Problemy
Sk a rb p rz es zÁ o Åc i, p ro b le m te ra Én ie js zo Åc i, z a ga d ka na p rz ys zÁ o Ž – c zy li o d o lin a ch r ze cz ny ch L ub lin a Ew a T rz a sk o w is ka , K a ta rz yn a S o b cz a k, P a w eÁ A d a m ie c
Treasure of the Past, Contemporary Issues, Riddle for the Future – the Landscape of Lublin River Valleys
BliskoĈè rzek przez däugi czas stanowiäa podstawowñ wartoĈè de- cydujñcñ o jakoĈci Ĕycia mieszkaþ- ców miast. Cieki wodne w sñsiedz- twie osad ludzkich miaäy wpäyw na ukäad przestrzenny, peäniäy funk- cje obronne, zapewniaäy transport i poĔywienie, a takĔe rozkwit handlu.
Powstanie i rozwój Lublina w znacz- nym stopniu uwarunkowaäy 3 rze- ki: Bystrzyca, Czechówka i Czernie- jówka. Z czasem jednak ich rolö za- czöto marginalizowaè, a obecnie mimo niepodwaĔalnych wartoĈci, jakie posiadajñ wody päynñce, Lu- blin „odwróciä siö” od rzek. Niepo- kojñcym zjawiskiem w obröbie do- lin jest ich ciñgäe zaĈmiecanie, za- nieczyszczanie, chaos przestrzen- ny oraz jednoczesna utrata walorów przyrodniczo -krajobrazowych i po- tencjalnych terenów rekreacyjnych.
Problem ochrony i zagospodarowa- nia dolin rzecznych Lublina podej- mowany byä wielokrotnie przez wie- le Ĉrodowisk, jednak efekty tych prac nie przekäadajñ siö na realizacje.
Celem artykuäu jest przedsta- wienie zaäoĔeþ do koncepcji za- gospodarowania dolin rzecznych w Lublinie w oparciu o ich walory krajobrazowo -przyrodnicze. Sformu- äowane wnioski dotyczñ kierunków polityki sprzyjajñcej wäñczeniu cie- ków wodnych do struktury terenów zieleni, tak by z jednej strony za- chowaè to, co cenne krajobrazowo i przyrodniczo, a z drugiej, udostöp- niè doliny mieszkaþcom jako miej- sce wypoczynku.
Praca ma charakter koncep- cyjno -przeglñdowy. Zakres obej- muje rys historyczny zagospodaro- wania rzek, charakterystykö walo- rów krajobrazowo -przyrodniczych cieków Lublina oraz problemy roz- wojowe.
Skarb przeszÁoÅci, czyli zagospodarowanie rzek na przeÁomie wieków
Treasure of the past, or management of rivers at the turn of centuries
W przypadku Lublina, rzeki byäy jednym z czynników miasto- twórczych. Ten oĈrodek miejski po- äoĔony na skrzyĔowaniu krajowych i miödzynarodowych szlaków han- dlowych rozwinñä siö wokóä prze- prawy przez Bystrzycö. DostöpnoĈè wody zadecydowaäa o powszech- nym jej uĔytkowaniu, juĔ od poczñt- ku istnienia miasta. Wedäug materia- äów historycznych Bystrzycö oraz jej dopäywy Czechówkö i Czerniejów- kö, wykorzystywano do hodowli ryb w maäych stawach i zbiornikach za- porowych, do wytwarzania energii wodnej oraz zaopatrywania w wodö ludnoĈci miejskiej. Podmokäe doliny wzmacniaäy warunki obronne mia- sta. JuĔ w XIV wieku okazaäo siö, Ĕe oprócz funkcji militarnych majñ one istotne znaczenie gospodarcze.
W sñsiedztwie miasta rzeki zabu- dowane byäy kaskadami i stawami mäyþskimi. Warto wspomnieè rów- nieĔ o znaczñcej roli rekreacyjnej, jakñ miaäa Bystrzyca i Czerniejów- ka. Nad ich brzegami zlokalizowa- ne byäy kñpieliska, äaĒnia, park miej- ski Bronowice oraz przystaþ wod- na z wypoĔyczalniñ sprzötu päywa- jñcego.
W XIX wieku zmniejszyäo siö znaczenie obiektów wodnych uprze- dnio wybudowanych na Bystrzy- cy i Czechówce. Zamulone stawy przynosiäy niewielkie korzyĈci eko- nomiczne, a trudne do zagospoda- rowania doliny rzeczne okazaäy siö barierami rozwoju miasta. Ponadto rzeki i ich doliny byäy naturalnymi odbiornikami Ĉcieków i nieczystoĈci miejskich, co stwarzaäo istotne za- groĔenie sanitarne dla mieszkaþców Lublina. RównieĔ naturalne proce- sy hydrogeniczne, brak konserwa- cji urzñdzeþ, a takĔe dziaäania wo- jenne doprowadziäy do caäkowitego zniszczenia urzñdzeþ hydrotechnicz- nych istniejñcych w dolinach rzecz- nych. W latach 30. XX w. na wiök- szñ skalö przystñpiono do prac regu- lacyjnych, rozpoczynajñc od popra- wienia brzegów Bystrzycy. Nadano jej nowy wyglñd, wyrównano äoĔy- sko, pogäöbiono koryto, a usypane waäy zadarniono. Pracami regula- cyjnymi objöto takĔe Czerniejówkö (od ujĈcia Bystrzycy w górö) i Cze- chówkö. Fragment Czechówki w sñ- siedztwie zamku, obejmujñcy äñcz- nie 800 mb, przesklepiono kanaäem o konstrukcji Ĕelbetowej. Oznacza-
äo to likwidacjö naturalnego elemen- tu sieci hydrograficznej i zamianö go na element sieci kanalizacyjnej. Jed- nak pomimo znacznych zmian do- konanych przez czäowieka moĔna stwierdziè, Ĕe do 1950 roku stopieþ przeksztaäcenia stosunków wodnych w rejonie miasta byä jeszcze niewiel- ki. Wskazujñ na to duĔe obszary pod- mokäe utrzymujñce siö w dolinach, wystöpowanie wód na terasö zale- wowñ oraz liczne Ēródäa. Z czasem jednak proces osuszania den dolin- nych przybraä na sile.
Gwaätowny rozwój demogra- ficzny Lublina, w drugiej poäowie XX wieku spowodowaä, Ĕe rozbu- dowujñce siö miasto zuĔywaäo co- raz wiöcej wody, gäównie podziem- nej. Sukcesywnie uruchamiane byäy nowe ujöcia, lokalizowane w do- linach rzecznych. Ich eksploatacja doprowadziäa do obniĔenia zwier- ciadäa wody podziemnej, a tym sa- mym do osuszania pierwotnie pod- mokäych den dolinnych. Procesy urbanizacyjne wkroczyäy na osuszo- ne tereny dolin, co w konsekwencji spowodowaäo zmianö charakteru na- turalnych uĔytków zielonych. Jed- nak nawet wtedy starano siö ochro- niè rzeki i doliny przed ich degrada- cjñ. Powstaäy koncepcje i plany za- gospodarowania tych terenów. Spo- rzñdzono 8 projektów parków, oĈrod- ków sportowo -rekreacyjnych, reali- zujñc tylko dwa: Park Ludowy i Za- lew Zemborzycki. Na znacznych areaäach zaäoĔono kolonie ogrodów dziaäkowych.
Doliny rzeczne w Lublinie w dalszym ciñgu pozostaäy czynni- kiem decydujñcym o ukäadzie jego zabudowy. Dawniej miasto korzy- stajñc z osäony rzek, nie mogäo od- dalaè siö od tych naturalnych linii obronnych. Z czasem posuwaäo siö ono wzdäuĔ Bystrzycy, by w poäowie XX w. swoim zasiögiem objñè doli- ny wszystkich trzech rzek. Wszelkie przeszkody pokonaäa nowa technika komunikacyjna.
Problem teraÉniejszoÅci, czyli mamy Åwietne plany, ale…
Problem of the present, or we have great plans, but...
Miasto juĔ od däuĔszego cza- su boryka siö z problemem zagospo- darowania dolin rzecznych. Dolina Bystrzycy jest miejscem konfliktów przyrodników z urbanistami. Nad Czerniejówkñ pojawiajñ siö podto- pienia. Rozwiñzania tych problemów moĔna szukaè w obowiñzujñcym Studium Uwarunkowaþ i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Lublina. W czöĈci dotyczñ- cej Ĉrodowiska przyrodniczego, jed- nym z celów wiodñcych jest Ksztaä- towanie struktury ekologicznej mia- sta i stabilizacje procesów ekologicz- nych. Doliny rzek zostaäy uznane za szkielet ekologiczny miasta, a celem operacyjnym jest rewaloryzacja do- lin rzecznych. W kolejnych punktach
okreĈlono zasady Programu rewitali- zacji Dolin Rzecznych (Program 5.2) oraz Programu Ksztaätowania Struk- tury Ekologicznej Miasta i Stabiliza- cji Procesów Ekologicznych (Program 5.3). Zawarte w tym dokumencie in- formacje mówiñ o koniecznoĈci rewi- talizacji, ochrony oraz zagospodaro- waniu rekreacyjnym, jednak Studium dotyczyäo lat 1995–2010 i niewiele z tych zapisów przeäoĔyäo siö na re- alizacjö. Wäadze miasta muszñ roz- wiñzaè wiele bieĔñcych spraw jak:
walka z bezrobociem, bezpieczeþ- stwo, stan dróg, czy zapotrzebowa- nie na mieszkania, przez co proble- my rekreacji i odpoczynku oraz od- budowy ekologicznej struktury mia- sta (w tym zagospodarowanie rzek) sñ spychane na dalszy plan.
Obecny stan rzek przepäywajñ- cych przez Lublin niewiele siö róĔ- ni od tego, który stworzyliĈmy w XX wieku. Cieki zatraciäy i ciñgle za- tracajñ wszystko to, co mogäo byè elementem wyróĔniajñcym miasto.
Odnosi siö wraĔenie, Ĕe zapomnia- no o roli ukäadu wodnego Lubli- na i o tym, Ĕe miaä on duĔy wpäyw na dzisiejszy charakter miasta. Po- przez zaniedbanie poszczególnych fragmentów dolin, niemoĔliwe jest sprawne funkcjonowanie systemu przyrodniczego i wypoczynkowe- go miasta. Liczne bariery ekologicz- ne na rzekach, nie zapewniajñ ciñ- gäoĈci w przepäywie materii, energii i informacji, zanieczyszczenie wód nie zapewnia dogodnych warunków do rozwoju zwierzñt. Czösto miej- sca mogñce säuĔyè wypoczynkowi
sñ niedostöpne bñdĒ niebezpiecz- ne. Poprowadzone ĈcieĔki rowero- we nie wystarczajñ, aby zaspokoiè potrzeby mieszkaþców Lublina. Na- dal brakuje sieci, która äñczyäaby te szlaki miödzy sobñ.
Rzeki Lublina, jak i ich doliny pomimo wspomnianych przeksztaä- ceþ nadal posiadajñ duĔy potencjaä.
Gäównñ oĈ przyrodniczñ i krajobra- zowñ Lublina stanowi dolina By- strzycy, oddzielajñca czöĈè centralnñ i póänocno -zachodniñ miasta poäo- Ĕonñ na PäaskowyĔu Naäöczowskim od czöĈci poäudniowo -wschodniej poäoĔonej na WyniosäoĈci Gieäczew- skiej. Bystrzyca w obröbie miasta mierzy obecnie 22,5 km. Kierunek i szerokoĈè Doliny Bystrzycy zapew- nia miastu korzystne warunki prze- wietrzania. Odcinkowo towarzyszñ jej trasy komunikacyjne. W czöĈci od mostu kolejowego na trasie Lublin – Warszawa do mostu przy ul. Ka- linowszczyzna jest ona obwaäowa- na (w dolnym biegu poza granicami miasta meandruje w podmokäej doli- nie do 1 km szerokoĈci). Tereny leĔñ- ce wzdäuĔ brzegów Bystrzycy sñ czö- Ĉciowo zagospodarowane, na skar- pie nadrzecznej od mostu na Kali- nowszczyĒnie do Zalewu biegnie ĈcieĔka rowerowa, stanowiñca gäów- nñ oĈ caäego systemu ĈcieĔek rowe- rowych w Lublinie. Po obu stronach rzeki zlokalizowanych jest 9 kolonii ogródków dziaäkowych, które powo- li tracñ swoich zwolenników i uĔyt- kowników. Gäówne tereny i obiekty sportowe (stadiony, boiska, Lubelski Klub JeĒdziecki) sñ zlokalizowane
w Ĉrodkowym odcinku tej doliny, ale ich powiñzanie z rzekñ nie jest w peä- ni wykorzystane. Znajdujñ siö tu tak- Ĕe: osiedla domów jednorodzinnych, Politechnika Lubelska, zakäady prze- mysäowe, Park Ludowy.
Punkt newralgiczny w dolinie Bystrzycy stanowi poäoĔona blisko koryta rzeki zabudowa jednorodzin- na przy ul. Wapiennej i DzierĔaw- nej, gdzie brak jest kanalizacji desz- czowej, a zbyt wysoki poziom wód gruntowych powoduje podtopie- nia budynków. Dodatkowo osiedla te powstaäy na glebach torfowych, co uniemoĔliwia osuszenie terenu.
Stñd zabudowa mimo wielu remon- tów przeprowadzanych przez miesz- kaþców jest nieatrakcyjna wizualnie.
Kolejny maäo efektowny element sta- nowiñ budynki byäej cukrowni wraz z odstojnikami nadajñc temu obsza- rowi charakter typowo przemysäowy.
Swojñ funkcjö tracñ takĔe niepielö- gnowane i niszczejñce parki Ludowy oraz Rusaäka. WzdäuĔ rzeki spotyka- my dzikie wysypiska Ĉmieci. Pomimo tego Dolina Bystrzycy stanowi jedno z waĔniejszych terenów odpoczyn- ku i spacerów mieszkaþców Lublina, obecne sñ tu miejsca spontanicznego wypoczynku: kñpieliska, przestrze- nie do plaĔowania i grillowania. Po- tencjaä rozwoju rekreacji jest oczywi- sty, podobnie jak zagroĔenie ekspan- sjñ zabudowy komercyjnej.
Dolina Bystrzycy obejmuje teĔ teren Zalewu Zemborzyckiego i lasu Dñbrowa, które sñ najbardziej atrak- cyjnymi terenami rekreacyjnymi mia- sta, ale pomimo ostatnio wprowadza-
nych zmian ich zagospodarowanie nie jest jeszcze wystarczajñco atrak- cyjne. Odnowiono czöĈciowo OĈrod- ki wypoczynkowe: Marina, Dñbro- wa; znajdujñ siö tu takĔe przystanie Ĕeglarskie, strzeĔone kñpielisko oraz camping. Stñd prowadzñ liczne szlaki turystyczne w kierunku lasu Dñbrowa i Starego Gaju, wokóä Zalewu wyty- czona jest ĈcieĔka rowerowa. W oto- czeniu zbiornika spotykamy place zabaw, boiska do gier, wypoĔyczal- nie sprzötu päywajñcego. Odbywa- jñ siö tutaj zawody Ĕeglarskie i nar- ciarstwa wodnego. Do popularnych form wypoczynku nad Zalewem na- leĔy równieĔ wödkowanie. Od 2008 roku na terenie rozbudowywany jest zespóä basenów kñpielowych „Säo- neczny Wrotków” cieszñcy siö duĔñ popularnoĈciñ.
Najwiöksze walory przyrodni- cze Bystrzyca posiada poniĔej Zale- wu, sñ to np. ostoje wielu gatunków fauny, duĔe seminaturalne komplek- sy roĈlinnoĈci, które stanowiñ o jej ogromnej roli w budowanie syste- mu przyrodniczego miasta. Ogólna analiza walorów Bystrzycy, prowadzi do wniosku, Ĕe pomimo, Ĕe zatraci- äa ona na znacznym odcinku walory przyrodnicze. Wody sñ bardzo zanie- czyszczone (III klasa czystoĈci i poza- klasowe), ze wzglödu na zalew i inne bariery przestaäa peäniè funkcjö ko- rytarza biologicznego, to mimo tego dziaäa nadal jako najwaĔniejszy ciñg ekologiczny, peäniñcy funkcjö klima- tycznñ i hydrologicznñ.
Rzeka Czerniejówka ma caäko- witñ däugoĈè 32,2 km, w tym odcinek
miejski mierzy 7,6 km i jest to jedy- na dolina wolna od duĔych szlaków komunikacyjnych. Na znacznym od- cinku rzeka jak juĔ pisano jest ure- gulowana. NajwartoĈciowszy odci- nek poäoĔony jest w pobliĔu Szpi- tala w Abramowicach, znajduje siö tam kompleks rozlegäych stawów, które sñ miejscem Ĕycia wielu zwie- rzñt, ale równieĔ przestrzeniñ wy- poczynkowñ mieszkaþców pobli- skich terenów. Czerniejówka stano- wi pomniejszy ciñg ekologiczny. Ob- szary wzdäuĔ Czerniejówki, wyma- gajñ znacznych przemian, lecz nie sñ terenami o zatraconych walorach
Ĉrodowiskowych. CzöĈè poäudnio- wa cieku dziöki doĈè szerokiej do- linie oraz duĔym udziale roĈlinno- Ĉci przywodnej i äñkowej, daje po- czucia bliskoĈci natury, a co za tym idzie spokoju i wyciszenia. Elementy takie jak stawy, käadki czy tamy, na- dajñ poszczególnym wnötrzom cha- rakter uroczysk. Niestety pozytyw- ny odbiór przestrzeni bardzo szyb- ko mija ze wzglödu na traktowa- nie rzeki przez wielu mieszkaþców przylegäych terenów jako odbiorni- ka Ĉcieków i Ĉmieci, efektu dopeä- niajñ „szpetne” elementy infrastruk- tury. Innym problemem jest odprowa- Ryc. 1. Plan Lublina (oprac. P. Adamiec)
Fig. 1. The plan of Lublin (by P. Adamiec)
dzenie wód opadowych i zagroĔenie powodziowe, wystöpujñce okresowo w dolinie. Przesñdza to o konieczno- Ĉci przeprowadzenia zmian w zago- spodarowaniu tego miejsca, a jedno- czeĈnie stwarza szanse na rekreacyj- ne wykorzystanie przestrzeni w doli- nie i wzbogacenie jej walorów krajo- brazowych.
Dalsza czöĈè doliny Czernie- jówki przebiegajñca przez strefö ni- skiej zabudowy mieszkalnej, zosta- äa znacznie zawöĔona i obwaäowa- na, podobnie jak odcinek przecina- jñcy centrum usäugowe. Struga za- traciäa wiökszoĈè walorów przyrod- niczych i zostaäa wchäoniöta przez rozrastajñcñ siö kubaturö, ulegajñc znacznej degradacji. W podsyste- mie biologicznym systemu przyrod- niczego miasta peäni ona rolö siöga- cza, zaĈ w hydrologicznym i klima- tycznym korytarza ekologicznego.
JakoĈè i iloĈè doznaþ estetycznych na caäej däugoĈci späywu jest znacz- nie zróĔnicowana.
Rzeka Czechówka posiada däugoĈè caäkowitñ 17,5 km, odci- nek miejski mierzy 8,9 km, ucho- dzi do Bystrzycy w rejonie ogród- ków dziaäkowych Podzamcze. Jako niewielki ciek, w kolejnych fazach przemian historycznych zwiñzanych z powiökszaniem miasta, byä stopnio- wo eliminowany, aĔ do ostatecznej zagäady krajobrazowej. Od granic miasta do Ogrodu Botanicznego rze- ka päynie wĈród äñk i zbiorowisk se- minaturalnych, w Skansenie na rzece utworzono stawy. Od al. Warszaw- skiej Czechówka jest jednak skanali-
zowana i zdominowana przebiegiem drogi krajowej S -17, bödñcej jedno- czeĈnie waĔnñ drogñ obsäugujñcñ ĈródmieĈcie i inne przylegäe dziel- nice. W jej pobliĔu zlokalizowane sñ, co prawda waĔne wözäy ekolo- giczne, ale znaczenie tego cieku jest mniejsze niĔ Bystrzycy. Tu równieĔ spotykamy dzikie wysypiska Ĉmie- ci. Dolina Czechówki charakteryzu- je siö najbardziej skrajnymi ocenami walorów na poszczególnych odcin- kach. Z jednej strony na terenie skan- senu naĈladuje ona fragment Powi- Ĉla, w swoim koþcowym biegu zawö- Ĕa siö do 50 cm rowu przy ruchliwej drodze, aby zniknñè w podziemnym kanale. Wypäywa na terenie ogród- ków dziaäkowych stanowiñcych na- dal mimo znacznego zanieczyszcze- nia, najwiökszy wözeä ekologiczny na terenie Lublina. Wystöpujñce tam ogrody dziaäkowe wymagajñ zmiany zagospodarowania z uwagi na wio- senne podtopienia. W przeciwieþ- stwie do Bystrzycy i Czerniejówki, Czechówka nie stanowi duĔego uroz- maicenia w czöĈci typowo miejskiej W jej przypadku moĔna mówiè o du- Ĕym stopniu degradacji poszczegól- nych odcinków. Zasäoniöta jest Ēle pielögnowanñ zieleniñ, czösto caäko- wicie zarasta. Wymaga rekultywacji terenów zieleni do niej przylegajñ- cych, przywrócenia im walorów kra- jobrazowych i wyizolowania od tra- sy komunikacyjnej. Mimo ogromnej roli tej doliny, jakñ miaäa w krajobra- zie i morfologii Lublina, obecnie peä- ni ona niewielkñ funkcje ekologicz- nñ. Potencjalnie stanowiè moĔe ob-
szar dla rekreacji mieszkaþców przy- legäych dzielnic.
Do Czechówki uchodzi Ciek spod Konopnicy o däugoĈci 7,1 km, w obröbie miasta liczñcy 5,3 km.
Ciek ma szerokoĈè ok. 1 m, niewiel- kñ gäöbokoĈè i charakteryzuje go naj- mniejszy przepäyw wody wĈród rzek Lublina. Päynie on wĈród äñk i pól uprawnych, ma jednak niewielkie znaczenie ekologiczne, nie speänia takĔe funkcji wypoczynkowej.
Zagadka
na przyszÁoŽ, czyli stwórzmy miasto na nasz» miar¿
Riddle for the future, or let’s create a city to the best of our potential
Na podstawnie wyników badaþ i wyciñgniötych z nich wniosków zo- staäy sformuäowane wytyczne, odno- Ĉnie ksztaätowania dolin rzecznych Lublina, w celu moĔliwoĈci wpro- wadzenia i usprawnienia funkcji rekreacyjno -wypoczynkowych. Na- leĔy dñĔyè do odtworzenia ich na- turalnego stanu i Ĉrodowiska przy- rodniczego, jednoczeĈnie próbujñc zaspokoiè potrzeby wypoczynkowe mieszkaþców. Aby temu sprostaè warto sobie uĈwiadomiè, Ĕe Lublin przez krótki okres w swoich dziejach peäniä w Polsce rolö kluczowñ, bödñc oĈrodkiem centralnym, a nawet sto-
licñ. Znajñc uwarunkowania gospo- darcze wiemy teĔ, Ĕe nie ma szans na nadzwyczajny rozwój przemysäu i wielki napäyw kapitaäu. Niewñtpli- wie jednak jest to miasto uniwersy- teckie i jako takie warto je promo- waè, w zwiñzku z tym zapropono- wano projekt miasta dla ludzi mäo- dych, aktywnych, otwartych na nowe formy, który zachöci do pozostania i pracy w mieĈcie, w rozbudowywa- nych oĈrodkach naukowych i wdro- Ĕeniowych.
Na wstöpie warto zwróciè uwa- gö na fakt, Ĕe objöcie ochronñ dolin rzecznych nie zapewni ich trwania w niezmienionym stanie. Mieszkaþ- cy miast z powodu braku miejsc wy- poczynku, wykorzystujñ w tym celu tereny otwarte i nadal bödñ to robiè, mimo zakazów. Program rewitali- zacji dla Lublina w czöĈci dotyczñ- cej rzek za cel gäówny uznaje, przy- wrócenie dolinom rzecznym istotne- go znaczenia w ksztaätowaniu wa- runków Ĕycia i wizerunku miasta, z czym naleĔy siö oczywiĈcie zgo- dziè. Takie okreĈlenie celu podkre- Ĉla potrzebö zmiany traktowania te- renów dolin jako korytarzy techno- logicznych i lekcewaĔenia ich wa- lorów uĔytkowych. Ich niewielka przydatnoĈè pod zabudowö jest bo- wiem szansñ zwiökszenia wartoĈci dla wszystkich przylegäych terenów.
Jest takĔe moĔliwoĈciñ na zasadni- czñ poprawö jakoĈci Ĕycia w Lubli- nie, a w koþcu szansñ na rozwój form wypoczynku i rekreacji stano- wiñcych atrakcjö miasta i powaĔnñ (jak na Lublin) ofertö dla biznesu. Na-
leĔy jednak skonfrontowaè Program Rewitalizacji Rzek, Plany Miejscowe ze wspóäczesnymi potrzebami i sty- lem Ĕycia w mieĈcie. GdyĔ na jakoĈè Ĕycia w mieĈcie nie wpäywa tylko sama obecnoĈè terenów zieleni, ale równieĔ obecnoĈè miejsc wypoczyn- ku, dostosowanych do wspóäcze- snych potrzeb takĔe mäodych ludzi.
Nie moĔna nadal täumaczyè braku zagospodarowania – brakiem Ĉrod- ków, konieczne jest budowanie prze- strzeni rekreacyjnej, nawet najmniej- szym kosztem, a takĔe takie samo ich póĒniejsze utrzymywanie. Zdecydo- wanie ekonomiczniejszñ inwestycjñ jest realizacja parku ekologicznego (np. takiego gdzie mamy roĈlinnoĈè spontanicznñ), niĔ wielofunkcyjnego oĈrodka. WaĔne jest to, aby taki pro- jekt opracowali i konsultowali spe- cjaliĈci a nie kontrahent, który gwa- rantuje najniĔsze koszty w przetargu.
Konieczne jest takĔe wäñczenie spo- äecznoĈci lokalnych do procesu two- rzenia, poniewaĔ tylko mieszkaþcy wiedzñ, gdzie jest ukryty „duch miej- sca” danej przestrzeni i jakie sñ ocze- kiwania. Ich akceptacja, a najlepiej przychylnoĈè, co do wspóäczesne- go ekologicznego zagospodarowa- nia pozwoli na przyspieszenie reali- zacji oraz zapobiegnie dewastacji w przyszäoĈci. ObniĔenie kosztów przy tworzeniu terenów zieleni jest takĔe moĔliwe poprzez oddawanie w dzierĔawö czöĈci takich terenów, dziöki czemu mogäyby powstaè: mini golf, park linowy itp.
Najlepiej zagospodarowanym terenem wypoczynkowym jest Za-
lew Zemborzycki oraz jego oto- czenie i w dalszym ciñgu powin- ny mieè tu miejsce kolejne inwe- stycje. W chwili obecnej na terenie wysypiska przy ul. Janowskiej, po- wstaje cross dla rowerów. Nad Za- lewem rozbudowywany jest zespóä basenów „Säoneczny Wrotków”, wo- kóä zbiornika koþczona jest budowa ĈcieĔki rowerowej, sñ to dobre znaki na przyszäoĈè. PoniewaĔ jednak jest to najwaĔniejsze miejsce wypoczyn- ku lublinian nadal brakuje odpowied- niej infrastruktury. Wychodzñc na- przeciw potrzebom mäodych ludzi warto w tym miejscu popularyzowaè wypoczynek aktywny: siatkówkö pla- Ĕowñ, jazdö konnñ, jazdö na rolkach, Ĕeglarstwo, kajakarstwo, bojery, itp.
Kolejnym elementem jest roz- budowa i powiñzanie kompozycyj- ne w jeden kompleks Lubelskiego Klubu JeĒdzieckiego, parku przy Po- litechnice, Parku Ludowego i Par- ku Rusaäka, Parku Rury i Czuby, na Globusie koþczñc. Miejsca te wraz z halñ sportowñ, lodowiskiem, stokiem narciarsko -saneczkowym, basenami, ze stadionami i MOSIR- -em, powinny peäniè funkcjö cen- trum sportowo -rekreacyjnego, rozlo- kowanego wzdäuĔ rzeki. Konieczna jest modernizacja czöĈci tych obiek- tów oraz wzbogacenie programu wy- poczynkowego nawet o obiekty ko- mercyjne typu krögielnia, korty teni- sowe, Ĉciany wspinaczkowe, tory go- kartowe itp. NaleĔy poddaè reorga- nizacji wszystkie ogrody dziaäkowe zlokalizowane przy Bystrzycy, po- niewaĔ czöĈciowo tracñ one na atrak-
cyjnoĈci, powinno siö zmniejszaè ich powierzchnie, przeznaczajñc czöĈè przy rzece na tworzenie greenwayów z grupowymi nasadzeniami krzewów i drzew (w miarö moĔliwoĈci wyko- rzystujñc zastanñ roĈlinnoĈè), bogat- szñ infrastrukturñ np. äawki, boiska, place zabaw, siäownie na otwartym powietrzu, boiska do gry w bule itp.
Bezwzglödnie trzeba oddzielaè czöĈè ĈcieĔki rowerowej od czöĈci pieszej, bo przy tak duĔym zainteresowaniu uĔytkowników, dochodzi do wielu wypadków.
Program rewaloryzacji Dolin Rzecznych dotyka wspomnianych te- renów, ale nie w ujöciu komplekso- wym. Zakäada rewaloryzacje Parku Ludowego, gdzie waĔnym uczestni- kiem programu jest „zarzñdca” Miö- dzynarodowych Targów Lubelskich posiadajñcy na terenie swoja hale wystawowñ. Natomiast moderniza- cja Parku Rusaäka äñczona jest z przy- szäoĈciñ obiektów sportowych przy Al. Zygmuntowskich.
Warto takĔe przekwalifikowaè na innñ formö terenu zieleni, obszar ogródków dziaäkowych przy Unii Lubelskiej i Alei Tysiñclecia. Jeden z Projektów Programu Rewaloryzacji Dolin Rzecznych zakäada utworzenie tu Parku Centralnego. Jest to pomysä bardzo dobry i potrzebny, warto po- äñczyè go z projektowanym, takĔe przez miasto uporzñdkowaniem tere- nu obecnego dworca PKS, który zlo- kalizowany jest w bezpoĈrednim sñ- siedztwie Zamku Lubelskiego. Nadal trwajñ dyskusje na temat przebudo- wy dawnego Podzamcza, przywróce-
nia i ukazania historycznego ukäadu tego obszaru. Pojawiajñce siö coraz czöĈciej projekty odsäoniöcia „ukry- tej” pod ziemiñ Czechówki, wyeks- ponowania zabytków oraz stworze- nia w tym miejscu placu miejskiego oraz parku, sñ doskonaäym rozwiñ- zaniem przestrzennym dla tej czö- Ĉci Lublina. Miejsce te stanowiäo- by ogromnñ atrakcjö dla mieszkaþ- ców jak i turystów, a dalsze powiñ- zania ze Starym Miastem, Czwart- kiem, Kalinowszczyznñ, czy nawet Tatarami zachöcaäyby do poznawa- nia Lublina. Projekt ten, wydaje siö moĔliwy do realizacji, po wybudo- waniu obwodnicy dla Lublina, kie- dy to sñsiadujñce z tym terenem uli- ce przestanñ byè gäównymi drogami tranzytowymi.
PoniewaĔ zaäoĔyliĈmy na po- czñtku, Ĕe Lublin to miasto mäodych aktywnych ludzi, to trudno sobie wy- obraziè miasto bez propozycji alter- natywnej sieci ekologicznej komu- nikacji, czyli sieci ĈcieĔek rowero- wych. Do istniejñcej ĈcieĔki rowe- rowej wzdäuĔ Bystrzycy naleĔy do- äñczyè ĈcieĔki rowerowe utworzo- ne wzdäuĔ pozostaäych rzek, nale- Ĕy takĔe poprowadziè wiöcej poäñ- czeþ z osiedli, konieczne jest rów- nieĔ poäñczenie w ten sposób wszyst- kich oĈrodków naukowych i urzö- dów w centrum. Ukäady rekreacyj- nych ciñgów pieszych i jezdnych muszñ byè lokowane w taki sposób, aby tworzyäy swoistñ pajöczynö po- wiñzaþ. Dolina rzeki powinna stano- wiè przestrzenny ukäad rekreacyjny, rozciñgajñcy siö od Zalewu Zembo-
rzyckiego, aĔ po planowany na Po- nikwodzie, park miejski. WaĔnym zadaniem jest udostöpnienie, odsäo- niöcie i wyeksponowanie zabytków w krajobrazie kulturowym, takich jak panorama Starego Miasta, Mäyn Krau- zego i Wzgórze Czwartkowe. Zabie- gi takie w znacznym stopniu podnio- sñ walory widokowe dolin. Poprzez uzupeänienie i rekompozycjö zieleni wzdäuĔ rzeki, moĔliwe bödzie utrzy- manie i wzbogacenie wystöpujñcych wartoĈci przyrodniczych oraz czö- Ĉciowa renaturalizacja.
Tereny wzdäuĔ Czerniejówki wymagajñ dziaäaþ majñcych na celu uporzñdkowanie przestrzeni. Strefa doliny rzeki na odcinku od Pawiej do Fabrycznej powinna zostaè po- szerzona i udostöpniona dla space- rowiczów i rowerzystów. Warto, aby gäównym celem przyĈwiecajñcym zmianom, byäoby odbudowanie cha- rakteru korytarza biologicznego cie- ku oraz renaturalizacja rzeki. Reor- ganizacji naleĔy podaè bardzo swo- bodnie funkcjonujñce ogródki dziaä- kowe pomiödzy ulicñ Gäuskñ, a Pa- wiñ i udostöpnienie ich dla rekreacji.
Powiñzane z dolinñ powinny zostaè Park Abramowice i Park Bronowice.
WzdäuĔ Czerniejówki i Cze- chówki powinno siö poprowadziè ĈcieĔki rowerowe i szlaki piesze – przy ostatniej z nich ciñg ten powi- nien mieè charakter bulwarowy, pro- wadzñcy od Skansenu aĔ do Starego miasta. Pozwoliäoby to na wydobycie wartoĈci kulturowych tego miejsca.
Utworzenie kilku otwarè widoko- wych na centrum, poszerzenie i od-
mulenie koryta oraz likwidacja zakäa- dów usäugowych, na rzecz powoäa- nia w dolinie terenów zieleni wzdäuĔ alei SolidarnoĈci, umocniäoby przy- rodniczñ rolö rzeki. Powiñzane po- winny zostaè tereny Wieniawy (z wy- stöpujñcymi tam boiskami) i Ogro- du Saskiego, dziöki czemu moĔliwe byäoby stworzenie tutaj kompleksu sportowo -wypoczynkowego.
WaĔnym zadaniem podczas wprowadzenia zmian w obröbie rzek Lublina, jest zapewnienie uĔyt- kownikom tych terenów bezpieczeþ- stwa podczas wypoczynku. OĈwie- tlenie tras, oczyszczenie i ekspozy- cja obszarów nadrzecznych, wpro- wadzenie patroli oraz telefonów alar- mowych na ciñgach komunikacyj- nych, pozwoli na podniesienie ja- koĈci rekreacji w Lublinie, a jedno- czeĈnie zachöci do uprawiania róĔ- nych jej form. KoniecznoĈciñ wyda- je siö reklama i promocja aktywnego trybu Ĕycia, zachowaþ prozdrowot- nych i proekologicznych, ale rów- nieĔ ksztaätowanie lokalnego patrio- tyzmu, co w perspektywie pozwoli na zmniejszenie kosztów utrzymania terenów zieleni w mieĈcie.
Podsumowanie
Conclusion
S f o r m u ä o w a n e w y t y c z n e do ksztaätowania dolin rzecznych Lublina, opierajñ siö na trzech za- sadach: poszanowaniu przeszäoĈci, rozwiñzaniu problemów teraĒniej- szoĈci oraz dbaäoĈci o przyszäoĈè. Po-
przez zwrócenie uwagi wäadz miasta na istotne kwestie, wyjĈcie naprzeciw potrzebom wypoczynkowym miesz- kaþców oraz podniesienie Ĉwiado- moĈci ekologicznej spoäeczeþstwa, moĔliwe jest znaczne poprawienie stanu lubelskich rzek i wyekspono- wanie ich walorów. Proekologicz- na polityka i ukierunkowanie dzia- äaþ pod ludzi mäodych bödzie pro- centowaè w przyszäoĈci. ZaĈ pro- mowanie zasobów kulturowych i przyrodniczo -krajobrazowych mia- sta podniesie jego rangö, jedno- czeĈnie zapewniajñc komfort Ĕycia i atrakcjö dla turystów.
Ewa Trzaskowiska Katarzyna Sobczak Paweä Adamiec Instytut Architektury Krajobrazu
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawäa II Institute of Landscape Architecture
The John Paul II Catholic University of Lublin
Literatura
1. Adamiec P., 2008, Wykorzy- stanie walorów przyrodniczo -kraj- obrazowych dolin rzecznych Lubli- na w rekreacji [w:] „Nauka Przyro- da Technologie”, Wyd. UP, Poznaþ, t. 2, z. 4.
2. Gawarecki H., 1974, O dawnym Lublinie. Szkice z przeszäoĈci miasta, Wyd. Lubelskie, Lublin.
3. Michalczyk Z., ãoĈ M., 1998, Przeksztaäcenia stosunków wodnych w aglomeracji lubelskiej [w:] „Stra- tegia wykorzystania i ochrony wód w dorzeczu Bystrzycy”, Wyd. UMCS, Lublin, s. 45–52.
4. Michalczyk Z., Wilgat T., 1998, Stosunki wodne Lubelszczyzny, Wyd. UMCS, Lublin.
5. Sempliþski P., 1993, OĈ w miej- scowym planie zagospodarowania przestrzennego Lublina [w:] „Raport o stanie miasta Lublina” pod red.
J. Stochlaka, Wyd. Miejski Inspekto- rat Ochrony ćrodowiska w Lublinie, Lubelska Fundacja Rozwoju, Lublin, s. 235–238.
6. Trzaskowska E., Sobczak K., 2007, Walory przyrodniczo -kraj- obrazowe doliny Bystrzycy w Lubli- nie [w:] „Architektura Krajobrazu”, Wyd. UP we Wrocäawiu, Wrocäaw, nr 3/2007, s. 9–17.
7. Lubelska Pracownia Urbanistycz- na 1955–2005, 2005, Wyd. Urzñd Miasta Lublin, Lublin.
8. Studium uwarunkowaþ i kierun- ków zagospodarowania przestrzen- nego Lublina (Ēródäo: http://www.
um.lublin.pl).
