POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W ROŚLINACH UPRAWNYCH

(1)

Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych nr 588, 2017, 113–127

DOI 10.22630/ZPPNR.2017.588.11

sekretariat@iung.wroclaw.pl

POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W ROŚLINACH UPRAWNYCH

Justyna Trajdos, Tomasz Snopczyński, Jerzy Sadowski

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy

Streszczenie. Herbicydy należą do środków ochrony roślin powszechnie wykorzystywa- nych w produkcji roślinnej. Niestety ich stosowanie wiąże się z ryzykiem skażenia płodów rolnych pozostałościami. Na poziom pozostałości wpływ ma wiele czynników, np.: gatu- nek i odmiana rośliny uprawnej, przebieg pogody w trakcie sezonu wegetacyjnego, daw- ka i rodzaj środka oraz termin jego zastosowania. Jak wynika z krajowego monitoringu, przekroczenia najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości (NDP) herbicydów w plonie są bardzo rzadkie. W latach 2001–2013 odnotowano takie przypadki dla trzech substancji: linuronu – w jednej próbce marchwi oraz w dwóch próbkach pietruszki, lenacylu – w jednej próbce buraka ćwikłowego, a także symazyny – w jednej próbce agre- stu. Z kolei w przeprowadzonych w ostatnich latach badaniach polowych, w których do ochrony plantacji przed chwastami wykorzystywano herbicydy, nie wykryto ani jednego przypadku przekroczenia obowiązujących norm NDP. To wskazuje, że przekroczenia NDP stwierdzone podczas krajowego monitoringu mogły być efektem nieprawidłowości w stosowaniu środków chwastobójczych.

Słowa kluczowe: herbicydy, pozostałości, rośliny uprawne, płody rolne, najwyższy dopuszczalny poziom pozostałości (NDP)

WSTĘP

Stosowanie herbicydów w celu ograniczenia występowania chwastów w roślinach

uprawnych jest jednym z podstawowych zabiegów agrotechnicznych regulujących wiel-

kość i jakość plonu. Pierwsze wzmianki o stosowaniu środków chwastobójczych sięgają

już starożytności – do niszczenia zbędnej roślinności używano wtedy soli i popiołu [Pra-

czyk i Skrzypczak 2004]. Obecnie jako herbicydy wykorzystuje się liczną grupę sub-

stancji syntetycznych, które różnią się między sobą pod względem budowy chemicznej,

formy użytkowej, mechanizmu działania na rośliny, przemieszczania się oraz rodzaju

(2)

114 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski

powodowanych zaburzeń fizjologicznych i biochemicznych w określonym miejscu dzia- łania [Praczyk i Skrzypczak 2004, Woźnica 2008]. Środki chwastobójcze znajdują zasto- sowanie w ogrodnictwie, leśnictwie, przy pracach melioracyjnych, zabiegach na terenach przemysłowych, trawnikach, chodnikach czy na poboczach dróg. Największe zapotrze- bowanie na herbicydy występuje w rolnictwie, które obecnie trudno sobie wyobrazić bez ich stosowania. Z danych statystycznych [GUS 2013a, b] wynika, że od 2000 do 2011 roku sprzedaż herbicydów w Polsce wzrosła niemalże trzykrotnie, z 13 233 do 35 948 t.

W strukturze sprzedaży środków ochrony roślin preparaty chwastobójcze stale zajmują pierwsze miejsce w rankingu (61,2% w 2011 roku), wyprzedzając preparaty grzybobój- cze i zaprawy nasienne oraz środki owadobójcze. Powszechność stosowania herbicydów w produkcji roślinnej wynika z faktu, iż stanowią one najskuteczniejszy sposób ograni- czania lub całkowitej eliminacji zachwaszczenia, co przekłada się na ograniczenie strat wielkości plonów oraz utrzymanie ich parametrów jakościowych. Niestety przy tak du- żym wykorzystaniu środków chwastobójczych pojawiają się wątpliwości dotyczące moż- liwych skutków ubocznych. Mowa tu m.in. o możliwości kumulowania się substancji aktywnych w płodach rolnych będących pierwszym ogniwem łańcucha żywieniowego człowieka. Jest to zagadnienie bardzo istotne, bowiem środki ochrony roślin są zaliczane do zanieczyszczeń chemicznych żywności szczególnie szkodliwych dla zdrowia [Jusz- czak 2008].

POBIERANIE, PRZEMIESZCZANIE ORAZ ROZKŁAD HERBICYDÓW W ROŚLINACH

Przenikanie herbicydów do organizmów roślinnych odbywa się najczęściej przez liście i/lub korzenie, niekiedy także przez łodygę lub pęczniejące i kiełkujące nasiona.

Gatunki wrażliwe pobierają substancję aktywną, jednak nie mają zdolności do jej szybkiej dezaktywacji. W rezultacie zostają zakłócone funkcje życiowe i dochodzi do zamierania rośliny. Gatunki niezwalczane, tj. roślina uprawna oraz niektóre chwasty, mogą pobie- rać substancję aktywną (s.a.), a następnie detoksykować ją, transformując do związków nieszkodliwych. Dochodzi do tego zanim zostaną trwale zaburzone funkcje życiowe. Za wybiórcze (selektywne) działanie herbicydu może być także odpowiedzialna specyficz- na budowa morfologiczna i anatomiczna roślin, która uniemożliwia jego działanie, np.

poprzez znaczne ograniczenie pobierania substancji aktywnych. Selektywność wynika również z terminu i ze sposobu stosowania preparatów [Woźnica 2008]. Konsekwencją różnic w możliwościach pobierania oraz metabolizowania s.a. są znacznie odbiegające od siebie poziomy pozostałości w gatunkach wrażliwych i odpornych [Sadowski i Ku- charski 2001].

Większość współcześnie stosowanych środków chwastobójczych ma działanie syste- miczne (układowe), co oznacza, że przemieszczają się w roślinie i działają w miejscach odległych od tych, na które trafiła ciecz opryskowa. Skutkiem może być nierównomierne rozmieszczenie pozostałości w organach roślinnych, co jest korzystne, gdy s.a. groma- dzi się w tych częściach roślin, które nie są wykorzystywane w żywieniu człowieka.

Przykładowo powszechnie stosowane na plantacjach buraka cukrowego s.a. metamitron

i chlorydazon akumulują się głównie w liściach. Poziom pozostałości w korzeniach, które

(3)

są surowcem w przemyśle cukrowniczym, jest najczęściej zdecydowanie niższy [Kuchar- ski i Sadowski 2001]. Wiele s.a. stosowanych w zbożach gromadzi się przede wszystkim w słomie, pozostałości w ziarnie są zazwyczaj wielokrotnie mniejsze [Sadowski i Ku- charski 2003].

Metabolizm herbicydu w organizmie roślinnym może przebiegać różnymi drogami.

Do najistotniejszych transformacji można zaliczyć: utlenianie, hydroksylację, hydrolizę, dekarboksylację, dealkilację, deaminację, koniugację oraz rozkład związków pierścienio- wych [Praczyk i Skrzypczak 2004]. Zdolność do szybkiej biodegradacji herbicydu jest warunkowana genetycznie, a różnice w tempie przemian metabolicznych tej samej s.a.

mogą być znaczne nawet w obrębie różnych odmian tego samego gatunku. Sprawia to, że reakcja roślin na herbicyd oraz poziom pozostałości w plonie może zależeć od cech odmianowych [Dastgheib i in. 1994, Rola i in. 2001, Meyer i in. 2010].

WPŁYW CZYNNIKÓW ABIOTYCZNYCH NA POZIOM POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W ROŚLINACH UPRAWNYCH

Tempo transformacji herbicydów może być modyfikowane przez czynniki abiotyczne.

Ważną rolę odgrywają tu warunki klimatyczne, wpływające zarówno na kondycję roślin, a tym samym na sprawność przemian metabolicznych, jak i na długość wegetacji, czyli okresu, w którym te przemiany mogą zachodzić. Kolejnym istotnym czynnikiem mogą- cym wpłynąć na poziom pozostałości w plonie jest termin wykonania zabiegu chwasto- bójczego. Po zabiegach jesiennych okres od aplikacji herbicydu do zbioru rośliny jest dłuższy w porównaniu do zabiegów wiosennych, co pozwala na większy stopień degra- dacji s.a. [Badowski i Kucharski 2004, Domaradzki 2004, Kucharski i in. 2006]. Nawet niewielkie różnice w czasie od aplikacji do zbioru mogą również dostrzegalnie wpłynąć na poziom pozostałości. Kucharski i Urbanowicz [2008], analizując pozostałości linuro- nu i MCPA w dwóch odmianach ziemniaka różniących się stopniem wczesności, w trak- cie zbioru stwierdzili wyższe stężenia pozostałości w liściach i bulwach pochodzących z odmiany bardzo wczesnej, której okres wegetacji był około 45 dni krótszy.

Poziom pozostałości może być w dużym stopniu determinowany przez ilość za-

stosowanego herbicydu, gdyż stężenia wielu s.a. w plonie wzrastają wyraźnie wraz ze

zwiększeniem aplikowanych dawek. Zwykle nie istnieje tutaj zależność liniowa i stę-

żenie pozostałości może wzrosnąć gwałtownie dopiero po przekroczeniu pewnej dawki

granicznej, co związane jest z ograniczoną wydajnością metabolizmu roślinnego [Do-

maradzki 2004, Sadowski 2009]. Niestety zmniejszenie dawki herbicydu może prowa-

dzić do spadku efektywności zabiegu [Brzozowski i Brzozowska 2004, Kudsk 2008,

Wesołowski i Cierpiała 2010]. W celu ograniczenia ryzyka spadku skuteczności chwa-

stobójczej wraz z redukcją dawki można wykorzystać adiuwanty (wspomagacze). Są to

substancje pomocnicze zawarte w środkach ochrony roślin lub dodawane do zbiornika

opryskiwacza, których głównym zadaniem jest poprawa skuteczności działania pesty-

cydów (najczęściej herbicydów) poprzez zwiększenie procesów retencji i absorpcji sub-

stancji aktywnych do wnętrza komórek roślinnych [Adamczewski i in. 1996, Praczyk

i Skrzypczak 2004]. Stosowanie adiuwantów skutkuje zazwyczaj wzrostem pozostałości

w roślinach (gdy porównamy tę samą dawkę herbicydu aplikowaną samodzielnie oraz

(4)

z dodatkiem adiuwanta), może również spowolnić proces degradacji s.a. w glebie [Ku- charski i in. 2012a]. Jednak wykorzystanie adiuwantu z jednoczesną redukcją dawki her- bicydu pomaga osiągnąć niższy w porównaniu do dawki pełnej poziom pozostałości oraz porównywalny stopień zniszczenia chwastów [Kucharski 2006, Kucharski i in. 2012b, Kwiatkowski i in. 2012].

MONITORING POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W PŁODACH ROLNYCH

W celu ochrony zdrowia konsumentów dla poszczególnych pestycydów (w tym her- bicydów) ustalane są najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości – NDP (ang. MRLs – maximum residue levels) w żywności i paszy lub na ich powierzchni. Jednocześnie właściwe instytucje są zobowiązane do kontroli żywności pod kątem obecności pozosta- łości. W Polsce funkcjonuje dwustopniowy laboratoryjny system kontroli pozostałości środków ochrony roślin w produktach roślinnych. Pierwszym etapem jest nadzór nad pra- widłowym stosowaniem pestycydów w roślinach uprawnych, a drugim – kontrola żyw- ności, która już jest w obrocie handlowym. Monitoring pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych pochodzących z produkcji pierwotnej (przed wprowadzeniem na rynek) prowadzony jest od wielu lat przez laboratoria Instytutu Ochrony Roślin – Pań- stwowego Instytutu Badawczego. W latach 1996–2005 badania realizowano na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa (GIORiN), a od 2006 roku we- dług umowy z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Badaniom podda- wane są próby roślinne pobierane przez pracowników Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) w sposób losowy w miejscach produkcji rolniczej. Każ- dego roku, w latach 2001–2013, analizom poddawano 977–2125 próbek płodów rolnych pod kątem obecności pozostałości środków ochrony roślin, w tym herbicydów [Nowacka i in. 2002–2015]. W trakcie badań monitoringowych pozostałości herbicydów stwier- dzano głównie w próbkach warzyw (przede wszystkim w marchwi, selerze, pietruszce).

Najczęściej wykrywanymi substancjami były: linuron, trifluralina oraz pendimetalina

(tab. 1). Podczas monitoringu krajowego zrealizowanego w latach 2001–2013 odnoto-

wano przekroczenia NDP dla herbicydów w sezonach 2003, 2007 i 2012 (w stosunku

do obowiązujących w trakcie prowadzenia badań norm oraz wytycznych dotyczących

oceny wyników). Dotyczyły one trzech substancji aktywnych wykrytych łącznie w pię-

ciu próbkach: linuronu – w jednej próbce marchwi (1,4% wszystkich próbek marchwi

badanych w danym sezonie) oraz w dwóch próbkach pietruszki (2,3 i 2,7%), lenacylu

– w jednej próbce buraka ćwikłowego (3%), a także symazyny – w jednej próbce agre-

stu (7,1%). Należy pamiętać, że według najnowszej dostępnej wiedzy NDP pestycydów

w żywności ulegają ciągłej weryfikacji i aktualizacji. W sytuacji stwierdzenia zagrożenia

dla konsumentów normy powinny ulec zaostrzeniu. W uzasadnionych przypadkach, któ-

re mogą wynikać np. z potrzeby skuteczniejszej ochrony roślin przed agrofagami i pod

warunkiem, że będzie to bezpieczne dla konsumentów, limity pozostałości mogą zostać

zwiększone. Porównując NDP dla herbicydów obowiązujące w Polsce kilkanaście lat

temu z aktualnymi, można jednak zauważyć, że większość dokonanych na przestrzeni

lat zmian doprowadziła do wprowadzenia bardziej restrykcyjnych limitów. Przykłado-

wo obowiązujący w przeszłości NDP izoproturonu w ziarnie zbóż wynosił 0,2 mg·kg

^–1

,

(5)

Tabela 1. Pozostałości substancji aktywnej herbicydów, wykryte w badanych produktach (próbki pochodzące z krajowego monitoringu)

Table 1. Herbicide residues detected in analysed products (samples from national monitoring)

Rok Year

Produkt Product

Substancja aktywna Active ingredient

Liczba badanych

próbek Number of analysed

samples

Próbki z pozostałościami

Samples with residues

Zakres wykrywanych

pozostałości Range of detected

residues [mg·kg^–1] liczba

number %

1 2 3 4 5 6 7

2013

marchew carrot

linuron linuron

42

3 7,1 0,01–0,03

trifluralina

trifluralin 1 2,4 0,02

pietruszka korzeń parsley root

flurochloridon flurochloridone

33

1 3 0,03

linuron

linuron 4 12,1 0,02–0,1

pendimetalina

pendimethalin 3 9,1 0,01–0,02

seler korzeniowy celeriac

linuron

linuron 34 8 23,5 0,01–0,25

koper dill

linuron linuron

32

3 9,4 0,03–0,06

pendimetalina

2012

marchew carrot

linuron

linuron 22 2 9,1 0,02–0,07

flurochloridon flurochloridone

37

1 2,7 0,03

linuron

linuron 5 (1*) 13,5 0,02–0,52

pendimetalina

linuron

linuron 7 1 14,3 0,1

pszenica wheat

izoproturon

isoproturone 109 1 0,9 0,03

2011 marchew

carrot

linuron linuron

76

4 5,3 0,02–0,09

pendimetalina

pendimethalin 1 1,3 0,03

trifluralina

trifluralin 3 3,9 0,02–0,04

(6)

1 2 3 4 5 6 7

2011

linuron linuron

16

1 6,3 0,08

pendimetalina

linuron

linuron 6 1 16,7 0,122

ziemniak potato

chloroprofam

chlorpropham 165 1 0,6 0,32

2010

linuron linuron

8

2 25 0,05–0,06

linuron

linuron 1 12,5 0,06

marchew carrot

linuron linuron

76

5 6,6 0,04–0,19

trifluralina

2009

linuron

linuron 21 7 33,3 0,03–0,59

koper dill

pendimetalina

pendimethalin 8 1 12,5 0,03

marchew carrot

linuron

linuron 68 5 7,4 0,02–0,19

truskawka strawberry

lenacyl

lenacil 87 1 1,1 0,06

2008

marchew carrot

linuron linuron

96

7 7,3 0,03–0,18

trifluralina

trifluralin 1 1 0,1

seler celery

linuron

linuron 4 1 25 0,27

2007

marchew carrot

linuron linuron

71

10 14,1 0,01–0,20

trifluralina

prometryna

prometryn 1 1,4 0,24

seler celery

linuron linuron

40

4 10 0,13–0,45

trifluralina

pietruszka parsley

linuron linuron

44

2 (1*) 4,5 0,07–0,41

trifluralina

burak ćwikłowy beetroot

lenacyl

lenacil 33 1 (1*) 3 0,19

Tabela 1, cd. – Table 1, cont.

(7)

1 2 3 4 5 6 7

2007 agrest

gooseberry

propyzamid propyzamide

14

1 7,1 0,01

symazyna

simazine 1 (1*) 7,1 0,06

2006 marchew

carrot

linuron linuron

66

6 9,1 0,02–0,06

trifluralina

trifluralin 2 3 0,02–0,08

prometryna

prometryn 1 1,5 0,5

2005

marchew carrot

linuron linuron

35

6 17,1 0,01–0,14

trifluralina

prometryna

pietruszka parsley

trifluralina

trifluralin 50 1 2 0,09

2004 marchew

carrot

trifluralina

trifluralin 95 1 1,1 0,01

2003 marchew

carrot

linuron linuron

70

10 (1*) 14,3 0,02–0,70 trifluralina

pendimetalina

prometryna

2002

marchew wczesna carrot (early)

linuron linuron

10

1 10 0,15

trifluralina

trifluralin 1 10 0,14

marchew późna carrot (late)

linuron linuron

99

4 4 0,07–0,19

pendimetalina

pendimethalin 1 1 0,01

trifluralina

trifluralin 1 1 0,06

2001** marchew

carrot

linuron

linuron 127 13 10,2 0,05–0,19

* Liczba próbek z pozostałościami >NDP – Number of samples with residues >MRLs.

** Dla próbek pobranych w 2001 roku podano wyłącznie najczęściej wykrywane związki (częstotliwość wy- krywania >5%) – For samples collected in 2001 the most frequently detected compounds (detection freque- ncy >5%) are given.

Źródło: Nowacka i inni [2002–2015].

Source: Nowacka et al. [2002–2015].

(8)

a obecny limit dla pozostałości w ziarnie żyta, pszenicy i jęczmienia ustalono na pozio- mie 0,05 mg·kg

^–1

, a w ziarnie owsa – 0,01 mg·kg

^–1

(jednak wszystkie stężenia pozostało- ści izoproturonu stwierdzone w badaniach spełniają także aktualne normy – tab. 1 i 2).

Obok monitoringu pozostałości pestycydów w płodach rolnych, których próbki są pobierane bezpośrednio z miejsc produkcji rolniczej, w ośrodkach naukowych prowa- dzone są badania materiału roślinnego pochodzącego z kontrolowanych doświadczeń polowych. Doświadczenia polowe, w których ściśle określone są dawki i terminy apli- kacji preparatów oraz znane są warunki siedliskowe, pozwalają na szczegółową analizę wpływu poszczególnych czynników na stężenia pozostałości w plonie oraz na doskona- lenie technik wykonywania zabiegów. Wyniki tego typu doświadczeń przeprowadzonych z wykorzystaniem herbicydów dostępnych dla krajowej praktyki rolniczej, stosowanych w celu ograniczenia zachwaszczenia, zamieszczono w tabeli 2. W zestawieniu uwzględ- niono doświadczenia, których cykl badawczy zakończył się między 2001 a 2012 rokiem.

Większość przedstawionych doświadczeń zrealizowano na plantacjach roślin zbożo- wych, buraka cukrowego, rzepaku oraz ziemniaka. Nieliczne przeprowadzono na plan- tacjach marchwi, cebuli, grochu, kopru, selera i gorczycy. W żadnym z przypadków nie stwierdzono przekroczeń wartości NDP. Pozostałości każdorazowo były niewykrywalne (poniżej progu oznaczalności) lub niższym poziomie, często wielokrotnie, w stosunku do norm obowiązujących w trakcie badań, nawet gdy preparaty aplikowano w pełnych (największych dopuszczonych) dawkach.

Tabela 2. Wyniki badań polowych Table 2. Results of field trials

Lata badań Years of research

Badane produkty – Stosowane herbicydy Analysed products – Applied herbicides

Przekroczenia NDP Exceedings

of MRLs

Literatura References

1 2 3 4

2012–2010

burak cukrowy: fenmedifam, desmedifam, etofumesat, metamitron, chlorydazon, lenacyl

sugar beet: fenmedipham, desmedipham, ethofumesate, metamitron, chloridazon, lenacil

brak lack

Kucharski i Sadowski

2014

2011–2009 pszenica ozima: diflufenikan winter wheat: diflufenican

brak lack

Kucharski i in. 2012b

2009–2005

rzepak ozimy: chlopyralid, chlomazon, alachlor, chizalofop- -P-etylowy, fluazyfop-P-butylowy, dimetachlor, metazachlor, napropamid, propyzamid

winter rapeseed: clopyralid, clomazone, alachlor, quizalofop- -P-ethyl, fluazifop-P-buthyl, dimetachlor, metazachlor, napropamide, propyzamide

brak lack

Sadowski i in. 2010

2008

marchew: linuron, flurochloridon carrot: linuron, flurochloridone ziemniak: metrybuzyna potato: metribuzin

cebula: pendimetalina, oksyfluorofen onion: pendimethalin, oxyfluorfen

brak lack

Szpyrka i in.

2009

(9)

1 2 3 4 2008–2007 seler korzeniowy: linuron, flurochloridon

celeriac: linuron, flurochloridone

brak lack

Anyszka i in.

2011

2008–2000

ziemniak: metrybuzyna, linuron, MCPA potato: metribuzin, linuron, MCPA

kukurydza: atrazyna, metolachlor, pendimetalina maize: atrazine, metolachlor, pendimethalin rzepak ozimy: alachlor, metazachlor, chlomazon winter rapeseed: alachlor, metazachlor, clomazone burak cukrowy: fenmedifam, desmedfiam, etofumesat, metamitron

sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate, metamitron

pszenica ozima: 2,4-D, MCPA, chlorotoluron, izoproturon, diflufenikan

winter wheat: 2,4-D, MCPA, chlorotoluron, isoproturon, diflufenican

brak lack

Kucharski i Domaradzki

2009

2007 marchew: linuron, flurochloridon carrot: linuron, flurochloridone

brak lack

Jaźwa i in.

2008

2007–2005 ziemniak: linuron, MCPA potato: linuron, MCPA

brak lack

Kucharski i Urbanowicz

2008 2006 koper włoski: pendimetalina

fennel: pendimethalin

brak lack

Jaźwa i in.

2009

2005–2003 gorczyca: chlopyralid, metazachlor white mustard: clopyralid, metazachlor

brak lack

Kucharski i Badowski

2006

2004–2002

ziemniak: metrybuzyna, flufenacet, fluazyfop-P-butylowy, bentazon, MCPA

potato: metribuzin, flufenacet, fluazifop-P-buthyl, bentazone, MCPA

brak lack

Zarzecka i in.

2010

2004–2002 burak cukrowy: fenmedifam, desmedifam, etofumesat sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate

brak lack

Domaradzki i in. 2005

2004–2002 burak cukrowy: fenmedifam, desmedfiam, etofumesat sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate

brak lack

Domaradzki i Kucharski

2006 2003–2001 groch: chizalofop-P-etylowy

pea: quizalofop-P-ethyl

brak lack

Kucharski 2006

2003–2000

burak cukrowy: fenmedifam, desmedifam sugar beet: phenmedipham, desmedipham pszenica ozima: chlorotoluron, izoproturon winter wheat: chlorotoluron, isoproturon

brak lack

Kucharski i in. 2006

2002–2000

rzepak ozimy: chizalofop-P-etylowy, fluazyfop-P-butylowy, haloksyfop-P, chizalofop-P-tefurylu

winter rapeseed: quizalofop-P-ethyl, fluazifop-P-buthyl, haloxyfop-P, quizalofop-P-tefuryl

brak lack

Badowski i Kucharski

2004 Tabela 2, cd. – Table 2 – cont.

(10)

1 2 3 4

2002–1998

pszenica ozima i jara, jęczmień ozimy i jary: 2,4-D, dikamba, MCPA, mekoprop

winter and spring wheat, winter and spring barley: 2,4-D, dicamba, MCPA, mecoprop

brak lack

Domaradzki 2004

2002–1998

rzepak ozimy: chlopyralid, chlomazon, alachlor, benazolina, trifluralina, chizalofop-P-etylowy, fluazyfop-P-butylowy winter rapeseed: clopyralid, clomazone, alachlor, benzoline, trifluralin, quizalofop-P-ethyl, fluazifop-P-buthyl

brak lack

Kucharski i Badowski

2004

2002–1997

burak cukrowy : fenmedifam, desmedifam, etofumesat, chlorydazon, metamitron, chizalofop-P-etylowy, fluazyfop-P- butylowy

sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate, chloridazon, metamitron, quizalofop-P-ethyl, fluazifop-P- buthyl

brak lack

2003

2002–2000

2001–1999

pszenżyto ozime: 2,4-D, MCPA, dikamba, chlorotoluron, izoproturon

winter triticale: 2,4-D, MCPA, dicamba, chlorotoluron, isoproturon

pszenżyto jare: 2,4-D, MCPA, dikamba spring triticale: 2,4-D, MCPA, dicamba

pszenica ozima, jęczmień ozimy: 2,4-D, MCPA, dikamba, chlorotoluron, izoproturon

winter wheat, winter barley: 2,4-D, MCPA, dicamba, chlorotoluron, isoproturon

pszenica jara, jęczmień jary: 2,4-D, MCPA, dikamba spring wheat, spring barley: 2,4-D, MCPA, dicamba

brak lack

2004

Źródło: Opracowanie własne.

Source: Own study and elaboration.

Tabela 2, cd. – Table 2 – cont.

PODSUMOWANIE

Pestycydy są często postrzegane jako jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeń- stwa żywności. W badaniach ankietowych, przeprowadzonych w Polsce [Ozimek i in.

2004, Nowicki i Sikora 2009, Ozimek i in. 2009], respondenci spośród listy największych zagrożeń dotyczących produkcji i dystrybucji żywności na jednym z pierwszych miejsc wymieniali obecność w pożywieniu pozostałości środków ochrony roślin. Jednocześnie poziom świadomości oraz ogólna wiedza respondentów w zakresie badanej tematyki zo- stały ocenione stosunkowo nisko. Informacje te wskazują, iż badani mieli pewne subiek- tywne odczucia w kwestii bezpieczeństwa żywności, co może skutkować niewspółmier- ną do realnego zagrożenia reakcją. Zatem istnieje potrzeba zwiększenia poziomu wiedzy w tym zakresie.

Z zestawionych w niniejszej publikacji danych, pochodzących z wieloletniego urzę-

dowego monitoringu, wynika, że przekroczenia najwyższych dopuszczalnych poziomów

pozostałości (NDP) herbicydów w płodach rolnych są incydentalne. W latach 2001–2013

(11)

wykryto jedynie pięć takich przypadków, które stwierdzono w próbkach materiału roślin- nego pochodzącego z produkcji ogrodniczej. Incydenty te można próbować tłumaczyć nieprawidłowościami w stosowaniu herbicydów, wynikającymi ze stanu technicznego aparatury do zabiegów chemicznych lub nieprzestrzegania zasad dobrej praktyki w ochro- nie roślin przez plantatorów [Sadowski i in. 2002]. Wpływ mogły mieć również czynni- ki sprzyjające większej akumulacji pozostałości, np. niekorzystne warunki pogodowe, późny termin aplikacji oraz stosowanie największych z zalecanych dawek preparatów.

Z kolei w kontrolowanych badaniach polowych, prowadzonych w latach 1997–2012 na obszarze Polski, nie wykryto ani jednego przypadku przekroczenia obowiązujących norm NDP dla herbicydów, które zastosowano w celu odchwaszczania plantacji. Należy jednak podkreślić, że większość tego typu doświadczeń przeprowadzono na plantacjach takich gatunków uprawnych, dla których przekroczeń NDP nie stwierdzono również w trakcie urzędowych kontroli.

Reasumując, można stwierdzić, że przy eliminowaniu zachwaszczenia herbicydami stosowanymi zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz zaleceniami producenta danego preparatu ryzyko przekroczenia obowiązujących norm NDP jest znikome, a płody rolne pochodzące z plantacji odchwaszczanych chemicznie są bezpieczne dla konsumenta.

Podziękowania

Praca wykonana w ramach Zadania 2.3 Programu Wieloletniego Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego, finansowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

LITERATURA

Adamczewski K., Grala B., Stachecki S., 1996. Ekonomiczne aspekty stosowania adiuwantów przy zwalczaniu chwastów. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 36(1), 126–133.

Anyszka Z., Sadowski J., Kucharski M., Golian J., 2011. Pozostałości linuronu i flurochloridonu w selerze korzeniowym i glebie, w zależności od sposobu wykorzystania roślin okrywo- wych. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 51(3), 1243–1247.

Badowski M., Kucharski M., 2004. Wpływ terminu aplikacji graminicydów na poziom pozosta- łości i skuteczność chwastobójczą w uprawie rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste/Oilseed Crops 25(1), 151–158.

Brzozowski J., Brzozowska I., 2004. Wpływ dawki herbicydu Granstar 75 DF na plonowanie pszen- żyta ozimego i efektywność rolniczą azotu. Acta Sci. Pol., Agricultura 3(1), 63–70.

Dastgheib F., Held R.J., Namjou S., 1994. The mechanism of differential response of wheat culti- vars to chlorsulfuron. Weed Res. 34(4), 299–308.

Domaradzki K., 2004. Wpływ terminu, dawki i sposobu stosowania herbicydów na stężenie pozo- stałości substancji aktywnych w ziarnie zbóż. Pam. Puł. 135, 45–54.

Domaradzki K., Kucharski M., 2006. Wpływ sposobu ochrony plantacji na skuteczność chwasto- bójczą, plonowanie oraz poziom pozostałości w korzeniu buraka cukrowego. Pam. Puł.

142, 65–74.

Domaradzki K., Kucharski M., Sadowski J., 2005. Wpływ metody aplikacji herbicydu Betanal Progress 274 OF na poziom pozostałości w buraku cukrowym. Prog. Plant Prot./Post.

Ochr. Roślin 45(2), 626–628.

(12)

GUS, 2013a. Rocznik statystyczny rolnictwa 2012. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_

rocznik_rolnictwa_2012.pdf [dostęp: 25.11.2013].

GUS, 2013b. Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym 2011/2012. Warszawa http://

www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RL_srodki_produkcji_w_rolnictwie_2011-2012.pdf [dostęp: 25.11.2013].

Jaźwa A., Rogozińska K., Sadło S., Kuźmenko A., 2008. Badania nad zanikaniem chloropiryfo- su, cypermetryny, linuronu i flurochloridonu w glebie i marchwi. Prog. Plant Prot./Post.

Ochr. Roślin 48(4), 1199–1203.

Jaźwa A., Szpyrka E., Sadło S., 2009. Disappearance of pendimethalin in soil and its residue in ripe fennel. J. Cent. Eur. Agric., 10(2), 153–158.

Juszczak L., 2008. Chemiczne zanieczyszczenia żywności i metody ich oznaczania – cz. I. Labora- torium przemysłowe 3, 38–42.

Kucharski M., 2006. Łączne stosowanie herbicydu z adiuwantem – wpływ na pozostałości w glebie i materiale roślinnym. ZPPNR 508, 97–102.

Kucharski M., Badowski M., 2004. Pozostałości wybranych herbicydów w glebie i nasionach rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste/Oilseed Crops 25(1), 159–166.

Kucharski M., Badowski M., 2006. Pozostałości herbicydów w glebie i nasionach gorczycy białej (Sinapis alba). Rośliny Oleiste/Oilseed Crops 27(1), 89–94.

Kucharski M., Domaradzki K., 2009. Pozostałości herbicydów w wybranych roślinach uprawnych – badania z lat 2000–2008. Fragm. Agron. 26(4), 74–80.

Kucharski M., Sadowski J., 2001. Wpływ adiuwantów na poziom pozostałości metamitronu i chlorydazonu w glebie i roślinie buraka cukrowego. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 41(2), 885–887.

Kucharski M., Sadowski J., 2003. Pozostałości herbicydów w buraku cukrowym. Mat. konf. nauk.

„Mikrozanieczyszczenia w środowisku człowieka”. Wydaw. Politechniki Częstochow- skiej, Częstochowa, 25–27 czerwca 2003, 469–474.

Kucharski M., Sadowski J., 2004. Pozostałości substancji aktywnych herbicydów w ziarnie zbóż.

Pam. Puł. 135, 129–135.

Kucharski M., Sadowski J., 2014. Pozostałości herbicydów w korzeniach buraka cukrowego. Prog.

Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 54(1), 5–8.

Kucharski M., Sadowski J., Domaradzki K., 2006. Pozostałości herbicydów w glebie i materiale roślinnym zależnie od techniki i terminu ich stosowania. Pam. Puł. 142, 243–250.

Kucharski M., Sadowski J., Domaradzki K., 2012a. Degradation rate of chloridazon in soil as influ- enced by adjuvants. J. Plant Protection Res. 52(1), 114–117.

Kucharski M., Sadowski J., Kieloch R., 2012b. Adiuwanty w zabiegach przedwschodowych – wpływ na skuteczność diflufenikanu i jakość ziarna pszenicy ozimej. Prog. Plant Prot./

/Post. Ochr. Roślin 52(1), 51–54.

Kucharski M., Urbanowicz J., 2008. Badanie pozostałości linuronu i MCPA w glebie i roślinach ziemniaka. Biuletyn IHAR 248, 61–66.

Kudsk P., 2008. Optimising herbicide dose: a straightforward approach to reduce the risk of side effects of herbicides. Environmentalist 28(1), 49–55.

Kwiatkowski C.A., Wesołowski M., Drabowicz M., Misztal-Majewska B., 2012. The effect of adjuvants and reduced rates of crop protection agents on the occurrence of agricultural pests and on winter wheat productivity. Annales UMCS, sect. E, 67(3), 12–21.

Meyer M.D., Pataky J.K., Williams M.M., 2010. Genetic factors influencing adverse effects of mesotrione and nicosulfuron on sweet corn yield. Agron. J. 102(4), 1138–1144.

Nowacka A., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Kudła M., Schwarz K., Gierschen- dorf Z., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Giza I., Murawska M., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Langowska B., Michel M., Kuźmenko A., 2002.

(13)

Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2001). Prog. Plant Prot./

/Post. Ochr. Roślin 42(1), 254–261.

Nowacka A., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Kudła M., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Gierschendorf Z., Morzycka B., Giza I., Murawska M., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Langowska B., Michel M., Kuźmenko A., 2003. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2002). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 43(1), 287–297.

Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Giza I., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Langowska B., Michel M., Kuźmenko A., 2004. Pozosta- łości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2003). Prog. Plant Prot./Post. Ochr.

Roślin 44(1), 260–271.

Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Giza I., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2005. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2004). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 45(1), 305–316.

Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Łozowicka B., Giza I., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2006. Kontrola pozostało- ści środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2005). Prog. Plant Prot./Post. Ochr.

Roślin 46(1), 484–494.

Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Giza I., Sztwiertnia U., Łozowicka B., Kaczyński P., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2007. Kontrola pozostało- ści środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2006). Prog. Plant Prot./Post. Ochr.

Roślin 47(4), 79–90.

Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Wój- cik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Giza I., Sztwiertnia U., Łozowi- cka B., Kaczyński P., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2008. Kontrola pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2007).

Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 48(4), 1220–1234.

Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Raczkowski M., Hołodyń- ska A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Rzeszutko U., Giza I., Łozowicka B., Kaczyński P, Rutkowska E., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K., Machowska A., Słowik-Borowiec M., Kuźmenko A., Szala J., 2009. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2008). Próg. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 49(4), 1903–1917.

Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Raczkowski M., Hoło- dyńska A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Rzeszutko U., Giza I., Jurys J., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Szpyrka E., Rupar J., Rogo- zińska K., Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Kuźmenko A., Szala J., Sadło S., 2010. Po- zostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2009). Prog. Plant Prot./Post.

Ochr. Roślin 50(4), 1947–1962.

Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołodyńska A., Frą- ckowiak D., Wójcik A., Ziółkowski A., Rzeszutko U., Domańska I., Jurys J., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Rogo- zińska K., Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Michel M., Kuźmenko A., Szala J., 2011.

Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2010). Prog. Plant Prot./

/Post. Ochr. Roślin 51(4), 1723–1738.

(14)

Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołodyńska A., Frą- ckowiak D., Wójcik A., Ziółkowski A., Przewoźniak M., Swoboda W., Rzeszutko U., Domańska I., Jurys J., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Hryn- ko I., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K, Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Szala J., Szponik M., Michel M., 2012. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2011). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 52(4), 1106–1116.

Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołdyńska-Kulas A., Frąckowiak D., Wójcik A., Ziółkowski A., Przewoźniak M., Swoboda W., Rzeszutko U., Domańska I., Pszczolińska K., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K., Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Szala J., Szponik M., 2014. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2012). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 54(2), 219–230.

Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołodyńska-Kulas A., Frąckowiak D., Ziółkowski A., Przewoźniak M., Rzeszutko U., Domańska I., Pszczo- lińska K., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M. Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Matyaszek A., Kurdziel A., Podbielska M., Słowik-Borowiec M., Szponik M., 2015. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2013). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 55(4), 423–439.

Nowicki P., Sikora T., 2009. Bezpieczeństwo i higiena żywności w opinii pracowników wybranej sieci barów bistro. ŻNTJ 3(64), 145–153.

Ozimek I., Gutkowska K., Żakowska-Biemans S., 2004. Postrzeganie przez konsumentów zagro- żeń związanych z żywnością. ŻNTJ 4(41) supl., 100–111.

Ozimek I., Żakowska-Biemans S., Gutkowska K., 2009. Polish consumers’ perception of food – re- lated risks. Pol. J. Food Nutr. Sci. 59(2), 189–192.

Praczyk T., Skrzypczak G., 2004. Herbicydy. PWRiL, Poznań.

Rola H., Sadowski J., Kieloch R., Kucharski M., 2001. Plonowanie wybranych odmian pszenicy ozimej traktowanej herbicydami i poziom ich pozostałości w ziarnie. Biul. Nauk. UWM 12, 95–102.

Sadowski J., 2009. Środowiskowe skutki pozostałości herbicydów. Materiały szkoleniowe 94, Wy- daw. IUNG, Puławy.

Sadowski J., Kucharski M., 2001. Wpływ pokrywy roślinnej na rozkład i pozostałości herbicydów w glebie. Recenzowane materiały VIII Międzynarodowego Sympozjum „Ekologiczne Aspekty Mechanizacji Produkcji Roślinnej”, IBMER, Warszawa, 217–222.

Sadowski J., Kucharski M., 2003. Pozostałości herbicydów w roślinach zbożowych. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 43(1), 359–369.

Sadowski J., Kucharski M., Rola H., 2002. Nieprawidłowości w technice zabiegów herbicydowych i ich skutki. Recenzowane materiały IX Międzynarodowego Sympozjum „Ekologiczne Aspekty Mechanizacji Produkcji Roślinnej”, IBMER Warszawa, 321–328.

Sadowski J., Kucharski M., Tokarz J., 2010. Pozostałości herbicydów stosowanych w uprawie rzepaku. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 50(4), 1967–1971.

Szpyrka E., Jaźwa A., Machowska A., Słowik-Borowiec M., Sadło S., 2009. Zachowanie się nie- których herbicydów w glebach pól uprawnych Podkarpacia. Prog. Plant Prot./Post. Ochr.

Roślin 49(3), 1440–1446.

Wesołowski M., Cierpiała R., 2010. Plonowanie i zachwaszczenie pszenicy ozimej w zależności od dawek herbicydu Huzar 05 WG. Acta Agrophys. 15(2), 429–439.

Woźnica Z., 2008. Herbologia. Podstawy biologii, ekologii i zwalczania chwastów. PWRiL, Po- znań.

Zarzecka K., Gugała M., Mystkowska I., 2010. Herbicide residues and nitrate concentration in tubers of table potatoes. J. Toxicol. Environ. Health A, 73(17–18), 1244–1249.

(15)

HERBICIDE RESIDUES IN CROPS

Summary. Herbicides are a group of pesticides widely used in plant production. Currently they constitute the most effective tool for weed control, which can reduce the risk of yield decrease and provide high yield quality. As it results from statistic data from 2000 to 2011 the yearly sale of herbicides in Poland increased nearly three times, namely, from 13,233 to 35,948 tons. Unfortunately, herbicides application is strictly connected with the risk of their presence (active substances residue) in agricultural products. The residue level is affected by numerous factors, e.g.: crop species and cultivar, weather conditions during plant grow- ing period, dose and type of herbicide and term of its application. In the course of official monitoring program (data from years 2001 to 2013), in which samples were taken randomly at production sites by the staff of Plant Health and Seed Inspection and analysed in labo- ratories of Institute of Plant Protection – National Research Institute, herbicides residues were mainly detected in vegetable samples. The most frequently determined active substances were: linuron, trifluralin and pendimethalin. Exceeded amounts of herbicide residue in relation to maximum residue levels (MRLs) occured occasionally. During the presented period, such cases were reported for three substances: linuron – in one carrot sample and two parsley samples; lenacil – in one red beet sample; simazine – in one goosebery sample.

However, in the field experiments conducted in last years in Poland, where herbicides were used for weed control, the exceeded MRLs were not detected. It suggests that excceded MRLs values observed during monitoring program, could result from incorrect herbicide applications by farmers. Summing up, it is possible to state that in chemical weed control, performed according to legal standards and recommendation by manufacturer of particular product, the risk of exceeding MRLs standards seems to be insignificant and the crops originating from the herbicide protected plantations are safe for consumer.

Key words: herbicides, residues, crops, agricultural products, maximum residue levels (MRLs)