości OWŚ. Do niej można za- liczyć na przykład opracowania Szosteka [1998] czy Borkiewicza i Wieczorka [1978]. Do drugiej, znacznie liczniejszej grupy należą publikacje na temat konkretnych obiektów, szczególnie tych, które zostały wyremontowane i udostęp- nione do zwiedzania. O schronie – muzeum w Dobieszowicach-Wesołej pisał Sadowski, który ma na swoim koncie wiele publikacji na temat obiektów OWŚ [1991, 1993, 1995, 2001, 2004, 2005, 2005]. O schronie bojowym Sowiniec pisał Adamczyk [2008], o ciężkim schronie bojowym w Chorzowie przy ul. Katowickiej wypowiadali się Klose [2004] czy Pietrucha [2008]. Na temat innych obiektów pisali Biskup i in. [2002],

Brzoskwinia, Krupa [1997], Machoń [2008], Miniewicz [1996], Sindera [2008], Suszka [2009].

Wnioski

Umocnienia Obszaru Wa- rownego Śląsk to prawdziwy uni- kat i jedyny taki system umocnień w Polsce. Budowano je głównie poza przestrzeniami zurbanizowanymi, wkomponowując w tereny otwarte.

Miały powstrzymywać ataki najeźdź- cy w taki sposób, aby przeciwnik nie mógł oskrzydlić wojsk i obejść miast.

Generalnie schrony przetrwały wojnę w zasadzie nieuszkodzone. Ich część w pierwszych latach po wojnie zo- stała zamieniona na magazyny amu- nicyjne, a także składy materiałów wybuchowych na potrzeby kopalń.

Zostały one później wypełnione ziemią i gruzem, by nie stanowiły za- grożenia. Niepotrzebne i zapomnia- ne – bywały niszczone przy okazji realizacji inwestycji przemysłowych i komunikacyjnych – są niszczone i rozkradane przez złomiarzy

. Schro- ny OWŚ nie są wpisane do rejestru zabytków, co najwyżej odnotowane w ewidencji obiektów zabytkowych.

Wszystkie polskie bunkry to obiekty jedyne w swoim rodzaju – każdy jest inny i chociażby z tego powodu zasługują na ochronę.

Stopień rozpoznania obiektów jest niewystarczający. Istniejące pu- blikacje w zasadzie koncentrują się na obiektach, które zostały udostęp- nione społeczeństwu. Rewitalizacja

innych obiektów jest utrudniona lub wręcz niemożliwa ze względu na brak środków. Zazwyczaj nie zachowały się również projekty tych obiektów.

Od kilkunastu lat górnośląskie fortyfikacje badają i inwentaryzują członkowie Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji. Jedną z nielicznych inicjatyw ratowania górnośląskich fortyfikacji jest odnowiony przez członków Stowarzyszenia „Pro For- talicium” schron w Dobieszowi- cach-Wesołej. W województwie śląskim powstaje elektroniczna baza schronów. Sprawą zajmuje się Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Ka- towicach

.

W tabeli 1 został podsumowany

stan wiedzy na temat Obszaru Wa-

rownego Śląsk.

Table 1.

Location Facility Current condition Comments

1 2 3 4

Przeczyce The total length of the facade is about 16 m. It is one of the biggest bunkers. It may have been the central point of field artillery. The diameter of the concrete below the dome is 7 m

Planned resistance

point. Never finished Only the foundation was built During World War Two the German army set up part of their b-2 defence line in this area, partly destroying the remains of the Polish fortifications. Further damage occurred in the battles with the Red Army in 1945 and then with increasing real estate development after the war

Nowa Wieś Light combat shelter from 1939. Typical double-sided machine gun bunker.

Classic shape and two shooting galleries on the east-west side

Preserved Located on private property Light combat shelter from 1939. Typical double-sided machine gun bunker.

One firing position on the western side

Preserved Two light combat shelters from 1939. Typical one-sided “traditor” bunker.

Classic shape and two firing positions on the east-west side Preserved Light combat shelter from 1939. Unusual shelter with one frontal shooting

position. Bricks from the firing shelter at the front entrance on the north Preserved Difficult access, thick overgrowth

All of the facilities above have an earthen structure. Seven bunkers were planned, but only five were finished. The objective was probably to connect the two defensive points in Niezdara and Przeczyce, creating a continuous line of fortifications on the northern wing of the Fortified Area of Silesia. In 1944, the German army incorporated the bunkers into their b-2 fortified line

Brynica Five combat bunkers from 1939 No information on

the present condition available

One added fortification was the bridgehead przyczółek railway viaduct to Brynica on the Miasteczko Śląskie line – currently not in use Niezdara Hill Heavy bunker for shooting on the side lines with one heavy machine gun

chamber Preserved

Heavy bunker for shooting on the side lines with one heavy machine gun

chamber Preserved Filled with debris and waste

material Heavy bunker with two armoured cupolas (preserved) Partially blown up by

the Germans in 1940 Beautiful view overlooking the Brynica reservoir Heavy bunker with two armored cupolas and garage for anti-infantry mortar Preserved in good

condition.

Heavy combat bunker Partially blown up by

the Germans in 1940 Heavy combat bunker with armored cupola and chambers for heavy machine

guns and mortar Well preserved There is a view of the nearby

German kochbunkerz from 1944

Heavy combat bunker with armored cupola and chambers for heavy machine

guns and anti-artillery mortar. Well preserved, without

furnishings Cupola shot through by an artillery missile

Heavy combat bunker (unfinished), only one of two armored cupolas were

built Partially blown up by

the Germans in 1940 One armoured cupola preserved

The resistance points had serious gaps and there was too great of a distance between some of the positions, which may be an indication that not all of the planned bunkers were constructed. All of the fortifications were to have been reinforced with earthen embankments and kochbunkers. Most of the fortifications of this type were later built by the Germans towards the end of the war

Kozłowa

Góra⁷ – Ossy A set of two shelters to defend the dams Preserved in good condition

One of the weakest sections of the Fortified Area of Silesia. The fortifications consisted of earthen embankments with the addition of two field infantry bunkers. One of the bunkers is poorly preserved within the surrounding land, the other is almost intact from the original. Well-preserved embankments and a wide network of earthen fortifications. In 1944, the Germans incorporated the bunkers into their field defences. There are kochbunkers scattered around as part of the German b-2 defences. The remaining parts of the railway embankments were used in the construction of water reservoirs and as a supply line to neighbouring combat points

Wymysłów Set of two heavy combat bunkers and decoy military positions on the road

passing through the causeway to Kozłowa Góra Preserved in good condition Kolonia

Wesoła Heavy combat bunker with decoy bunker and decoy combat capabilities No information available about the current condition

Point of defence for the Józefka dam. Artillery support was provided by a half-battery of 75 mm cannon in a “traditor” bunker to the north of the Bobrowniki point of defence. On what is now Szkolna Street in Dobieszowice there used to be a telephone grid box, which was destroyed by the Russians in the spring of 1945m while blowing up ammunition acquired after passing through the front

Tabela 1. Fortyfikacje polskie – Obszar Warowny Śląsk (OWŚ)

Miejscowość Obiekt Stan zachowania Uwagi

1 2 3 4

Przeczyce Długość całkowita ściany czołowej wynosi ok. 16 m, jeden z największych schronów. Być może miał to być centralny tradytor artylerii polowej. Średnica wylewki pod kopułę to 7 m

Projektowany punkt oporu.

Niezrealizowany Zbudowano jedynie fundamenty W czasie II wojny światowej Niemcy wznieśli fragment swojej linii obronnej b-2 w tym rejonie, niszcząc częściowo pozostałości polskich robót fortyfikacyjnych. Dalszych zniszczeń dokonały walki z Armią Czerwoną w 1945 r. oraz postępująca po wojnie zabudowa terenu

Nowa Wieś Lekki schron bojowy z 1939 r. Typowy dwustronny tradytor broni maszynowej.

Klasyczny kształt i dwie strzelnice położone na osi wschód–zachód

Zachowany Na terenie prywatnym

Lekki schron bojowy z 1939 r. Typowy dwustronny tradytor broni maszynowej.

Jedna strzelnica od zachodu

Zachowany Dwa lekkie schrony bojowe z 1939 r. Typowy jednostronny tradytor broni

maszynowej. Klasyczny kształt i dwie strzelnice położone na osi wschód–

zachód

Zachowane

Lekki schron bojowy z 1939 r. Nietypowy schron jednostrzelnicowy do ognia czołowego. Kostka ze strzelnicą na wprost wejścia, skierowana na północ

Zachowany Bardzo gęsto zarośnięty.

Trudno dostępny Wszystkie obiekty mają zachowane ukształtowanie ziemne. Projektowano 7 schronów, 5 wykończono. Schrony miały najprawdopodobniej docelowo połączyć dwa duże punkty oporu w Niezdarze i Przeczycach, tworząc tym samym ciągłą linię fortyfikacji na północnym skrzydle OWŚ. W 1944 r. Niemcy włączyli schrony do własnej linii umocnień b-2

Brynica Pięć schronów bojowych z 1939 r. Brak wiadomości o stanie

zachowania

Uzupełnieniem pozycji jest warowny przyczółek wiaduktu kolejowego na Brynicy (linia do Miasteczka Śląskiego, obecnie nieużywana) Niezdara

(wzg. 307)

Ciężki schron bojowy do ognia bocznego z jedną izbą bojową ckm Obiekt zachowany

Ciężki schron bojowy do ognia bocznego z jedną izbą bojową ckm Obiekt zachowany Schron zasypany śmieciami Ciężki schron bojowy z dwoma kopułami pancernymi (zachowane) Częściowo wysadzony przez

Niemców w 1940 r.

Ze schronu roztacza się piękny widok na zalew na Brynicy

Ciężki schron bojowy z dwoma kopułami pancernymi i garażem dla armaty

przeciwpancernej Obiekt zachowany

w dobrym stanie

Ciężki schron bojowy Obiekt częściowo

wysadzony przez Niemców w 1940 r.

Ciężki schron bojowy z kopułą pancerną i izbami dla ckm i armaty Obiekt bardzo dobrze zachowany, bez wyposażenia

W pobliżu widoczny niemiecki tzw.

kochbunker z 1944 r.

Ciężki schron bojowy z kopułą pancerną i izbami bojowymi dla ckm i fortecznej armaty przeciwpancernej

Obiekt zachowany w dobrym stanie, bez wyposażenia

Kopuła pancerna przestrzelona pociskiem artyleryjskim

Ciężki schron bojowy nieukończony (z dwóch kopuł pancernych zainstalowano

tylko jedną) Częściowo wysadzony przez

Niemców w 1940 r. Zachowała się kopuła pancerna.

Punkt oporu ma poważne luki w systemie obrony i zbyt dużą odległość między niektórymi obiektami. Może to świadczyć o tym, że nie wszystkie z planowanych schronów wybudowano. Całość miały dopełniać umocnienia ziemne i kochbunkry. Większość tego typu obiektów znajdujących się w okolicy wybudowali Niemcy pod koniec wojny

Kozłowa

Góra⁷ – Ossy Zespół dwóch schronów broniących tamy Obiekty zachowane

w dobrym stanie

Jeden z najsłabiej ufortyfikowanych odcinków OWŚ. Na fortyfikacje składały się umocnienia ziemne uzupełnione dwoma polowymi schronami piechoty W przypadku jednego z obiektów bardzo słabo zachowane ukształtowanie terenu. Natomiast teren wokół drugiego prawie w ogóle nie został zmieniony.

Bardzo dobrze zachowały się nasypy schronu oraz rozległa sieć ziemnych umocnień. Oba schrony w 1944 r. zostały włączone przez Niemców w skład linii polowych umocnień. Dlatego też wokół obiektów znajdują się kochbunkry z niemieckiej linii b-2. Zachowana pozostałość nasypu linii kolejowej używanej podczas budowy zbiorników wodnych i wykorzystywanej jako linia zaopatrzeniowa okolicznych stanowisk bojowych

Wymysłów Zespół dwóch ciężkich schronów bojowych i obiektu pozorno-bojowego przy

drodze przechodzącej groblą do Kozłowej Góry Obiekty zachowane w dobrym stanie Kolonia

Wesoła Ciężki schron bojowy uzupełniony obiektami pozornymi i pozorno-bojowymi Brak wiadomości o stanie zachowania

Punkt obronny dla tamy Józefka. Wsparcie artyleryjskie zapewniała półbateria dział 75 mm mieszcząca się w tradytorze północnym punktu obronnego Bobrowniki. Przy obecnej ul. Szkolnej w Dobieszowicach znajdowała się komora kabli telefonicznych, zniszczona przez Rosjan wiosną 1945 r. podczas

1 2 3 4 Bobrowniki

(Hill 310)

Set of 17 combat bunkers, most of them equipped with armored cupolas.

Stationary fortifications opened from the front and consisting of our four points, each containing a half-cupola with a machine gun. Halfway up the hill there is a small bunker with four firing positions set back a bit because of a small watch post and an observation cupola. In the middle and at the back of the site there are ammunition depot bunkers. On the north and south sides of the hill there are ammunition depots and machine guns for firing at the front line. The fortifications also had decoy earthen shelters and combat bunkers. On the eastern slope of the hill there is a one-floor barrack with adjacent combat bunkers equipped with heavy machine guns. The entire complex had two “traditor” bunkers on both slopes of the hill. There are also two hydro-technical facilities that were to flood areas along the Brynica River from Świerklaniec to Brzozowice

Most of the bunkers have been preserved in very good condition, but without the furnishings or equipment that was inside. One of the barracks was blown up when the A1 motorway was built

The point of defence was at the bend in the Brynica river. The fortifications are typical of the Polish type from 1933–1936: minimal space with ample ammunition

The resistance point built to protect the Szarlej flood dam. Regarded as the strongest on the northern wing of the Fortified Area of Silesia. Apart from stationary fortifications, it had a number of earthen obstacles and trench lines. Along the flanks, one line of defence ran up to the foot of the hill, the second to the top and edge of the hill. On the flat peak there were a series of trenches and interconnecting ditches supplemented by hardened roads Brzozowice –

Kamień (Hill 298)

Four heavy bunkers, two of which were equipped with anti-tank cannons. The second line of defence was built in 1938 along with an organizational building called Strzelec. There was a reinforced concrete bunker in the cellar for two hand machine guns and probably space for an ammunition depot. After the war, the rooms next to the bunkers were used for other purposes and the building was converted into a commissary for the militia

One of the heavy bunkers was blown up by the Germans in 1940. Others have been preserved in good condition

Most of the sites are located on community gardens

The objective of the combat group was to secure the valley below lying towards Bytom and block the road from Piekary to Siemianowice Brzeziny A series of bunkers, consisting of one big shelter equipped with an armored

semi-cupola, anti-tank heavy machine gun and anti-tank cannon of a light bunker type, two field infantry shelters and two decoy bunkers

No information available about the current condition

On the site of a mine are two fortifications from the days when the Polish-German plebiscite was held A combat group was formed to protect two points of resistance in Kamień and at hill 304.7 in Dąbrówka Wielka. This was one of the weakest links in the defence system, and for this reason the 7th Freikorps attacked the back side of the Polish Fortified Area of Silesia on September 1^st, 1939. Some of the most serious battles were fought on the northern side in Brzeziny

Dąbrówka Wielka (Hill 304.7).

An artillery bunker for one field cannon in a combat chamber with two shooting galleries. Also equipped with a watch bell and an armoured half- cupola for one heavy machine gun

Facility and main shelters well preserved Five small combat shelters for one heavy machine gun in a three-position

shooting gallery of an armored half-cupola

Preserved Remains of trenches Small combat bunker equipped with two three-position shooting gallery in

anti-tank half-cupolas for two heavy machine guns Preserved Heavy two-story combat bunker. Equipped with one heavy machine gun in

an anti-tank half-cupola, two heavy machine guns in combat chambers and a field anti-tank cannon

Preserved The biggest bunker other than the “traditor” bunker Army barracks with two adjacent barracks and combat bunkers for heavy

machine guns

Only two bunkers have been partially preserved, embedded in the shell of the building Three decoy earthen shelters. The concrete wall imitating the bunker with the

concrete decoy of an anti-tank cupola

No information available about the present condition

Heavy overgrowth, difficult access

Big inactive bunker that served as an ammunition depot, located in a low

terrain area Preserved

Two ammunition depots Partially preserved One was for gun powder

storage converted for military use from a former quarry The plan was to have this area as the most important part of the defence, charged with protecting what was called the Bytom Wedge. The bunkers were to secure one of the main exit roads from the town going towards Siemianowice, Będzin and Katowice, and expected to be the most likely point of a German attack on Poland. Furthermore, the bunkers protected the railway line that was built after the partition of Silesia, connecting Tarnowskie Góry to Chorzów and bypassing German Bytom. It is difficult to exactly determine how many and what type of defences were built in Dąbrówka Wielka, as the plans were lost, and farming and industrial operations developed here after the war

1 2 3 4 Bobrowniki

(wzg. 310)

Zespół 17 schronów bojowych, większość wyposażona w kopuły pancerne.

Fortyfikacje stałe otwiera położony od frontu łuk składający się z czterech obiektów. Każdy z nich ma półkopułę pancerną karabinu maszynowego.

W połowie płaszczyzny grzbietu wzgórza znajduje się niewielki schron bojowy z półkopułą pancerną czterostrzelnicową oraz nieco cofnięty względem niego mały schron obserwacyjny z kopułą obserwacyjną. W środkowej i tylnej części pozycji umieszczono w wykopie schrony bierne pełniące rolę magazynów amunicji. Na północnym i południowym stoku wzgórza położone są schrony broni maszynowej przeznaczone do ognia czołowego. Fortyfikacje dopełniały obiekty pozorne i pozorno-bojowe. Na wschodnim stoku wzgórza znajduje się piętrowy budynek koszarowy z przybudowanymi doń schronami bojowymi, uzbrojonymi w ckm-y. Całość uzupełniają dwa tradytory, rozmieszczone na stokach wzgórza po obu jego stronach. Całości obrony odcinka dopełniają budowle hydrotechniczne, które umożliwiały zalanie terenów wzdłuż rzeki Brynicy od Świerklańca do Brzozowic

Większość schronów zachowała się w dobrym stanie, choć bez wyposażenia. Jeden z piętrowych schronów bojowych został wysadzony przy okazji budowy autostrady A1

Punkt położony jest w zakolu rzeki Brynicy.

Umocnienia punktu oporu odznaczają się cechami typowymi dla polskiej fortyfikacji z lat 1933–1936:

minimalizującą kubaturą przy nasyceniu uzbrojeniem

Punkt oporu utworzony dla ochrony tamy zalewowej Szarlej. Uważany jest za najsilniejszy na północnym skrzydle Obszaru Warownego Śląsk. Fortyfikacje te składały się oprócz umocnień stałych z mocno rozbudowanych przeszkód ziemnych i linii okopów. Na skrzydłach jedna linia przebiegała u stóp wzgórza, druga na skraju stoku i szczytu. Na płaskim szczycie rozmieszczono ciągi okopów i rowów łącznikowych. Komunikację uzupełniały utwardzone drogi

Brzozowice – Kamień (wzg. 298)

Cztery obiekty ciężkie w tym dwa wyposażone w armaty przeciwpancerne.

Drugą linię obrony stanowił wybudowany w 1938 r. umocniony budynek organizacji Strzelec. W jego piwnicach mieścił się żelbetowy schron dla dwóch rkm-ów oraz najprawdopodobniej skład amunicji. Pomieszczenia znajdujące się obok schronu zostały adoptowane po wojnie na cele, a sam budynek na komisariat milicji obywatelskiej

Jeden z obiektów ciężkich został wysadzony przez Niemców w 1940 r.

Pozostałe obiekty zachowały się w bardzo dobrym stanie

Większość obiektów znajduje się na terenie ogródków działkowych

Zadaniem grupy bojowej było ryglowanie doliny rozciągającej się poniżej i ciągnącej się w stronę Bytomia oraz ryglowanie drogi z Piekar do Siemianowic Brzeziny Zespół schronów. Składa się z jednego dużego schronu bojowego

wyposażonego w półkopułę pancerną ckm i armatę przeciwpancerną, lekkiego schronu bojowego, dwóch polowych schronów piechoty i dwóch obiektów pozorno-bojowych

Brak wiadomości o stanie

zachowania Na terenie kopalni

znajdują się ponadto dwa niemieckie schrony z czasów plebiscytu Grupa bojowa powstała jako zabezpieczenie między dwoma punktami oporu: w Kamieniu i na wzgórzu 304,7 w Dąbrówce Wielkiej. Było to jedno z najsłabszych ogniw obrony, dlatego też zostało użyte 1 września 1939 r. przez Freikorps do ataku na polskie zaplecze. Jedne z najcięższych walk na północnym odcinku OWS toczono właśnie w Brzezinach

Dąbrówka Wielka (wzg. 304,7)

Tradytor artyleryjski dla 1 armaty polowej w izbie bojowej z dwiema strzelnicami. Dodatkowo wyposażony w dzwon obserwacyjny i półkopułę pancerną z jednym ckm

Obiekt i główne pancerze dobrze zachowane Pięć małych schronów bojowych dla 1 ckm w trzystrzelnicowej półkopule

pancernej

Obiekty zachowane Relikty okopów Mały schron bojowy wyposażony w dwie trzystrzelnicowe półkopuły pancerne

dla 2 ckm.

Obiekt zachowany.

Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy. Uzbrojenie: 1 ckm

w trzystrzelnicowej półkopule pancernej, dwa ckm-y w izbach bojowych oraz polowa armata przeciwpancerna

Obiekt zachowany Największy, obok tradytora, schron odcinka Koszary załogi fortecznej odcinka z dwoma przykoszarowymi schronami

bojowymi ckm

Częściowo zachowały się tylko dwa schrony bojowe dla ckm. wbudowane w bryłę budynku Trzy schrony pozorne. Ścianka betonowa imitująca schron z betonową atrapą

kopuły pancernej

Brak wiadomości o stanie zachowania

Trudno dostępne, zarośnięte Duży schron bierny pełniący rolę magazynu amunicji, położony w obniżeniu

terenu Obiekt zachowany

Dwa magazyny amunicji Częściowo zachowane Jeden to magazyn

prochowy kamieniołomów zaadaptowany do funkcji militarnych

Według planów miał to być jeden z najważniejszych rejonów obrony, gdyż jego zadaniem było strzec czoła tzw. klina bytomskiego. Schrony ryglowały jednocześnie jedną z głównych dróg wylotowych z miasta prowadzącą do Siemianowic, Będzina i Katowic, stanowiącą w tym rejonie jeden z najbardziej prawdopodobnych kierunków ataku niemieckiego na Polskę. Ponadto stanowiły osłonę dla linii kolejowej, wybudowanej po podziale Śląska, a łączącej Tarnowskie Góry z Chorzowem, omijającej łukiem niemiecki Bytom. Ile ostatecznie obiektów i jakiego typu wybudowano w Dąbrówce Wielkiej, trudno

1 2 3 4 Maciejkowice Earthen decoy and combat shelter. A concrete wall imitating a bunker that

originally had a concrete decoy anti-tank cupola and one small ammunition depot for a machine hand gun

Preserved Heavy overgrowth, difficult access

Heavy two-story bunker for three heavy machine guns and two anti-tank cannons, equipped with three-position shooting gallery in an armoured half- cupola

Preserved

Earthen decoy shelter. A concrete wall imitating a bunker that originally had a concrete decoy anti-tank cupola and one small chamber for a hand machine gun

No information available about the current condition

The objective of the defence group was to fill in the gap between hill 304.7 in Dąbrówka Wielka and the Łagiewniki resistance just before Bytom. An additional defensive advantage was the natural land formation which had swamps and flood plains. Today, there is a nature preserve here called the

“Frogs’ Pits”

Łagiewniki Heavy two-story combat bunker for two heavy machine guns in combat chambers for a frontal attack

Preserved Heavy two-floor combat bunker for three heavy machine guns in two combat

chambers and an anti-tank cupola

Preserved The bunker was flooded when the foundations were dug for railway construction Heavy bunker for one heavy machine gun. The bunker was originally

completely underground, with two entrances with stairs going down from ground level

Partially destroyed. During the construction of a railway it was partially dug up and damaged

Four heavy, two-story combat bunkers equipped with two shooting galleries

for heavy machine guns with anti-tank plates Preserved One of the bunkers has been

recently restored

Small field shelter with two combat chambers Preserved

Heavy, big two-floor “traditor” bunker equipped with an anti-tank cannon, a 75 mm field cannon and three heavy machine guns. It has an anti-tank cupola and an armoured observation cupola

Preserved

Heavy combat bunker with anti-tank half-cupola and two heavy machine gun

galleries behind anti-tank plates Preserved

Heavy two-story combat bunker with an anti-tank half-cupola and one heavy

machine gun gallery Preserved

Heavy combat bunker equipped with an armoured cupola and one heavy machine shooting gallery

Preserved Recently, the anti-tank cupola was stolen by strap collectors Heavy two-story combat bunker with an armored cupola, two heavy machine

gun galleries and an anti-tank cannon

Preserved

Barracks for the PO Łagiewniki fortress soldiers. One heavy machine bunker Preserved Currently used as a private residential building

This point of defence was meant to be one of the strongest sections of the Silesian defences. It was located along the shortest route between Bytom and Katowice, about a two-hour march, at the most likely point of any German attack. Furthermore, the Łagiewki bunkers were to guard the Bytom-Chorzów main railway line and the Tarnowskie-Góry-Chorzów line, bypassing Bytom and built after the Partition of Silesia. In 1938 when defences were tightened, there was probably a decoy combat shelter in Łagiewniki on what is now Krzyżowa Street. The only evidence that it existed is a German spy map from June 1939, which had a bunker there marked number 44b. Before the war neither the railway nor the present Chorzowska Street in Bytom ran along embankments and viaducts. Thus, the bunkers had shooting galleries more or less at the level of the railway tracks and one bunker had a deep valley to the front

Zgorzelec Two heavy combat bunkers, a decoy combat shelter and an infantry bunker Not preserved The decoy shelter was probably covered over from dumping mine waste.

The infantry bunker was demolished in the 1980s From the structure and date of construction these bunkers were part of the Godula section of the defensive line. However, with regard to their combat mission and logistic connection, they belonged to Łagiewniki. The main task was to protect the “Hubert” steel works, which manufactured armour plates and cupolas for Polish fortifications. This section filled the gap between the Łagiewniki and Godula defensive points

Godula Series of bunkers No information

available about their current condition

The main objective of this defensive position was to secure the Bytom–Godula road, which was one of the possible points of a German attack on Chorzów. Also, the bunkers were located on the slope of a small hill with an excellent view over the entire approaching foreground and stretching all the way to the previous Polish border on the Bytomka River

1 2 3 4 Maciejko-

wice Schron pozorno-bojowy. Ścianka betonowa imitująca schron, pierwotnie z betonową atrapą kopuły pancernej oraz jedna mała izba bojowa dla rkm

Obiekt zachowany Schron trudno dostępny, zarośnięty

Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy dla 3 ckm i dwóch armat

przeciwpancernych, wyposażony w trzystrzelnicową półkopułę pancerną Obiekt zachowany Schron pozorno-bojowy. Ścianka betonowa imitująca schron, pierwotnie

z betonową atrapą kopuły pancernej oraz jedna mała izba bojowa dla rkm Brak wiadomości o stanie zachowania

Grupa bojowa miała za zadanie wypełnić lukę w obronie pomiędzy punktem oporu wzg. 304,7 w Dąbrówce Wielkiej, a punktem oporu Łagiewniki znajdującym się na przedpolu Bytomia. Dodatkową obronę zapewniało naturalne ukształtowanie terenu zawierające między innymi bagniska i rozlewiska wody, dziś stanowiące rezerwat przyrody zwany Żabimi Dołami

Łagiewniki Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy dla 2 ckm w izbach bojowych dla ognia czołowego

Obiekt zachowany Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy dla 3 ckm w dwóch izbach bojowych

oraz kopule pancernej

Obiekt zachowany Schron podtopiony przez podkopanie fundamentów w czasie budowy linii kolejowej Ciężki schron bojowy dla 1 ckm w. Pierwotnie obiekt był całkowicie zagłębiony

w ziemi, a do dwóch wejść prowadziły schody z poziomu gruntu Obiekt częściowo

zniszczony W czasie budowy

linii kolejowej schron częściowo odkopano i zniszczono Cztery ciężkie duże dwukondygnacyjne schrony bojowe wyposażone

w półkopułę pancerną i dwie strzelnice ckm za płytami pancernymi Obiekty zachowane Jeden ze schronów przeszedł renowację w ostatnich latach Mały polowy schron z dwoma izbami bojowymi

Ciężki, duży dwukondygnacyjny tradytor uzbrojony w armatę

przeciwpancerną, armatę polową 75 mm oraz 3 ckm. Schron wyposażony jest w półkopułę pancerną oraz pancerną kopułę obserwacyjną

Obiekt zachowany

Ciężki schron bojowy wyposażony w półkopułę pancerną i dwie strzelnice ckm

za płytami pancernymi Obiekt zachowany

Ciężki dwukondygnacyjny schron bojowy wyposażony w półkopułę pancerną

i jedną strzelnicę ckm Obiekt zachowany

Ciężki schron bojowy wyposażony w kopułę pancerną i jedną strzelnicę ckm Obiekt zachowany W ostatnich latach kopuła pancerna schronu została odcięta przez złomiarzy Ciężki, duży dwukondygnacyjny schron bojowy wyposażony w kopułę

pancerną i dwie strzelnice ckm oraz armatę przeciwpancerną Obiekt zachowany

Koszary załogi fortecznej PO Łagiewniki. Jeden schron ckm Zachowane Obecnie budynek mieszkalny Punkt oporu miał być jednym z najsilniejszych odcinków obrony na Śląsku. Został bowiem umieszczony na najkrótszym trakcie łączącym Bytom z Katowicami (ok. 2 godz. marszu), na najbardziej prawdopodobnym kierunku niemieckiego ataku. Ponadto schrony łagiewnickie miały strzec magistrali kolejowej Bytom–Chorzów i wybudowanej po podziale Górnego Śląska, omijającej Bytom, linii Tarnowskie Góry–Chorzów. W ramach prac zagęszczających obronę w 1938 r., w Łagiewnikach przy obecnej ul. Krzyżowej powstał najprawdopodobniej schron pozorno-bojowy. Jedynym śladem jego istnienia jest niemiecka mapa szpiegowska z czerwca 1939 r., na której jest oznaczony numerem 44b. Przed wojną zarówno kolej, jak i obecna ul. Chorzowska w Bytomiu nie biegły po nasypach i nie było wiaduktów. W efekcie schrony miały strzelnice mniej więcej na poziomie torowiska, a jeden ze schronów miał od czoła głęboką dolinę

Zgorzelec Dwa ciężkie schrony bojowe: schron pozorno-bojowy oraz polowy schron piechoty

Obiekty nie istnieją Schron pozorno-bojowy najprawdopodobniej zasypany podczas porządkowania hałdy.

Polowy schron piechoty rozebrany w latach 80.

XX w.

Z uwagi na konstrukcję i datę powstania należą do odcinka budowlanego Godula. Jednakże pod względem bojowym i komunikacyjnym należały do punktu obronnego Łagiewniki. Głównym ich zadaniem była osłona ówczesnej huty Huberta. Zakład produkował m.in. pancerze i kopuły dla polskich fortyfikacji. Odcinek uzupełniał lukę między punktem obronnym Łagiewniki a punktem obronnym Godula

Godula Zespół schronów Brak wiadomości o stanie

zachowania

Głównym zadaniem punktu oporu było zabezpieczenie drogi Bytom–Godula, stanowiącej jeden z potencjalnych kierunków ataku niemieckiego na Chorzów. Ponadto schrony umieszczone na stoku łagodnie opadającego wzgórza miały doskonały wgląd na całe przedpole rozciągające się po dawną granicę Polski przebiegającą na tym odcinku wzdłuż rzeki Bytomki

1 2 3 4 Chebzie Two heavy combat bunkers with adjacent smaller structures, such as field

infantry shelters, decoy earthen structures and decoy combat bunkers

Not preserved The field infantry shelter was torn down in the 1990s by land management developers The main task was to block the railway lines to Zabrze and the Chebzie railway junction. One of the heavy bunkers was also supposed to support the defence of the western flank of the Godula infantry position

Nowy Bytom- -Czarny Las (Hill 319)

A set of five bunkers, with two heavy bunkers, one decoy shelter and the other two medium sized bunkers

Two of the bunkers have not been preserved

One was torn down in 1973

This point of resistance was part of the westernmost fortified section from Katowice, at the base of what was called the Bytom Wedge. It closed off the exit roads from Zabrze

Wirek Two heavy bunkers with nearby decoy combat bunkers and field infantry

shelters Preserved

The objective was to guard Ruda Śląska Wirek from the south and supplement the defence between Nowy Bytom-Czarny Las and “Arthur’s Shaft” in Kochłowice

“Arthur’s Shaft”

(Hill 303)

Seven one-chamber facilities with combat cupolas and a shelter for soldiers from nearby trenches. The entrances had vestibule additions built on, and the walls of the trenches were made of stone. Next to the guardhouse there was an ammunition depot and barracks with combat bunkers. There were four heavy bunkers, three with anti-tank cannons and decoy shelters and decoy combat bunkers tightening up the defence

All the bunkers except one are flooded

This point of resistance was the second most fortified area that was built in Silesia. The bunkers turned the Kochłowice section into one unified line of defence. The entire defence was in a large forested area. The A4 Motorway runs above two of the sites and below another one

Kłodnica

(Hill 291) Independent combat group by the road between Ruda Kochłowice and

Halemba No information

available

Strategically, it belonged to the Radoszowy section, while it also connected the defences at “Arthur’s Shaft”. The main objective was to protect the roads from Kochłowice and Radoszowy to Katowice and to guard the industrial area against a possible attack on the flanks. The Germans also recognized this ideal location, and they later placed an anti-aircraft defence system of 88 mm cannons over the entire hill. This area is littered with overlapping earthen fortifications, the Polish ones from 1939 and German ones built afterwards during the War

Kochłowice –

Radoszowy A series of bunkers, reinforced military barracks and two ammunition depots No information available on their current condition

The last of the originally planned points of resistance, located at the southernmost position. The objective was to protect the centre of Upper Silesia from a flanking manoeuvre. Events in 1938–1939, however, called for changes in the defence strategy. As a result, fortifications were extended with the Mikołów section. The bunkers in Radoszowy have some interesting innovations for removing shells from the heavy machine guns placed in the cupola or armoured half-cupola. Used shells were sent through a special pipe to the front embankment of the bunker, where there was a brick enclosed well.

Special brackets made it possible to climb to the bottom of the well and collect the shells Nad Jamną One heavy bunker at the southern edge of the position, which linked up to

the smaller Śmiłowice section, three field infantry concrete shelters Unfinished. There are no remains of the hydro-technical devices, as they were made of wood

One field infantry shelter was covered over during work done on regulating the Kłodnica River

Śmiłowice No information available about this site A series of bunkers, part of the Mikołów section, unfinished

There is a theory about the location of one of the planned bunkers

Mokre (Hill. 332)

A combat bunker on the side of a hill, not far from what is now Podgórna Street. There were embankments in the middle of the field, and a concrete foundation inside

The embankments are mostly covered with overgrowth, the bunker is covered up with dirt

Preserved ditch for an intended bunker

There was a different military approach for this location compared to the rest of the Fortified Area of Silesia. The bunkers were to hold a continuous line, without clearly noticeable points of resistance. Thus, this area fell to an administrative division of the fortifications

Łaziska Dolne (Hill 350 and 347)

A series of shelters that were part of the Mikołów section. Four middle-size bunkers were to support the bigger, more open sites. At hill 350 a central

“traditor” bunker was planned. A pit on the southern edge of this section, on the side of another hill, could have been the start of another anti-flanking

“traditor” bunker

Unfinished. Only two foundations and the pit for a bunker have been preserved

One of the foundations was torn down when Wodociągowa Street was extended

1 2 3 4 Chebzie Dwa ciężkie schrony bojowe uzupełnione mniejszymi budowlami, takimi jak:

polowe schrony piechoty, obiekty pozorne i pozorno-bojowe

Obiekty nie istnieją Polowy schron piechoty został rozebrany w latach 90 XX w. przy okazji prac porządkowych

Głównym zadaniem grupy było ryglowanie linii kolejowych biegnących do Zabrza i węzła kolejowego w Chebziu. Ponadto jeden z ciężkich schronów uzupełniał obronę zachodniej flanki punktu obrony Godula

Nowy Bytom- -Czarny Las (wzg. 319)

Zespół pięciu schronów, w tym: dwa ciężkie, jeden pozorno-bojowy, reszta

średniej wielkości Dwa obiekty nie istnieją Jeden schron został

rozebrany w 1973 r.

Punkt oporu był najdalej wysuniętym odcinkiem umocnionym na zachód od Katowic. Znajdował się u nasady tzw. klina bytomskiego i zamykał drogi wychodzące z Zabrza

Wirek Dwa ciężkie schrony uzupełnione obiektami pozorno-bojowymi i polowymi

schronami piechoty Obiekty zachowane

Zadaniem było osłanianie Rudy Śląskiej Wirek od południa i uzupełnienie obrony pomiędzy punktem obronnym Nowy Bytom-Czarny Las a punktem obronnym Szyb Artura w Kochłowicach

Szyb Artura (wzg. 303)

Siedem obiektów jednoizbowych z kopułami bojowymi i z przelotnią stanowiącą ukrycie dla żołnierzy z pobliskich okopów. W wejściach wtórnie dobudowano przedsionki, a ściany wykopów wymurowano kamieniem. Koło wartowni magazyn amunicji oraz koszary wraz ze schronami bojowymi. Cztery ciężkie bunkry, w tym trzy dla armat przeciwpancernych oraz zagęszczające obronę obiekty pozorne i pozorno-bojowe

Wszystkie schrony poza jednym są zalane

Punkt oporu jest drugim w kolejności rejonem umocnionym, jaki zaczęto budować na Śląsku. Schrony przekształciły odcinek Kochłowice w jednolitą linię obrony. Całość obrony została rozlokowana na wylesionym, rozległym terenie. Autostrada A4 przebiega ponad dwoma obiektami i poniżej jednego Kłodnica

(wzg. 291)

Brak danych o obiektach

Samodzielna grupa bojowa przy drodze między Rudą Kochłowice a Halembą. Taktycznie należała do sektora Radoszowy i stanowiła jednocześnie odcinek łącznikowy z punktem obrony Szyb Artura. Głównym zadaniem była osłona dróg prowadzących przez Kochłowice i Radoszowy do Katowic oraz osłona rejonu przemysłowego przed ewentualnym uderzeniem oskrzydlającym. Doskonałe umiejscowienie obrony docenili Niemcy, rozmieszczając na całym wzgórzu system obrony przeciwlotniczej oparty na armatach 88 mm. Do dziś cała okolica przeorana jest przeplatającymi się fortyfikacjami ziemnymi zarówno polskimi z 1939 r., jak i niemieckimi z późniejszego okresu wojny

Kochłowice –

Radoszowy Zespół schronów, umocnione koszary i dwa magazyny amunicji Brak wiadomości o stanie zachowania

Ostatni z pierwotnie planowanych punktów oporu i jednocześnie najdalej wysunięty na południe. Jego zadaniem było ochraniać centrum Górnego Śląska przed manewrem oskrzydlającym. Jednakże wydarzenia z lat 1938–1939 spowodowały zmianę w planach obronnych. W efekcie umocnienia zostały przedłużone o odcinek Mikołów. Schrony znajdujące się w Radoszowach charakteryzują się ciekawie rozwiązanym systemem odprowadzania łusek z ckm umieszczonego w kopule lub półkopule pancernej. Specjalną rurą odprowadzane były na czołowy nasyp obiektu, gdzie znajdowała się obmurowana studzienka. Po specjalnych klamrach można było zejść na jej dno i wybierać znajdujące się tam łuski

Nad Jamną Jeden schron ciężki na południowym skraju pozycji, jako łącznik

z pododcinkiem Śmiłowice, trzy polowe żelbetowe schrony piechoty Nieukończone.

Nie zachowały się ślady obiektów hydrotechnicznych, gdyż wykonano je z drewna

Jeden polowy schron piechoty został zasypany podczas prac związanych z regulacją rzeki Kłodnicy

Śmiłowice Brak danych o obiektach Zespół schronów – odcinek

Mikołów, nieukończone Hipotetyczne miejsce jednego z planowanych schronów

Mokre (wzg. 332)

Schron bojowy położony na stoku niedaleko obecnej ul. Podgórnej. Na środku pola nasypy, w środku płyta fundamentowa schronu

Nasypy mocno zarośnięte, schron zasypany

Zachowany wykop pod następny schron Przyjęto tu inną koncepcję fortyfikacji w odróżnieniu od pozostałej części Obszaru Warownego; miały one stanowić linię w miarę ciągłą, bez wyraźnie zaznaczonych punktów oporu. Dlatego podział wynika raczej z podziału administracyjnego terenów przez które przechodzą umocnienia

Łaziska Dolne (wzg. 350 i 347)

Zespół schronów odcinek Mikołów. Cztery niewielkie schrony mające pełnić rolę wsparcia dla większych, niewybudowanych obiektów. Na wzgórzu 350 miał powstać centralny tradytor pododcinka. Wykop znajdujący się na południowym krańcu pododcinka, na stoku kolejnego wzniesienia, mógł być przygotowywany pod budowę kolejnego skrzydłowego tradytora

Nieukończone. Zachowały się dwa fundamenty i jeden wykop pod schron

Jeden fundament został rozebrany podczas rozbudowy ul. Wodociągowej

1 2 3 4 Wyry

(Hill 310)

Heavy bunker with one combat chamber for a heavy machine gun and a garage for an anti-tank cannon

Preserved, in good condition

Unfinished armored cupola Sowiniec heavy bunker, double-sided “traditor” bunker for a heavy machine

gun Restored, displays wall

paintings and internal furnishings

Nearby there is a monument to the Memory of the September 1939 Soldiers and the site of the annual staging of the battle of Wyry Light shelter for double-sided heavy machine fire. The bunker features some

unusual innovations like the steel closings of the shooting galleries

Well-preserved in Wyry forest

Parts of the of earthen fortifications are well preserved. Not far away, there is a foundation for an intended bunker

The last on the southern section leading directly to the Fortified Area of Silesia is the field position in the Wyry Forests (currently referred to as the Kobiórskie Forests). It starts at Gostyń and goes up to Paprocanskie Lake, along the Gostynka stream. The fragments of earthen fortifications were supposed to be strengthened by concrete reinforcements. At the same time that the bunkers were being built, hydro-technical works were built to dam the waters and flood the land along the Gostynka Stream. Today only a few pieces of the concrete water gates have remained, but the irrigation ditches are well preserved

Mikołów Heavy combat bunker for double flanking attacks, equipped with two heavy machine guns and one hand machine gun. Observation cupola was never installed

Unfinished but preserved

Inaccessible, located on private property Stara Kuźnia A series of bunkers that were part of the Mikołów section Unfinished

Nowy Świat A series of bunkers that were part of the Mikołów section Unfinished Command

bunker of the Fortified Area of Silesia

Located in Chorzów on a hill that was called “Liberation Mountain”. A two- story bunker with a back wing with rounded corners on the walls and roof.

Inside, the walls and ceiling between the floors were reinforced with an anti- shell grid. The furnishings did not differ much from other combat bunkers.

The entrance to the bunker was through a hole sealed with barred doors, flanked by a shooting gallery, and then through an armoured dual door where the corridor turned. The bunker had three emergency exits, two with hand machine gun galleries, making it possible to defend the back wall and the yard behind the bunker. One of the emergency exits goes through the front wall and leads outside through a bolted shaft. The structure was divided into a number of chambers with different functions and the floors were joined by stairs. It was electrically lighted and all the chambers were ventilated.

Electricity was supplied from the town, although generators mounted in the machine chamber meant it could survive independently of the power supply.

The machine chamber also contained fuel tanks, water tanks, other batteries, etc.

Preserved in poor condition

The bunker and tunnel are now covered over with soil

This is the only command bunker built in Poland in the years between the wars. After WWII, the site was converted into an anti-nuclear bunker. A tunnel was added on the driveway going up to the entrance and enclosed by an additional pair of doors. After WWII, all of the original furnishings, and some elements mounted to the walls, were rebuilt. This site is very damp because of the lack of ventilation and the few surviving pieces of metal equipment have corroded. Further destruction occurred when homeless people were living in the bunker for a certain period of time. A large piece of the original structure from September 1939 painted in four camouflage colours, deserves special attention

Barbara Stankiewicz Department of Urban and Spatial Planning Faculty of Architecture

Silesian University of Technology

Endnotes

1 Previous field studies and plans were used that had been introduced by General Józef

Zając, the Commander of the 23^rd Infantry Division.

2 The basic fortification elements in the planned defensive strategy for Upper Silesia were small combat bunkers that housed a ma- chine gun concealed in an armoured dome.

Small combat bunkers were supported by a big bunker, called a “traditor” bunker, which was

equipped with a 75 mm field cannon. A series of combat bunkers were supplemented with field fortifications, barracks with field head- quarters and ammunition storage depots. The entire sites were surrounded with hazardous obstacles to make a point of resistance for a cir- cular defence. The entire area was commanded by Colonel Wacław Kłaczyński.

1 2 3 4 Wyry

(wzg. 310)

Schron ciężki z jedną izbą bojową ckm, garażem dla armaty przeciwpancernej Schron zachowany w dobrym stanie

Planowana,

niezainstalowana kopuła pancerna

Schron ciężki Sowiniec, dwuboczny tradytor ckm Obiekt jest odrestaurowany, z malowaniem maskującym i wyposażeniem

wewnętrznym

W pobliżu pomnik Pamięci Żołnierzy Września i miejsce corocznej inscenizacji Bitwa Wyrska Lekki schron do ognia dwubocznego ckm. Schron z niestosowanymi zwykle

rozwiązaniami w postaci stalowych zamknięć strzelnic Schron w lesie wyrskim jest

dobrze zachowany Fragmenty umocnień ziemnych dobrze zachowane. Niedaleko zachowany fundament pod kolejny schron Ostatnim na południu odcinkiem obrony wchodzącym bezpośrednio w skład OWŚ jest pozycja polowa w Lasach Wyrskich (obecnie Lasy Kobiórskie).

Rozciąga się poczynając od Gostynia aż po Jezioro Paprocańskie, wzdłuż potoku Gostynka. Fragmenty umocnień ziemnych miały być wzmocnione żelbetowymi fortyfikacjami stałymi. Jednocześnie z budową fortyfikacji postępowały prace hydrotechniczne mające na celu spiętrzenie wody i zalanie terenów wzdłuż Gostynki. Dziś pozostały już tylko nieliczne fragmenty betonowych zastawek. Dobrze zachowały się natomiast rowy nawadniające Mikołów Ciężki schron bojowy broni maszynowej dla ognia dwubocznego. Uzbrojenie

to 2 ckmy i rkmy. Nie zainstalowano kopuły obserwacyjnej

Nieukończony, zachowany Schron niedostępny, na terenie prywatnym

Stara Kuźnia Zespół schronów odcinek Mikołów Nieukończone

Nowy Świat Zespół schronów odcinek Mikołów Nieukończone

Schron dowodzenia Obszaru Warownego Śląsk

Schron położony w Chorzowie na wzgórzu zwanym Górą Wyzwolenia. Obiekt dwukondygnacyjny z wysuniętym skrzydłem ściany tylnej o zaokrąglonych narożach ścian i stropu. Wewnątrz ściany i strop dzielący kondygnacje wzmocniono siatką przeciwodpryskową. Wyposażenie nie różniło się od stosowanego w schronach bojowych. Wejście do obiektu prowadziło przez otwór zamykany kratą forteczną i flankowany przez strzelnicę obrony wejścia, następnie przez dwudzielne drzwi pancerne w załamaniu korytarza. Schron ma trzy wyjścia ewakuacyjne; dwa ze strzelnicami rkm, które pozwalały na obronę ściany tylnej i zapola schronu. Jedno z wyjść awaryjnych przecina ścianę czołową i wiedzie na zewnątrz przez szyb z klamrami. Obiekt podzielono na szereg pomieszczeń różnego przeznaczenia a kondygnacje skomunikowane zostały za pomocą schodów. Miał oświetlenie elektryczne i wentylację wszystkich pomieszczeń. Energię dostarczano z miasta, natomiast niezależność zapewniał agregat prądotwórczy zamontowany w maszynowni, gdzie również znajdowały się zbiorniki paliwa, zbiorniki wody, akumulatory itp.

Zachowany w złym stanie Schron i poterna są zasypane

Jest to jedyny na ziemiach polskich schron dowodzenia wybudowany w latach międzywojennych. Po wojnie, podczas adoptowania obiektu na schron przeciwatomowy, dobudowano na podjeździe poternę (tunel) prowadzący do wejścia i zamykany dodatkową parą drzwi. Po wojnie całość oryginalnego wyposażenia łącznie z elementami wmurowanymi w ścianę przebudowano. Brak dostatecznej wentylacji doprowadził do sporego zawilgocenia obiektu, tak więc poważnej korozji uległy nieliczne resztki metalowych elementów. Dzieła zniszczenia dopełnili bezdomni zamieszkujący przez pewien czas w obiekcie. Na szczególną uwagę zasługuje spory fragment oryginalnego, wrześniowego farbomaskowania, składającego się z 4 kolorów

Barbara Stankiewicz Katedra Urbanistyki i Planowania

Przestrzennego Wydział Architektury Politechnika Śląska

Przypisy

1 Wykorzystano wcześniejsze studia tereno- we i plany przedstawione przez dowódcę 23 Dywizji Piechoty – gen. Józefa Zająca.

2 W opracowywanych na Górnym Śląsku projektach podstawowym elementem fortyfi- kacji były małe schrony bojowe będące sta- nowiskiem karabinu maszynowego, który był ukryty w kopule pancernej. Małym schronom bojowym towarzyszył duży schron bojowy – tradytor, który był uzbrojony w armatę polową 75 mm. Zespoły schronów bojowych uzupeł- niały fortyfikacje polowe, koszary z izbami bojowymi, magazyny amunicji. Cały ten zespół

otoczony pasem przeszkód miał tworzyć punkt oporu zdolny do obrony okrężnej. Obszarem dowodził płk Wacław Kłaczyński.

3 W przededniu wybuchu wojny utworzono Grupę Operacyjną Śląsk. W jej skład wcho- dziły między innymi Obszar Warowny Śląsk oraz 23 Dywizja Piechoty. Całość natomiast włączono do składu Armii Kraków sformo- wanej podczas mobilizacji frontu zachodniego.

Cały pas obrony składał się z pięciu odcinków: