Dziedzictwo to ogóä wartoĈci, odziedziczonych po poprzednich pokoleniach. W ramach pojöcia ogólnego wyróĔniamy – dziedzic- two kulturowe, czyli zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze zwiñzanymi z nim wartoĈciami duchowymi, zjawiskami historycz- nymi i obyczajowymi uznawany za godny ochrony prawnej, dla dobra spoäeczeþstwa i jego rozwoju oraz przekazania nastöpnym pokole- niom, o bezcennych wartoĈciach, majñcych znaczenie dla toĔsamoĈci i ciñgäoĈci rozwoju1. Znaczenie nie- materialnej spuĈcizny w kreowaniu tego, co obecnie nazywamy kra- jobrazem kulturowym, intuicyjnie podkreĈlaä „ojciec polskiej etnografii”
Oskar Kolberg w poä. XIX wieku.
Nastöpne dziesiöciolecia pokazaäy, jak nie rozumiano tego problemu, kiedy skupiono siö przede wszystkim na ochronie materialnych aspektów dziedzictwa2. Temat dziedzictwa wsi wielkopolskiej jest niezwykle obszerny i przekracza ramy poniĔ- szego artykuäu.
Dla wyksztaäcenia siö historycz- nego czy etnograficznego (obydwa prawie sñ ze sobñ toĔsame) regionu Wielkopolski miaäy znaczenie gra- nice (ryc. 1). Najstarszñ i najbardziej trwaäñ dla regionu byäa granica uksztaätowana od poä. XIV w. do czasów rozbiorów. Kolejnñ granicñ, która wycisnöäa niezwykle suge- stywne piötno na wyksztaäcenie siö regionu wielkopolskiego to granica Wielkiego Ksiöstwa Poznaþskiego (1815–1848) i Provinz Posen (1848–
1919). Podziaä Wielkopolski granicñ zaborowñ pozostawiä Ĉlady widoczne do dziĈ, zarówno w sferze mentalnej jak i osadniczej oraz gospodarczej.
Ostatnia waĔna granica wyznaczaäa obszar Województwa Poznaþskiego w 1938 r. Obszar zaszrafowany na póänocy oznacza teren historycznie Wielkopolski, a który znalazä, po rozbiorach, poza granicami Polski i zostaä wcielony do Prus3.
Czynniki i procesy, które ukszta³towa³y krajobraz osadniczy Wielkopolski
The factors and processes that have shaped the settlement landscape of Great Poland
1) Osadnictwo œredniowieczne
1) The medieval settlement
Osadnictwo wczesnoĈrednio- wieczne zostaäo prawie zatarte przez przeksztaäcenia zachodzñce w wie- kach od XII -XIII do XV. Kolonizacja tego okresu miaäa charakter planowy.
Do zasiedlenia dany byä konkretny obszar oraz iloĈè osadników i ciöĔary w postaci czynszu. Organizacjñ i za- käadaniem wsi, w imieniu wäaĈciciela zajmowaä siö zasadĒca, który z reguäy stawaä siö w przyszäoĈci soätysem
D zi ed zi ct w o w si w ie lk o p o ls ki ej – s ta n z a ch o w a ni a , za gr o¿ en ia o ra z d zi a ³a ni a zm ie rz a j¹ ce d o je go o ch ro ny Te re sa P a la cz
Heritage of
the Greater
Poland Village
– Conservation
Status, Threats, and
Actions to Protect It
Ryc. 1. NajwaĔniejsze historyczne granice Wielkopolski, Ēródäo Strategia rozwoju woj.
wielkopolskiego na lata 2000–2020
oraz przewodniczyä samorzñdowi wiejskiemu. Z tego czasu pochodzñ wsie o systemie äanowym oparte na jednostce gospodarczej zwanej äanem frankoþskim (ok. 24,2 ha).
KaĔde gospodarstwo byäo niezaleĔne i kaĔdy chäop mógä indywidualnie uprawiaè swój kawaäek ziemi. Wsie äanowe sadowiono z reguäy wzdäuĔ dróg i cieków wodnych, kaĔde z gospodarstw posiadaäo siedlisko, na swoim kawaäku ziemi. WielkoĈè wsi oscylowaäa od 10 do maksymal- nie 50 äanów. Obok wsi äanowych, zakäadano wsie niwowe, które staäy siö dominujñce dla Wielkopolski.
CaäoĈè gruntu dzielono na trzy czö- Ĉci, na których uprawiano kolejno zboĔa ozime, jare, a 1 czöĈè leĔaäa odäogiem. KaĔdñ niwö dzielono na däugie pasy, role, które naleĔaäy do jednego gospodarza. System, zwany zbiorowym zmuszaä do jednocze- snych i jednakowych prac przez wszystkich osadników. Na niwie tzw. domowej sadowiono zabudo- wö gospodarstw i wytyczano däugi plac – tzw. nawsie (albo póäwsie).
Na nim stawiano kuĒniö, czasem koĈcióä z cmentarzem., czösto znaj- dowaä siö na nim staw. Jednostka gospodarczñ dla tych wsi byä äan tzw.
flamandzki (na Mazowszu nazywany wäókñ). Skäadaä siö z 30 mórg, czyli ok. 16,8 ha. Wsie niwowe nie byäy wsiami duĔymi, gdyĔ ich wielkoĈè limitowana byäa przez racjonalne gospodarczo odlegäoĈci zabudowaþ od ról. Minimalna wielkoĈè takiej wsi wynosiäa 10 äanów. W XIII wieku dla zagospodarowania nowych terenów
sprowadzano osadników, gäównie z terenów Niemiec4 (ryc. 2).
W okresie nasilenia osadnic- twa wiejskiego, prowadzona byäa równieĔ lokacja miast, których po- wstaäo na terenie Wielkopolski wiele.
Oddalone byäy od siebie ok. 15 -20 km (dla prawa Ĉredzkiego – ćrody ćlñskiej). Miasta skupiaäy wiele lud- noĈci rolniczej, posiadaäy wäasne majñtki ziemskie. Czösto miasta tym tylko róĔniäy siö od wsi, Ĕe posiadaäy samorzñd miejski, a czöĈè mieszkaþ- ców trudniäa siö rzemiosäem.
2) Powstanie folwarku pañszczyŸnianego
2) The rise of feudal manor
Sytuacja ulegäa diametralnej zmianie, gdy na wsi zaczöäy powsta- waè folwarki paþszczyĒniane. Zapo- wiedziñ folwarków byäy tzw. rezerwy paþskie, tj. 1 -3 äanowe gospodarstwa.
Obszar folwarków powiökszaä siö dziöki karczunkom, zajmowaniu opuszczonych gospodarstw chäop- skich, przenoszeniu chäopów w inne
miejsce, wykup lub zajmowanie gospodarstw soätysich5. Od XV wieku w zwiñzku ze wzrostem popytu na zboĔe, zwäaszcza w Polsce Póänoc- nej oraz brakiem wolnych rñk do pra- cy, wbrew obyczajom lokacyjnym, zaczöto opieraè pracö we folwarku na paþszczyĒnie, tj. przymusowej robociĒnie chäopów osadzonych na wsi. Poczñwszy od XV wieku stopniowo ulegaäa ona zwiökszeniu.
W Wielkopolsce folwarki najpierw powstaäy wzdäuĔ rzeki Warty, gdyĔ zboĔe späawiano wówczas gäównie drogñ wodnñ. System paþszczyĒnia- ny spowodowaä utrwalenie pewnych struktur i zaleĔnoĈci do pocz. XIX wieku, do czasów uwäaszczenia (ryc. 3, 4). Folwark w obröbie wsi Ĉredniowiecznych, w których fol- warku nie byäo, z reguäy osadzaä siö albo w obröbie niwy domowej, albo na jej przedäuĔeniu lub z boku wsi.
Ostatni przypadek staä siö typem najczöstszym. W wyniku rozrostu niektórych folwarków urosäa w ten sposób, tuĔ obok chäopskiej, druga czöĈè wsi – folwarczna, z odröbnym ukäadem gruntów6.
Ryc. 2. Romanowo Górne, gm. Czarnków – olöderska rzödówka bagienna (Ēródäo: geoportal.gov.pl)
Fig. 2. Village Romanowo Górne, municipality Czarnków – the Olöder marsh lane (source: geoportal.gov.pl)
3) Dzia³alnoœæ kolonizacyjna XVII i XVIII wieku
3) The activity of colonizing in the XVII and XVIII century
W jej spadku pozostaäy na te- renie Wielkopolski trzy nowe typy osad:
a) zbliĔony nieco do wsi äanów le- Ĉnych – tzw. olöderska rzödówka bagienna,
b) osada rozproszona z blokowym ukäadem pól,
c) maäa, regularna ulicówka.
Pierwsze osady olöderskie, na terenach zalewowych, w Polsce po- wstaäy w okresie reformacji religijnej i pojawiäy siö na terenie Prus Ksiñ- Ĕöcych, póĒniej Królewskich. Fala
tej kolonizacji objöäa takĔe okolice UjĈcia, Wielenia i Miödzyrzecza.
Pierwszymi osadnikami byli Holen- drzy, a nastöpnie Niemcy z terenów Marchii. Z czasem pod wyrazem
„holender” (Olöder) zaczöto rozu- mieè nie narodowoĈè, ale w ogóle czäowieka wolnego, który zajmuje siö osuszaniem bagien, karczowa- niem lasów i ma zwiñzane z tym specjalne prawa i przywileje. Cha- rakterystycznym jest to, Ĕe wiökszoĈè kolonii „olöderskich” w Wielkopol- sce powstaäa nie na bagnach, lecz na karczunkach leĈnych. Stñd teĔ utaräa siö inna nazwa tych kolonii: Haulän- derein od säowa hauen – karczowaè.
Olödrzy na terenach bagiennych i zalewowych prowadzili oĔywionñ dziaäalnoĈè melioracyjnñ. Budowali
wsie rzödowe o pasmowym ukäa- dzie gruntów. Na terenach lesistych i na piaskach Nowotomyskiego po- wstawaäa zabudowa rozproszona.
WiökszoĈè osadników stanowili Niemcy (okres wojny 30 -letniej), a w poä. XVIII wieku takĔe Polacy i Czesi. Wszystkie osady otrzymy- waäy nowe prawo zwane „prawem holenderskim”, które gwarantowaäo okreĈlone przywileje. Umowy dzier- Ĕawy zawierano na kilkadziesiñt lat, a czasem byäa to dzierĔawa wieczysta, jak w Olödrach Ujskich czy Olödrach Nowe Dwory. W gra- nicach dawnego woj. poznaþskiego, do koþca XVIII wieku powstaäo ok.
280 olöderskich, z czego prawie 1/4 znajduje siö w okolicach Nowego TomyĈla. Kres kolonizacji olöderskiej poäoĔyäo uwäaszczenie7.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku miaäy miejsce w krótkim czasie 3 akcje osadnicze; w latach 1772–
1786 – kolonizacja fryderycjaþska, prowadzona przez króla pruskiego Fryderyka II; dwie kolejne akcje, które mniej wiöcej powielaäy wzór fryderycjaþski: w okresie tzw. Prus Poäudniowych (1793–1806) i koloni- zacja od roku 1820 do poä. XIX wieku.
Powstawaäy w tym okresie od- dzielne wsie i kolonie oraz przedäu- Ĕenie dawnych osad. Najwiöcej osad powstaäo w okolicach Wyrzyska, Wielenia, ChodzieĔy, a takĔe ēnina i Strzelna. Gäównñ cechñ tych osad byäa posuniöta do przesady regular- noĈè. Powstawaäy wówczas maäe, regularne wsie ulicowe, z idealnie prostymi parcelami gruntowymi.
Ryc. 3. Zabudowa podwórza folwarcznego, 4 èw. XIX w., Wñsowo, gm. KuĈlin, pow. nowotomyski
Fig. 3. Building development of grange farmyard, 4th quarter of the XIX century, Wñsowo, municipality KuĈlin, district Nowy TomyĈl
Ryc. 4. Jeden z domów mieszkalnych w kolonii folwarcznej, Wñsowo, gm. KuĈlin, pow. nowotomyski
Fig. 4. One of the residential houses in the grange colony, municipality KuĈlin, district Nowy TomyĈl
4) Rozwój stosunków kapitalistycznych 4) The development of capitalist relations
TeraĒniejszy wyglñd wsi wiel- kopolskiej ostatecznie wytworzyä siö w trakcie rozwoju kapitalizmu, uwäaszczenia i akcji kolonizacyjnych parcelacji w wyniku reformy rolnej.
Lata uwäaszczenia moĔna po- równaè do zmian jakie zaszäy w okre- sie XIII–XIV w. ćredniowieczny ukäad pól bez wiökszych zmian zachowaä siö do uwäaszczenia. Separacja i komasacja XIX -wieczna poczyniäa znaczne zmiany w ksztaätach ist- niejñcych wsi. Powstaäy wówczas rzödówki, regularne wielodroĔnice.
W administracyjnym jözyku pojawi- äy siö pojöcia jak „gminy wiejskie”
i „obszary dworskie”. Zmiany te wynikaäy przede wszystkim z dziaäal- noĈci paþstwa. Na ziemiach byäego zaboru uwäaszczenie trwaäo od 1823 po 1860 rok. Czösto przy scalaniu i komasacji oraz separacji gruntów chäopskich od paþskich, nastöpo- waäo rozbicie dawnej zabudowy, tworzono nowe kolonie, czy nowe samotnicze gospodarstwa. Proces ten zadecydowaä o odmiennoĈci wsi wielkopolskiej (teren zaboru pruskie- go), czy pomorskiej w porównaniu ze wsiñ na pozostaäych ziemiach polskich. Tu teĔ pojawiajñ siö róĔnice po stronach granicy zaborowej8.
Kolejny element niezwykle istotny dla krajobrazu osadniczego wniosäa i pozostawiäa w spadku dla
ziem zaboru pruskiego w latach 1886 -1918 Pruska Komisja Kolo- nizacyjna (Ansiedlung Komission).
Po jej dziaäalnoĈci pozostaäy: krót- kie ulicówki, kolonie liniowe czy rzödowo -liniowe (okolice Gostynia, Gniezna, poäudniowa czöĈè pilskiego i bydgoskiego), osiedla rozproszone (okolice ChodzieĔy i Czarnkowa).
Zmianie ulega takĔe wieĈ folwarcz- na. W zwiñzku z wprowadzeniem nowych upraw, buraka cukrowego, roĈlin pastewnych, ziemniaka na ska- lö przemysäowñ, rozwojem hodowli owiec, bydäa, czy koni w krajobrazie wsi pojawiajñ siö nowe elementy jak osiedla folwarczne, cegielnie i nowa zabudowa folwarków. Stajnie, obory, spichlerze oraz stodoäy, gorzelnie, krochmalnie czy cukrownie, jak i domy dla pracowników folwarcz- nych budowano z pewnñ myĈlñ architektonicznñ, co powodowaäo wyróĔnienie w architekturze wsi.
Starano siö je wkomponowaè w za- budowö istniejñcej wsi. Wsie duĔe, zwarte, generalnie obroniäy siö przed przebudowñ, nie nadawaäy siö do taniej i äatwej przebudowy. Folwarki leĔaäy po prostu na „swoich” äanach a pomieszanie ich ról z chäopskimi byäo maäe, nie byäo w tych wsiach szachownicy niwowej. Widoczne to jest zwäaszcza dla Poäudniowej i Zachodniej Wielkopolski, na po- graniczu ze ćlñskiem. Sytuacjö takñ moĔna odnieĈè do wsi na Ziemi Lubuskiej oraz ćlñska.
Wsie folwarczne nie zwiñza- ne z wsiami chäopskimi wystöpujñ w okolicach Ostroroga i Szamotuä
i ciñgnñ siö w kierunku Buku, na poäudnie oraz w okolicach KoĈcia- na i Czempinia. Natomiast äñcznie z wsiami chäopskimi wystöpujñ od Buku po Wolsztyn i Rawicz oraz w poäudniowo -wschodniej Wielko- polsce.
We Wschodniej Wielkopolsce – powstaäo inne oblicze osadnicze.
Po ukazie carskim z 1863 roku wprowadzajñcym uwäaszczenie doszäo do przekazania ziemi chäo- pom na wäasnoĈè. Ukaz nie dawaä moĔliwoĈci scalania i przenoszenia gospodarstwa chäopskiego w inne miejsce, choèby leĔaäo w Ĉrodku pól folwarcznych, nie regulowaä równieĔ kwestii serwitutów. Przebudowane wsie nazywano w Królestwie Polskim potocznie „koloniami”. Pod wzglö- dem swego rozplanowania byäy to osiedla o charakterze rzödówek liniowych z regularnym, prostym ukäadem pasów gruntowych. KaĔdñ dotychczas zwartñ wieĈ rozbijano zwykle na kilka osiedli; wytyczano nowe drogi biegnñce w róĔnych kierunkach, przy których ustawiano rzödem obok siebie zabudowania chäopskie. Grunt kaĔdego chäopa ciñgnñä siö na przedäuĔeniu parceli domowej, równieĔ w idealnie pro- stych liniach. Po 1870 roku zaczöäa siö nasilaè parcelacja folwarków.
Kierunki wewnötrznego rozro- stu wsi zaleĔaäy od kilku czynników:
dotychczasowego rozplanowania wsi, uksztaätowania terenu, od prze- biegu waĔniejszych dróg komuni- kacyjnych, od pojawienia siö w po- bliĔu wsi lub w samej wsi, np. stacji
kolejowej, mäyna, tartaku, gorzelni, browaru. Czösto obok zwartej wsi powstawaäy przysióäki. Charakte- rystyczne jest to, Ĕe wsie Wielko- polski, podobnie jak i Pomorza nie powiökszyäy siö tak bardzo, jak wsie centralnej Polski, czy Maäopolski.
Fakt ten naleĔy täumaczyè zwycza- jem niepodzielnoĈci gospodarstw chäopskich (od lat 70. XIX wieku) oraz znacznym odpäywem ludnoĈci ze wsi na emigracjö i do miejskiego rzemiosäa oraz handlu.
5) Okres Polski Miêdzywojennej
5) The period of the inter -war Poland
Od poczñtku odzyskania przez Polskö niepodlegäoĈci, pojawiä siö problem reformy rolnej. TrudnoĈci potögowaä fakt róĔnic, jakie pozostaäy po trzech zaborach. Ustawa o refor- mie rolnej z 28 grudnia 1925 roku postanawiaäa iĔ parcelacji podlegaäy:
majñtki paþstwowe, majñtki koĈciel- ne, zwane wtedy majñtkiem martwej röki, majñtki fundacyjne, z wyjñtkiem naleĔñcych do fundacji przedrozbio- rowych i na koþcu majñtki prywatne
„z przymusowego wykupu”. Wolne od wykupu byäo 180 ha uĔytków rolnych dla kaĔdego wäaĈciciela, dla okolic przemysäowych do 60 ha, a we wschodnich województwach do 300 ha. Dalej ustawa zostawiaäa wiökszñ iloĈè ziemi dla majñtków, w których prowadzono na skalö przemysäowñ uprawö buraka prze-
mysäowego, kwalifikowane nasien- nictwo, czy hodowlö zarodowñ. Byäy to tzw. wyäñczenia. Rocznie miaäo do podziaäu przypadaè ok. 200 tys.
ha. Najpierw dziaäki przydzielane miaäy wielkoĈè od 15 -20 ha, a potem byäy coraz mniejsze, gdyĔ ziemi do podziaäu byäo mniej niĔ siö spodzie- wano. Widoczne jest to zwäaszcza za rzñdów ministra Poniatowskiego (lata 1934–1939), gdy przydzielane dziaäki miaäy ok. 5 ha. Z tego okresu pochodzñ osiedla i domy zwane
„poniatówkami”.
6) Zmiany po II wojnie œwiatowej
6) Changes after World War II
D e k r e t o r e f o r m i e r o l n e j z 6 wrzeĈnia 1944 roku, wywäaszczaä ze skutkiem natychmiastowym i bez odszkodowania wszystkich wäaĈci- cieli ziemskich o pow. powyĔej 50 ha (w woj. zachodnich powyĔej 100 ha – Wielkopolska, Pomorze i ćlñsk)), odbierajñc im oprócz ziemi Ĕywy i martwy inwentarz oraz bu- dynki. Dziaäania te przyniosäy duĔe straty materialne i niematerialne;
zniszczenie dworów, parków, ich wyposaĔenia, ksiögozbiorów, ro- dzinnych archiwów. Zarzñd byäych majñtków, których w wiökszoĈci nie rozparcelowano, obejmowali mniej lub bardziej kompetentni kierowni- cy, gäównie z rekomendacji partii, bñdĒ przydzielano je instytucjom.
Nastöpnie powstawaäy spóädzielnie produkcyjne, których wiökszoĈè
do 1956 roku przestaäa istnieè.
Dalszym etapem byäo utworzenie Paþstwowych Gospodarstw Rolnych (PGR -ów). Fakt ten spowodowaä za- chowanie ukäadów przestrzennych wsi folwarcznych oraz blokowych ukäadów pól. Powstanie PGR -ów pozostawiäo nam w spadku osiedla dla pracowników w formie bloków, dwu - a nawet trzy -piötrowych, co zniszczyäo zabudowö wsi.
DuĔe zmiany przyniósä rozwój przemysäu, zwäaszcza kopalni od- krywkowych (wögla brunatnego – Ko- niþskie), rozwój miast i wchäanianie wielu wsi. Jeszcze wiöksze zmia- ny przyniosäa likwidacja PGR -ów.
W wielu wypadkach po sprzedaĔy ziemi, dochodzi do zmiany w ukäa- dzie pól, oraz do nieodwracalnej degradacji i zniszczenia zabudowy folwarcznej.
Wspó³czesny obraz osadniczy Wielkopolski
The contemporary settlement image of Great Poland
Najlepiej zachowaäo siö osad- nictwo olöderskie. W okolicach No- wego TomyĈla, Trzciela, Wolsztyna, Grodziska Wlkp., Miödzychodu, Lwówka to osadnictwo na karczun- kach leĈnych, typu rozproszonego z blokowym ukäadem pól. Tzw. rzö- dówkö bagiennñ spotykamy na tere- nach nadrzecznych i zabagnionych,
nad Noteciñ – na póänocny -wschód i poäudnie od ChodzieĔy, a takĔe po obu brzegach Warty miedzy Trzcian- kñ a Wieleniem (ryc. 5). Osadnictwo olöderskie pozostawiäo równieĔ maäñ regularnñ ciasnñ ulicówkö. Spotyka- my jñ w okolicy Obornik, na prawym brzegu Warty oraz w okolicach ćrody Wlkp., Gniezna, WrzeĈni i Jarocina, w pow. kolskim, koniþskim i turec- kim (ryc. 6). Na terenie Puszczy Pyz- drskiej, miödzy rzekñ Wartñ i Prosnñ zachowaäy siö równieĔ relikty osad- nictwa olöderskiego. Pozostaäy po dawnych mieszkaþcach cmentarze i Ĉwiñtynie róĔnych wyznaþ. Nowi mieszkaþcy przybyli na poolöderskie gospodarstwa, z innym bagaĔem kulturowym, czösto nie potrafili o nie dbaè. Dla nich, to co zastali byäo diametralnie inne, obce. Przerwanie ciñgäoĈci osadniczej i kulturowej doprowadziäo do nieodwracalnych zniszczeþ. Widoczne jest to równieĔ na terenach nadnoteckich. Olödrzy potrafili ujarzmiè rzekö, wykorzystaè poprzez system kanaäów jej wodö do celów gospodarczo -hodowlanych.
System takiej gospodarki, opanowa- nej do perfekcji, odchodzi niestety w zapomnienie.
Wsie o niwowym ukäadzie gruntów, z wñskimi parcelami, po- wiñzane z trójpolówkñ, stanowiäy na terenie Wielkopolski olbrzymiñ wiök- szoĈè. Sporo wsi o takiej prowenien- cji, takĔe ze skupionñ zabudowñ za- chowaäo siö w Ĉrodkowo -wschodniej Wielkopolsce (w okolicy Kostrzyna, Pobiedzisk) i dalej w okolicach Strzelna, Mogilna.
W okolicach Wschowy i Lesz- na, spotykamy duĔe wsie ulicowe oraz widlicowe, ze Ĉredniowiecz- nym, äanowym ukäadem pól. Oba typy, a zwäaszcza ten drugi, na skutek rozbudowy, przeistaczaäy siö we wsie o ukäadzie wielodroĔnym. Wsie ulicowe o róĔnym pochodzeniu sñ dominujñce dla Poäudniowej Wielko- polski – Leszczyþskie, poäudniowo- -zachodnia czöĈè Kaliskiego, prawie caäa centralna czöĈè – dawne woj.
poznaþskie, poäudniowa czöĈè pil- skiego. Spotykane gdzie indziej uli- cówki sñ pochodzenia poolöderskie- go. Wsie ulicowe bliĔsze granicy ze ćlñskiem stajñ siö wiöksze i däuĔsze.
Wsie o ukäadzie widlicowym domi- nujñ obok ulicówek w zachodniej i póänocno -zachodniej Wielko- polsce. Zachodnia i poäudniowa Wielkopolska to takĔe tereny o naj- wiökszej iloĈci zachowanych starych ukäadów przestrzennych.
WieĈ wielodroĔna powstaäa w wyniku naturalnej rozbudowy, o czym wspomniano wczeĈniej albo byäa skutkiem osadnictwa ko- lonizacyjnego niemieckiego. Oprócz osad gösto i ciasno zabudowanych tworzone byäy wsie z typem gospo- darstw poäoĔonych samotniczo, na wäasnych gruntach. Gospodarstwa te, w pewnym oddaleniu, zaleĔnie od wielkoĈci pól sadowione byäy wzdäuĔ dróg. W ten sposób powstawaäy wsie duĔe o rozrzuconej zabudo- wie i ukäadzie wielodroĔnym. Takie wsie spotykamy w okolicach Wie- lenia, Tarnówki, Krajenki, Zäotowa i póänocno -wschodniej Wielkopol- sce. Wsie takie dominujñ równieĔ na Pomorzu ćrodkowym i Wschod- nim. Wsie wielodroĔne, o göstej zabudowie znajdujñ siö w okolicach Bledzewa, Sulöcina i Bytnicy (woj.
lubuskie). Na ziemiach byäego za- boru rosyjskiego wsie wielodroĔne Ryc. 5. KuĒnica Zbñska, wieĈ w pow.
grodziskim, dawniej nazywaäa siö Hamernia Borujska, znana od 1456 roku. NiegdyĈ wytapiano w niej Ĕelazo z rudy darniowej.
Obok niej w XVIII wieku powstaäa osada olöderska Fig. 5. KuĒnica Zbñska, village in district
Grodzisk, formerly called Hamernia Borujska, known since 1456. It was once smelted iron from meadow ore. Next to it in the XVIII century arose the Olöder settlement
majñ czösto doĈè chaotyczny ukäad i sñ mniejsze, gdyĔ ich rozbudowa nie podlegaäa Ĉcisäym rygorom i po- wodowana byäa podziaäami oraz ciasnotñ wewnötrznñ starej czöĈci wsi. Na terenach byäej Kongresówki wsi jest wiöcej, sñ one mniejsze niĔ w innych czöĈciach Wielkopolski.
Jest za to duĔo przysióäków, kolonii.
Przysióäki spotykamy równieĔ na terenach leĈnych. NaleĔy jeszcze wspomnieè o osadach rozproszo- nych na terenach leĈnych – Puszczy Noteckiej, póänocno -wschodniego obszaru d. woj. pilskiego.
Materia³y
w budownictwie wielkopolskim
Materials in the Great Poland construction
Do poäowy XIX wieku w Wiel- kopolsce dominowaäo w zabudowie gospodarstw chäopskich jako suro- wiec budowlany drewno i glina. Na ziemiach zaboru pruskiego zaczöäo zanikaè doĈè szybko budownictwo drewniane (zröbowe i sumikowo- -äñtkowe) – brak surowca oraz glinia- ne (konstrukcje wyäñcznie gliniane – glina zmieszana ze säomñ). Domi- nowaè zaczöäo budownictwo muro- wane. Popularna byäa teĔ konstruk- cja mieszana szkieletowa (drewno z cegäñ, tzw. mur pruski oraz drewno z glinñ). Cegäa i kamieþ uĔywane byäy wczeĈniej do budowy koĈcio-
äów, zamków i innych rezydencji.
Drewno oraz konstrukcja szkieletowa charakterystyczna byäa na terenie Wielkopolski takĔe dla koĈcioäów.
Budowa murowanych obiektów byäa moĔliwa dziöki powstaniu licznych cegielni. WieĈ murowana na terenie zaboru pruskiego, coraz bardziej zaczynaäa siö róĔniè od wsi we wschodniej Wielkopolsce (zabór rosyjski). Na obszarze byäego zaboru pruskiego wyglñd wsi okreĈliäy liczne przepisy przeciwpoĔarowe. Zarówno w kwestii surowca budowlanego, pokrycia dachu oraz rozplanowania wnötrza. Piec chlebowy musiaä byè budowany poza obröbem domu.
W budownictwie folwarcznym uĔy- wany byä takĔe kamieþ. Dla wschod- niej Wielkopolski nadal gäównymi surowcami pozostaäy drewno i glina.
Relikty budownictwa drewnianego spotykamy w Wielkopolsce Wschod- niej oraz w Nowotomyskiem. Lo- kalnym surowcem jest tzw. kamieþ poddöbicki (lokalnie wydobywane iäy) w okolicach Käodawy i Koäa.
Najwiöksze zmiany w formie budowanych na wsi obiektów przy- niosäa 2 poäowa XX wieku. Pierwsze murowane domy, jakie powstaäy na wsi po 1945 roku, byäy jeszcze budowane w duchu tradycyjnym – parterowe, na rzucie prostokñta, kryte dwuspadowym dachem, z wystawkñ.
Olbrzymie spustoszenie estetyczne przyniósä jednak przeäom lat 70.
i 80. XX wieku. Mieszkaþcy wsi zaczöli stawiaè piötrowe murowane domy, popularne „kostki”, co daleko odbiegaäo od tradycyjnych form. Sto-
sowano wówczas do budowy pustaki oraz Ĕelbet. Po domach – kostkach nadeszäa na wsi epoka domów nakry- tych dwuspadowym dachem z usko- kiem w pionie. Powstaäy teĔ obiekty zwieþczone dwuspadowym dachem o róĔnym nachyleniu poäaci dacho- wych, odbiegajñcym od tradycyjne- go, o jednolitym spadku, którego kñt byä niegdyĈ charakterystyczny dla danego regionu. Najnowsze tenden- cje architektoniczne zauwaĔalne na polskiej wsi polegajñ na powielaniu katalogowych wzorów domów w sty- lu dworkowym. Sñ to formy popraw- ne, ale zbyt dosäowne, a przez to naiwne w swym wyrazie. Niezwykle kontrowersyjnñ sprawñ jest wyglñd wspóäczesnych koĈcioäów!
Wielkñ zmorñ wspóäczesnego budownictwa na wsi jest stosowanie w skali maäej architektury betonowych lub gipsowych elementów prefabryko- wanych. NajczöĈciej sñ to segmenty ogrodzeþ, barierki oraz tralki. Rów- nieĔ forma wspóäczesnych kapliczek budzi wiele do Ĕyczenia. Kierujñcy siö poboĔnoĈciñ i dobrymi chöciami mieszkaþcy, nie majñc wyczucia plastycznego ani przygotowania merytorycznego, budujñ te obiekty wedäug wäasnych pomysäów. UĔywajñ maäo szlachetnych materiaäów, takich jak beton, gips i blacha. Najlepszym przykäadem zäego smaku w maäej architekturze ogrodowej na wsi jest jednak stosowanie gipsowych figur krasnali lub zwierzñt, róĔnego typu sadzawek. Sñ to formy bardzo naiw- ne, infantylne i kiczowate, dalekie od wysmakowanej twórczoĈci ludowej.
Zachowane
dziedzictwo i jego formy ochrony
The preserved heritage and its forms of protection
Ochrona dziedzictwa wiejskie- go odbywa siö na poziomie instytu- cjonalnym, poprzez wpis do rejestru zabytków obiektów indywidualnych jak i przestrzennych, wpis do ewiden- cji zabytków. Obowiñzujñca Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmia- nami) zobligowaäa gminy do wypra- cowania i uchwalenia Gminnych pro- gramów opieki, parków kulturowych oraz zapisów w planach zagospoda- rowania przestrzennego. Najbardziej wartoĈciowe obiekty i zespoäy zostaäy uznane za Pomniki historii.
Najlepiej zachowanymi obiek- tami na terenie wsi sñ koĈcioäy i ze- spoäy klasztorne. Licznñ grupö stano- wiñ koĈcioäy drewniane i konstrukcji szkieletowej. Na ogólnñ liczbö 230 zachowanych, 193 obiekty sñ wpi- sane do rejestru zabytków (ryc. 7).
KoĈcioäy murowane w liczbie 521 wpisanych do rejestru zabytków prezentujñ róĔnñ rangö artystycznñ, od wybitnych, o klasie europejskiej (np. barokowe koĈcioäy w Gostyniu, Lñdzie, Owiþskach), po znacznie skromniejsze, majñce niewñtpliwe znaczenie dla historii kultury i sztuki regionu. Obiekty prezentujñ wszyst-
kie formacje stylowe – od romanizmu po przykäady historyzmu i moderni- zmu. Sñ jeszcze wartoĈciowe obiekty i zespoäy koĈcielne, które powinny zostaè objöte wpisem do rejestru.
Zdarza siö, Ĕe niszczejñ koĈcioäy ewangelickie, których nie zamie- niono na katolickie. Na przykäad szkieletowy koĈcióä w Sierakowie.
44 zespoäy klasztorne, w wiökszoĈci uĔytkowane przez zgromadzenia i wspólnoty zakonne.
Obszar województwa obejmuje 2352 cmentarze ujöte w ewidencji, w tym 970 to cmentarze rzymsko- -katolickie, 1195 – ewangelickie, 2 kalwiþskie i 83 Ĕydowskie. Spo- Ĉród wymienionych cmentarzy, 180 wpisanych jest do rejestru zabytków, w tym 74 – cmentarze rzymsko- -katolickie, 75 – protestanckich, 9 prawosäawnych, 10 – Ĕydowskich, 9 – innych (m. in. choleryczne i wo- jenne). Dane te obejmujñ równieĔ miasta.
Województwo wielkopol- skie charakteryzuje siö bogactwem rozmaitych obiektów paäacowych i dworskich. Charakterystyczne dla Wielkopolski byäy nieduĔe lub Ĉrednie majñtki. W 1926 roku Ĉred- nia wielkoĈè majñtku stanowiñcego wäasnoĈè prywatnñ wynosiäa 271,4 ha. Liczba zachowanych obiektów wynosi 1350, z czego 773 obiekty wraz z miastem Poznaþ zostaäy wpisane do rejestru zabytków, pozo- staäe figurujñ w ewidencji zabytków.
Najwiöcej w powiatach poznaþskim (63), koĈciaþskim i gostyþskim (po 39), leszczyþskim (38), szamotulskim
i wñgrowieckim (po 36). Najstarsze obiekty pochodzñ z XVII w. – m.in.
paäac w Konarzewie, zamek w Ry- dzynie koäo Leszna. Przykäadem wybitnych zaäoĔeþ paäacowych sñ paäace w Rogalinie, Siedlcu, Paw- äowicach, CiñĔeniu, Czerniejewie.
Czy teĔ nieco skromniejsze paäace w Wñsowie, Racocie, Turwi. Zde- cydowana wiökszoĈè rezydencji pochodzi z XIX i pocz. XX wieku.
Nawiñzujñ one do ogólnoeuropej- skich tendencji panujñcych wówczas w architekturze, np. dzieäa Karla Friedricha Schinkla – modrzewiowy paäac myĈliwski w Antoninie czy paäac w Owiþskach k. Poznania. Na terenie Wielkopolski zachowaäy siö wybitne przykäady architektury neo- gotyckiej – zamek w Kórniku, paäace w Turwi, Rozbitku i Bödlewie. Wiele obiektów nawiñzuje do stylu wäoskie- go, francuskiego czy teĔ klasyczne- go. Oprócz obiektów murowanych z cegäy i kamienia, bardzo nielicznñ grupö stanowiñ dwory drewniane i szachulcowe (jeszcze dominujñce w XVIII wieku), których na terenie woj. wielkopolskiego zachowaäo siö ok. 30. CzöĈè z nich znajduje siö w opäakanym stanie chociaĔby dwór w Kotlinie, pow. jarociþski czy teĔ w ãopuchowie, gm. Muro- wana GoĈlina. Inne majñ siö caäkiem dobrze jak Koszuty k. ćrody Wlkp.
– Muzeum Ziemi ćredzkiej. Dwory i paäace to czösto obiekty zwiñzane z wybitnymi Polakami. W latach 1831–1832 w kilkunastu przebywaä Adam Mickiewicz. Tylko w jednym z nich znajduje siö Muzeum jego
imienia, tzn. w ćmieäowie k. ēerkowa (pow. jarociþski). W Antoninie bywaä dwukrotnie, bo w 1827 i 1829 roku Fryderyk Chopin. W 1807 roku Win- nñ Górö otrzymaä od Napoleona gen.
Jan Henryk Dñbrowski. Nieopodal w Manieczkach osiadä Józef Wybicki.
Rezydencjom towarzyszyäy parki. Na terenie województwa znajdujñ siö 1463 parki zabytkowe, z których 844 wpisane sñ do rejestru zabytków. Prócz tego w rejestrze za- bytków figurujñ döby rogaliþskie oraz 24 aleje lipowe, döbowe, brzozowe oraz pasy wiatrochronne w Turwi.
Najwiöcej wpisanych jest w pow.
poznaþskim (80), szamotulskim (49) i gnieĒnieþskim (42). Najstar- sze powstaäy w 2 poä. XVIII wieku, mi in. Rogalin, Guätowy, Siedlec.
Zdecydowana wiökszoĈè zaäoĔeþ parkowych powstaäa w XIX w. i sñ to parki krajobrazowe. Najwiökszy z nich, nie tylko w Wielkopolsce, ale i w Polsce o pow. 162 ha, znaj- duje siö w Goäuchowie, w dawnym majñtku Czartoryskich. Przetrwaäo niewiele regularnych zaäoĔeþ (Roga-
lin, Posadowo, Trzebiny, ãomnica).
W niektórych parkach zachowaäa siö maäa architektura w postaci altan, bram, lodowni, mostków, kaplic, czy cmentarzy rodzinnych. W KoĈcielcu Kolskim zachowaä siö minaret i ruina romantyczna, w Dobrzycy k. Plesze- wa – panteon i monopter, w Däoni – pawilon chiþski.
Obok rezydencji sytuowa- no folwark, stanowiñcy integralnñ czöĈè wielkopolskiego (wiejskiego) krajobrazu kulturowego. Do rejestru zabytków wpisane sñ 144 zespoäy fol- warczne, z prawie 9100 budynkami.
Najwiöcej zespoäów folwarcznych i budynków wpisanych do rejestru zabytków znajduje siö na terenie gmin dawnego woj leszczyþskiego oraz poznaþskiego. Najcenniejsze zaäoĔenia folwarczne, posiadajñ bu- dynki odzwierciedlajñce wspóäcze- sne style panujñce w architekturze europejskiej. Majñtki wielkopolskie w wiökszoĈci reprezentowaäy wysokñ jakoĈè zabudowy, czösto staranniej wykonane niĔ rezydencje wäaĈcicieli, niekiedy licowane kamieniem, cegäñ, czösto tynkowane z zachowanym de- talem, konstrukcji szkieletowej. Wie- le cennych zespoäów znajduje siö na terenie Leszczyþskiego (Szelejewo, Widuchowo, Próchnowo, Goäöbin Stary, Gogolewo, GoĈcieszyn, Racot, Gorzyczki, WonieĈè), Kobylniki (Sza- motulskie), Wñsowo (pow. Nowoto- myski). Najstarsze obiekty pochodzñ z 2 poäowy XVIII wieku, naleĔñ do nich m. in. browar w Racocie, czy spichlerz w Brzóstkowie9.
Na obszarze obecnego woj.
wielkopolskiego do rejestru zabyt- ków wpisanych zostaäo zaledwie 9 ukäadów ruralistycznych. Wpisy z 1 poä. lat 90. XX wieku dotyczñ wsi gäównie na terenie Leszczyþskie- go10. Najnowszy wpis z 8 stycznia 2010 roku dotyczy wsi Baszków, gm. Zduny, pow. krotoszyþski.
Wpisano elementy uksztaätowane w Ĉredniowieczu (wieĈ o ukäadzie niwowym), z XVII -XVIII oraz w XIX (rezydencja z parkiem i folwarkiem) aĔ po pocz. XX wieku. Baszków byä wäasnoĈciñ króla Polski Stanisäawa Leszczyþskiego, rodu Suäkowskich (wäaĈcicieli Rydzyny), MielĔyþskich, ksiöcia Henryka XII, z mäodszej linii von Reuss, Ĕonatego z hrabiankñ Annñ z domu Hochberg -Fürstenstein (Fürstenstein – KsiñĔ k. Waäbrzycha) oraz ksiöcia Olgierda Czartoryskiego.
Na uwagö zasäuguje zbudowany la- tach 1804–1808 paäac (wg proj. Da- vida Gilly’ego, bñdĒ któregoĈ z jego uczniów), klasycystyczny browar (póĒniejsza gorzelnia), klasycystycz- ny koĈcióä oraz krajobrazowy park, a takĔe zabudowa folwarku z koloniñ mieszkalnñ. Obok ukäadów rurali- stycznych wpisanych jest kilkanaĈcie ukäadów urbanistycznych wsi, które z róĔnych przyczyn utraciäy prawa miejskie. ZauwaĔalny jest w nich dawny ukäad charakterystyczny dla miast, ale posiadajñ stricte charakter zwartej wsi.
Nie wpisano do rejestru za- bytków ukäadu przestrzennego Go- löczewa – wzorcowej wsi Pruskiej Komisji Osadniczej, która stanowi Ryc. 7. Drewniany koĈcióä pw. ćw. Mikoäaja
z 1695–1699. We wnötrzu póĒnorenesansowa i barokowa polichromia, Säopanowo, gm. Obrzycko, pow. szamotulski Fig. 7. The wooden church dedicated St. Nicholas from 1695–1699. Inside the late Renaissance and Baroque polychrome.
Säopanowo, municipality Obrzycko, district Szamotuäy
jednolicie zaprojektowany organizm, z pocz. XX wieku, charakteryzujñcy siö duĔñ wewnötrznñ spójnoĈciñ w sensie koncepcji przestrzennej i stylu (ryc. 8). Na terenie wsi znaj- dujñ siö 43 obiekty wpisane do rejestru zabytków indywidualnie.
Golöczewo, gm. Suchy Las, pow.
poznaþski, od 1313 wieĈ polska.
Dnia15 paĒdziernika 1901 roku dobra golöczewskie nabyäa Komisja Osiedleþcza. Golöczewo zamieniäo siö we wzorcowñ wieĈ – Musterdorf, przeznaczonñ wyäñcznie dla osadni- ków niemieckich wyznania ewange- lickiego. Wybudowanie wzorcowej wsi pochäonöäo olbrzymiñ sumö pieniödzy. Przyszäych mieszkaþców
„wzorcowej wsi” starannie dobiera- no. W tej wzorcowej wsi dbano nie tylko o budynki, ale równieĔ o po- stawö mieszkaþców, cyt. „postawö tzw. patriotycznñ osadników, a wiöc monarchistyczno -konserwatywno- -patriotycznñ”. PodkreĈlano „misjö narodowñ” kolonistów, sprowadzano do Golenhofen wycieczki dziennika- rzy i dziaäaczy Hakaty, aby pokazaè sukcesy paþstwa w szerzeniu nie- mieckiej kultury.
WieĈ zorganizowano na za- sadzie ulicówki, tzn. zabudowania ciñgnöäy siö po obydwu stronach ul.
Dworcowej (obsadzonej drzewami), w swobodnych zgrupowaniach.
W 1906 roku byäo 42, czyli tylu, ilu zaplanowano. Osadnicy obejmowali caäkowicie wykoþczone gospodar- stwa. Domy tynkowano i malowano barwami pruskimi: biaäñ, czarnñ i czerwonñ11.
Fatalnie wyglñda sytuacja obiektów przemysäowych. Nielicz- ne obiekty i zespoäy chronione sñ wpisem do rejestru zabytków. Jedynie wiatraki – w olbrzymiej przewadze koĒlaki (nieliczne to paltraki i ho- lendry) – na terenie Wielkopolski zachowaäy siö w liczbie ok. 210.
Z tego 96 wpisanych jest do rejestru zabytków. Ponad 100 obiektów na- dal nie jest objötych takñ ochronñ.
Wpis do rejestru zabytków, wcale nie chroni zabytku od jego znisz- czenia. Wiele wiatraków pada ofiarñ poĔarów i innych form bezmyĈlnego niszczenia. Czösto o ich istnieniu informujñ jedynie archiwalne mapy.
Nadal najwiöcej wiatraków wystö- puje na terenie dawnego woj. lesz- czyþskiego. W tegorocznej (2011 r.) edycji Konkursu „Zabytek zadbany”,
wiatrak z Sulmierzyc (Kaliskie) staä siö jednym z laureatów. Gmina wyremontowaäa go, z zachowaniem wyposaĔenia i adaptowaäa na cele edukacyjne.
Zachowaäy siö nieliczne mäyny wodne, kuĒnie, cegielnie, rzeĒnie, mleczarnie i gazownie. Zmiany w ostatnim 20 -leciu doprowadziäy do bezpowrotnego zniszczenia wielu budynków zwiñzanych m. in.
z przemysäem cukrowniczym (prak- tycznie przestaäa istnieè zabudowa cukrowni w KoĈcianie, GnieĒnie i Witaszycach). Na terenie woje- wództwa zachowaäo siö wiele obiek- tów zwiñzanych z kolejnictwem, na trwaäe wpisanych w krajobraz wiejski Wielkopolski. Najciekawsza bodaj linia kolejowa prowadzi z Szamo- tuä przez Ostroróg – Sieraków do Ryc. 8. Golöczewo, gm. Suchy Las, pow.
poznaþski, zagroda we wzorcowej wsi Pruskiej Komisji Osiedleþczej Fig. 8. Golöczewo, municipality Suchy Las, district Poznaþ, farm in the model village of the Prussian Commission for Settlement
Miödzychodu, zbudowana w latach 1907 -1908 o däugoĈci – 56 km. Poza dworcami w Szamotuäach i Miödzy- chodzie wybudowano 9 budynków stacyjnych wg tego samego projektu, 2 wieĔe ciĈnieþ. Podobne obiekty znajdujñ siö przy linii z Miödzychodu do Zbñszynia (ryc. 15). Najciekaw- szy odcinek miödzy Chrzypskiem Wlk. a Bininem, poprowadzono wysokim nasypem pomiödzy jezio- rami i bagnami. Na odcinku 14,6 km zbudowano äñcznie 11 mostów i wiaduktów, z cegäy (przy ich odbu- dowie w czasie II wojny Ĉwiatowej wäñczono do konstrukcji Ĕelbet). To na tej trasie znajduje siö unikatowy most i wiadukt w Wielkopolsce, zbudowany w konstrukcji mieszanej ceglano -stalowej, w miejscowoĈci Chrzypsko Maäe. Obiekt jest naj- wyĔszñ konstrukcjñ w Wielkopolsce o wysokoĈè ok. 20 metrów. Na caäej trasie wybudowanych zostaäo ok.
50 róĔnego rodzaju obiektów in- Ĕynierskich, w tym 35 wiaduktów, mostów i przepustów12. Od 1995 roku, od chwili zamkniöcia linii nie byäo woli naleĔytej ochrony i próby uruchomienia tej linii, chociaĔby dla ruchu turystycznego. A w ostatnim czasie pojawiajñ siö plany czöĈcio- wej zamiany trasy, np. w okolicach Ostroroga na ĈcieĔki piesze bñdĒ rowerowe?!
Na terenie województwa wiel- kopolskiego znajduje siö najwiö- cej w Polsce pomników historii.
Z ogólnej liczby 46 – 7 znajduje siö w Wielkopolsce. Cztery zespoäy:
Gostyþ – Gäogówko – zespóä klasz-
torny ks. Filipinów na ćwiötej Górze, Lñd – zespóä opactwa pocysterskiego, Lubiþ – zespóä opactwa benedyktyþ- skiego i Ostrów Lednicki usytuowane sñ na terenach wiejskich.
Znikoma jest ochrona obsza- rów wiejskich pod postaciñ parków kulturowych. W Wielkopolsce zostaä powoäany jak dotñd jeden Mickiewi- czowski Park Kulturowy w okolicach ćmieäowa i ēerkowa. MoĔe dlatego zostaä powoäany, Ĕe znajduje siö na terenie jednej gminy ēerków. Próby powoäania innych parków kultu- rowych, na terenie kilku gmin, jak dotñd nie doczekaäy siö realizacji.
Propozycji ich powstania byäo wiele.
Przysz³oœæ – zagro¿enia dla dziedzictwa wsi
The future – threats to the village heritage
1) Obiekty pozbawione wäa- Ĉcicieli, opustoszaäe, poddane dzia- äaniu wielu czynników niszczñcych, zarówno tych atmosferycznych, jak i ludzkich.
2) Nie przeprowadzone i wyja- Ĉnione sprawy reprywatyzacyjne, ciñ- gnñce siö latami sprawy o odzyskanie majñtków przez spadkobierców byäych wäaĈcicieli. Czösto odzyska- nie przez nich swych posiadäoĈci nie gwarantuje odpowiedniej dla nich opieki. Na przykäad Posadowo k. Lwówka, jeszcze kilka lat temu töt- niäo Ĕyciem – byäa tam stadnina koni.
Teraz opustoszaäe obiekty folwarczne
ulegajñ postöpujñcej dewastacji, neo- renesansowy paäac ãñckich z 1870 roku, proj. arch. Stanisäawa Heba- nowskiego „prosi” o dokoþczenie remontu, a jeden z najpiökniejszych, w guĈcie francuskim zaäoĔonym, parków, z 34 cisami 240 -letnimi, szpalerami lipowo -grabowymi, i ta- rasami dziczeje i zarasta.
3) Zespoäy bödñce wäasnoĈciñ Agencji NieruchomoĈci Rolnych, z reguäy oddawane sñ dzierĔawcom, a ci rzadko dbajñ o budynki. Bardzo czösto nowi uĔytkownicy nie pro- wadzñ w gospodarstwach hodowli i dawne obory, stajnie, chlewnie stajñ siö bezuĔyteczne. Prawie zbödnym budynkiem w dawnych majñtkach jak i czösto w gospodarstwach chäop- skich staäa siö stodoäa. Nie magazy- nuje siö w niej zboĔa, siana. Nie re- montowana szybko ulega destrukcji i jako pierwsza ginie z zabudowy gospodarczej.
4) Zdecydowana wiökszoĈè paäaców i dworów znalazäa nowych uĔytkowników, ale nie zawsze re- mont prowadzony jest zgodnie z za- sadami konserwatorskimi. A bywa, Ĕe nowych wäaĈcicieli przerosäy koszty remontu i budynki stojñ niedokoþ- czone.
5) Nastöpuje urbanizacja wsi.
Coraz wiöcej mieszkaþców z duĔych miast buduje swoje domy na wsi, przenoszñc wzory miejskie na wieĈ.
Niespójne, czösto przypadkowe pla- ny rozwoju i zabudowy, brak planów zagospodarowania przestrzennego powodujñ, Ĕe forma domów oraz ich bezäadne budowanie tworzñ prze-
strzenny chaos (domy o typie pseudo dworkowym, czy o mijajñcych siö poäaciach dachowych, bardzo czösto pozbawione poddasza). Nowe czöĈci wsi nijak nie przystajñ do zastanej zabudowy. Nastöpuje rozproszenie zabudowy wsi, która bardzo czösto niszczy panoramy i osie widokowe na zespoäy zabytkowe, a nawet pomniki historii – przykäad Zespoäu klasztornego ksiöĔy Filipinów na ćwiötej Górze k. Gostynia (zabudowa miasta Gostynia) oraz Zespoäu Be- nedyktynów w Lubiniu. A co gorsze nikt, ani z decydentów w gminach, ani z samych zainteresowanych nie dostrzega w tym fakcie nic zäego. Sta- rzy mieszkaþcy upodabniajñ swoje domy do tych nowo budowanych, poprzez niewäaĈciwe remonty, wy- mianö dachu i jego pokrycia, stolarki okiennej i drzwiowej.
6) Coraz mniej na terenach wiejskich zieleni komponowanej.
Nie sadzi siö drzew liĈciastych, lip, kasztanowców, döbów czy brzóz, tak charakterystycznych dla polskiego krajobrazu. Czasami pojawiajñ siö Ĉwierki albo modrzewie czy sosny.
Prawie caäkowicie zanikajñ sady i ogrody warzywne oraz ogródki kwiatowe przed domami. Zastñpiäy je wszechobecne iglaki na „zielonej
trawce”, przypadkowo posadzone.
A ogródek otacza siö bardzo czösto betonowym päotem. ChociaĔ widaè powolnñ tendencjö powrotu do päo- tów z naturalnych materiaäów: z ce- gäy, kamienia i cegäy oraz drewna.
Bardzo maäo sadzi siö nowych drzew wzdäuĔ poszerzanych dróg, zarów- no tych asfaltowych jak i polnych w miejscu wyciötych starych. Znikajñ drzewa na cmentarzach wiejskich, które byäy zawsze wyróĔnikiem wiej- skiego krajobrazu, przy koĈcioäach, na miedzach… bo drzewa zagra- Ĕajñ…, mogñ zniszczyè pomniki na cmentarzach, bo kierowcy ginñ na drogach… A póĒniej sñ pytania tych samych ludzi, dlaczego deszcz nie pada? A to wäaĈnie wyciöcie drzew zmieniäo mikroklimat.
7) W krajobrazie wsi pojawiajñ siö w róĔnych miejscach elektrownie wiatrowe, które zasäaniajñ czösto obiekty zabytkowe i niszczñ pano- ramy widokowe. Betonowe wiatraki stawia siö w pobliĔu zabytkowych parków, albo zbyt blisko siedlisk ludzkich.
8) Nastöpuje zmiana charakte- ru wsi, zatraca ona swój charakter rolniczy. Coraz mniej jej miesz- kaþców utrzymuje siö z pracy na roli. Zdecydowana wiökszoĈè tylko
w niej mieszka, a pracuje w mieĈcie.
Powoduje to dezintegracje ukäadów wĈród mieszkaþców. Wraz z nowymi mieszkaþcami przynoszone sñ nowe wzorce kulturowe. Mäodzi wyjeĔdĔa- jñ do szkóä i bardzo rzadko na wieĈ wracajñ. Ci, co zostajñ, czösto Ĕyjñ tylko z emerytury, nie inwestujñc w gospodarstwa.
Dzia³ania zmierzaj¹ce do ochrony
dziedzictwa zarówno tego materialnego, jak duchowego
Activities to protect the
material and spiritual heritage
Z chwilñ przystñpienia do UE Polska zyskaäa moĔliwoĈè udziaäu we wspólnotowej polityce rozwoju obszarów wiejskich. I tak w skali kraju, dziöki PP Leader+, w latach 2004–2006 powstaäo 149 Lokal- nych Grup Dziaäania (LGD), które swñ dziaäalnoĈciñ objöäy obszar za- mieszkaäy przez blisko 7 mln osób.
Na terenie woj. wielkopolskiego dziaäa 30 Lokalnych Grup Dziaäania.
Ryc. 10, 11. Unikatowy haft snuty, tzw. snutki goliþskie, znany od przeszäo 100 lat, obrus w koĈciele pw. ćw. Andrzeja w Golinie, gm. Jarocin, pow. jarociþski
Fig. 10, 11. The unique spun embroidery, so -called snutki goliþskie, known for over 100 years, the tablecloth in the church St. Andrew in Golin, municipality Jarocin, district Jarocin
W obecnej perspektywie finansowej (lata 2007–2013), polityka rozwoju obszarów wiejskich ma zmierzaè do poprawy warunków Ĕycia na wsi.
W strukturze budĔetów LGD Ĉrednio 37% Ĉrodków zostanie przeznaczona na dziaäanie „Odnowa i rozwój wsi”.
Wielkopolska dopiero od 2009 roku przystñpiäa do tego programu. Czösto, patrzñc na dziaäania w ramach tego programu, trudno oprzeè siö wraĔe- niu, Ĕe pieniñdze nie zawsze sñ wäa- Ĉciwie i efektywnie wykorzystane.
Dziedzictwo wsi to takĔe rze- miosäo, folklor, róĔne formy rökodzie- äa ludowego, w tym hafty (niepowta- rzalne w skali nie tylko Wielkopolski tzw. snutki goliþskie) (ryc. 10 i 11) garncarstwo, rzeĒba (przydroĔne krzyĔe Pawäa Brylþskiego). Lokalni pasjonaci dbajñ o folklor muzyczny (kapele dudziarzy wielkopolskich) i taneczny, o strój ludowy, szamotul- ski, biskupiaþski (ok. Krobi). Zespoäy uĈwietniajñ lokalne uroczystoĈci, wesela, doĔynki i Ĉwiöta religijne.
Organizowane sñ liczne przeglñdy i festiwale. Nadal pielögnowane sñ elementy folkloru säownego – gwa- ry, poezja i podania ludowe oraz elementy obrzödowoĈci dorocznej i rodzinnej13.
Niezwykle waĔne dla okreĈle- nia toĔsamoĈci, nie tylko wiejskich
spoäecznoĈci lokalnych, ale takĔe mniejszych i wiökszych miast jest dziedzictwo kulinarne (ryc. 12).
Element dziedzictwa, niezwykle, w ostatnich latach noĈny, uaktyw- niajñcy spoäecznoĈci lokalne i jed- nostki, promujñcy region oraz dajñcy moĔliwoĈci rozwoju. A wiöc, tylko w Wielkopolsce moĔemy zjeĈè ro- gale Ĉwiötomarciþskie (11 listopada – ćw. Marcina), cieniutkie niczym opäatek andruty kaliskie, czy teĔ olej rydzowy wyrabiany z lnianki jarej i ozimej, niezastñpiony do Ĉledzika z cebulkñ. To postawiona na wyso- kim poziomie gospodarka hodow- lana przyniesiona do Wielkopolski wraz z osadnictwem olöderskim daäa Wielkopolsce szerokie moĔliwoĈci przetwórstwa mlecznego. To wäaĈnie ser smaĔony wielkopolski, wyrabiany ze „zgliwiaäego biaäego twarogu”, który posiada oznaczenie geogra- ficzne, podobnie jak trzy produkty wymienione wczeĈniej, jest kolejnym wyróĔnikiem smakowym regionu. I tu widaè róĔnicö pomiödzy Wielkopol- skñ zachodniñ, a wschodniñ, gdzie ser smaĔony nie byä wytwarzany (teren byäego zaboru rosyjskiego). To przecieĔ w Wielkopolsce popularny biaäy twaroĔek z cebulkñ lub szczy- piorkiem nazywany jest gzikiem lub gzikñ (tak nazywa siö go w Wielko- polsce poäudniowej).
Wielkopolska to równieĔ obszar säynñcy z chowu Ĉwiþ i wyrobów miösno -wödliniarskich. Naukowcy Uniwersytetu Przyrodniczego w Po- znaniu wraz z hodowcami odtwo- rzyli i utrzymujñ hodowlö Ĉwini zäot-
nickiej biaäej i pstrej. Przepyszne sñ wyroby wödliniarskie: wielkopolska kieäbasa parzona, w odróĔnieniu od innych regionów z dodatkiem maje- ranku; to szynka wieprzowa rolka, to wñtrobianka, zwana „leberkñ”;
niezrównane „kieäbaski rawickie”, wyrabiane od przeszäo 100 lat.
Wielkopolska to równieĔ region, gdzie wypieka siö smakowite chle- by. Sñ to chleby Ĕytnie, orkiszowe, z dyniñ, czyli z korbolem. To chyba najlepszy w Polsce jest poznaþski pumpernikiel „Adama”. Kuchnia wielkopolska serwuje nam wiele daþ na niedzielny obiad i nie tylko, miö- dzy innymi czerninö bñdĒ czarninö, rosóä z kury, kaczkö z kapustñ modrñ i pyzami (gotowanymi na parze), zrazy zawijane, gösinö – sezonowo, golonkö, Ĕur na kieäbasie, barszcz czerwony na wywarze grzybowym.
Tu takĔe naleĔy bezwzglödnie wy- mieniè wielkopolskñ zupö z kapusty tzw. parzybrodö, zupö jednogarnko- wñ tzw. ajntopf, czyli rumpuè, zupö ziemniaczanñ, tzw. „Ĉlepe ryby”
(która nic nie ma wspólnego z rybami oprócz nazwy), wreszcie galart, tzw.
studzieninö zwanñ równieĔ zimne nóĔki. Kuchnia wielkopolska to tak- Ĕe zupa rybna i makieäki na wigiliö oraz pierogi czy placki ziemniaczane zwane plyndzami oraz wszelkiego rodzaju szare kluski.
A na koniec o jeszcze jednym wielkopolskim wyróĔniku …o be- nedyktynce, wytwarzanej w naszym regionie przez mnichów, benedyk- tynów, w klasztorze w Lubiniu koäo KoĈciana. Likier, znany od przeszäo Ryc. 12. Piec chlebowy, wieĈ Muchy,
gm. Czajków, Kaliskie
Fig. 12. Bread oven, village Muchy, municipality Czajków, Kalisz
500 lat, wytwarzany z 21 zióä ma moc uzdrawiajñcñ, wzmacniajñcñ i rozweselajñcñ ….. Odkrywajmy owoce i miöso zapomnianych, sta- rych odmian oraz gatunków. MyĈlö, Ĕe warto poznaè dokäadniej kulinarne dziedzictwo Wielkopolski.
Wielkopolska od 11 lat uczest- niczy w konkursie Nasze Kulinarne Dziedzictwo. Od 2009 roku jest czäonkiem Europejskiej Sieci Kulinar- nego Dziedzictwa. Sieè skupia wy- twórców, producentów, prowadzñ- cych gospodarstwa agroturystyczne i restauracje, promujñcych produkt regionalny i tradycyjny. Do tej pory naleĔy do niej 30 podmiotów. A za- interesowanych jest znacznie wiöcej.
To takĔe odbywajñce siö od kilku lat festiwale: Na najlepszy pasztet i potrawö z gösi (Ostrzeszów), Ogól- nopolski Festiwal Dobrego Smaku – Poznaþ, Produktów tradycyjnych (Ustronie k. Köpna). To takĔe ćwiöto ćwini, Korbola, czyli dyni. I wiele innych imprez propagujñcych trady- cyjnñ ĔywnoĈè.
Reasumujñc wszystkie plany i dziaäania na wsi majñ szanse po- wodzenia, kiedy mieszkaþcy wsi zacznñ doceniaè otaczajñce ich dzie- dzictwo, nauczñ siö je czytaè i bödñ potrafili wykorzystaè je do poprawy warunków swojego Ĕycia.
O s p o s o b a c h w y k o n a n i a tychĔe zadaþ doskonale opowiada ksiñĔka, którñ otrzymali wójtowie w 2000/2001 roku. pt. KaĔde miejsce opowiada swojñ historiö, czyli rzecz o dziedzictwie wiejskim, przy której powstawaniu miaäam przyjemnoĈè
pracowaè. KsiñĔka jest dostöpna na stronie internetowej.
Schemat tej ksiñĔki zostaä po- wielony przez opracowanie: Puszcza Pyzdrska – Olöderskie Dziedzictwo, bödñcej wynikiem badaþ interdyscy- plinarnych na tym obszarze. KsiñĔka powstaäa w ramach projektu: „Pusz- cza Pyzdrska – Olödrzy i ich Ĕelazne domy”. A nazwa siö wziöäa od tego, Ĕe domostwa budowane byäy z rudy darniowej, dostöpnej na tym terenie.
Zdjecia z archiwum autorki.
Photos author’s archive.
Teresa Palacz Narodowy Instytut Dziedzictwa
Oddziaä Terenowy w Poznaniu National Heritage Board of Poland Lokal Division in Poznaþ
Przypisy
1 Szymczak M., red., 1990, Säownik Jözyka Polskiego, Warszawa, t. I.
2 Brencz A., 2004, Ludowe tradycje w Ĕyciu mieszkaþców Poznania [w:] Ochrona Zabyt- ków, Warszawa, Nr ¾, s. 141 -155.
3 Matyaszczyk D, red., 1994, Przestrzeþ historyczno -kulturowa Wielkopolski i ćrodko- wego Nadodrza, Poznaþ.
4 Krassowski W., 1992, Dzieje Budownictwa i Architektury na Ziemiach Polski, Warszawa, t. 2, s. 22 -25; Gñsiorowski A., 1969, Krajobraz naturalny i rozwój osadnictwa. Organizacja spoäeczna i rozwój gospodarstwa wiejskiego [w:] Dzieje Wielkopolski, Topolski Jerzy, red., Poznaþ, t. 1, s. 254 -270
5 Wyrozumski J., 1984, Historia Polski do 1505 roku, Warszawa, s. 187. Statut warcki z 1423 roku wydany przez Wäadysäawa Jagieääö w artykule „O soätysie krnñbrnym a nie uĔy- tecznym” dawaä szlachcie polskiej podstawö prawnñ i moĔliwoĈè przejmowania w drodze
wykupu nowoczeĈnie z reguäy uprofilowanych gospodarstw soätysich.
6 Burszta J., 1958, Od osady säowiaþskiej do wsi wspóäczesnej, Wrocäaw, s. 139 -143.
7 Rusiþski W., 1972, Osady tzw. „Olödrów”
w dawnym woj. poznaþskim, Kraków 1947;
Kultura Ludowa…, s. 76 -80; Kieäczowska- -Zaleska Maria, Geografia osadnictwa, War- szawa, s. 87 -88.
8 Burszta J., red., 1960, Kultura Ludowa Wielkopolski, Poznaþ, t. I, s. 66.
9 Dane zawarte w Wielkopolskim Wojewódz- kim Programie Opieki nad Zabytkami na lata 2008–2011. Zaäñcznik do Uchwaäy Sej- miku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 roku.
10 Ukäady ruralistyczne wpisane do rejestru zabytków w woj. wielkopolskim: Zimnowoda, Gm. Borek Wlkp., pow. gostyþski (XIX w.) – wpis z 1992; Warzymowo, Gm. Skulsk, pow.
koniþski (XV -XIX) – wpis z 1991; Czacz, Gm.
ćmigiel, pow. koĈciaþski (XIV -XIX) – wpis z 1995 r. ; Smolice, Gm. Kobylin, pow. kroto- szyþski (XVIII -XX) – wpis z 1992; Baszków, Gm. Zduny, pow. krotoszyþski (XIV -XX) – wpis z 2010; Pawäowice, Gm. Krzemieniewo, pow. leszczyþski (XVI -XVIII) – wpis z 1991;
Drzeczkowo, Gm. Osieczna, pow. leszczyþski (XIV -XVIII) – wpis z 1991; Goäanice, Gm.
ćwiöciechowa, pow. leszczyþski – ukäad architektoniczno -przestrzenny oraz krajobraz kulturowy wokóä Jez. Krzyckiego ( XVIII- -XIX) – wpis z 1991; Krzycko Maäe. Gm.
ćwiöciechowa, pow. leszczyþski (XVIII -XIX) – wpis z 1991.
11 Skierska I., Piotrowski J., 1992, Studium historyczno -przestrzenne Golöczewa, Poznaþ [maszynopis, archiwum WWKZ w Poznaniu].
12 Palacz T., 2001, Linia kolejowa Szamotu- äy – Ostroróg – Sieraków – Miödzychód i jej wartoĈci historyczno -kulturowe, praca na rzecz Fundacji Otwartego Muzeum Techniki we Wrocäawiu, Wrocäaw.
13 Matyaszczyk D., Palacz T., Wróbel M., 2000, Strategia rozwoju woj. wielkopolskiego na lata 2000 -2020. Program zachowania i rozwoju Ĉrodowiska kulturowego, Poznaþ
