Borges i filozofia.

PRZEZ PRYZMAT ETHOSU

W o jc ie c h C H U D Y

BORGES I FILOZOFIA*

M ó w i się, ż e B o rg e s p rz e c z y ta ł w s z y s tk o . W je g o u tw o ra c h p ro z ą (w w ię k sz o śc i są to k ró tk ie fo rm y z p o g ra n ic z a o p o w ia d a n ia , e se ju , ż a rtu i s z k ic u ) z a w ie ra się o lb rz y m i b a g a ż e ru d y cy jn y . T e o p o w ia d a n ia c z y p s e u d o e s e je c z ę s to z w ią z a n e są z tra d y c ją A rg e n ­ ty ń c z y k a , p o to m k a w o jsk o w e j r o d z in y B o rg e só w , z re w o lu c ja m i p rz o d k ó w n a p a m p ie i z f a s c y n a c ją o k ru tn y m fo lk lo re m g a u c h o s |ie s p e r a d o s i c o m p a d ito s , a lb o - c o b a rd ziej n as tu in te re s u je - o d n o s z ą się d o p e w n y c h n u rtó w z h is to rii filo z o fii.

W u tw o ra c h ty c h p o w ta rz a się te m a t c z ło w ie k a u w ik ła n e g o w sie ć o s ta te c z n y c h ro z ­ w ią za ń , w s p lą ta n ą stru k tu rę w ła sn y c h m y śli. J e d n o s tk o w e p rz e ż y c ia re la c ji c z ło w ie k -fi- lo z o fia , ste m p e l, ja k i o d c is k a ją n a ż y c iu , m a się d o re g u la rn o ś c i s y s te m u ta k j a k rz e c z p o z n a n a d o k s a ln ie d o o lś n ie n ia id e ą P la to n a ; B o rg e s p o c z y n a so b ie z u c h w a le z e sp ó jn ą c a ło ś c ią d o k try n , tru d n o ro z c ią ć te lite ra c k ie m o n a d y n a fa k ty c z n e ź ró d ło i fa n ta z m a t, c z y s tą m y ś l i fik c ję , tw ó rc z ą g e n e z ę i z a b a w p w p rz e rz u c a n ie filo z o fic z n y c h k lo ck ó w . P isa rz z B u e n o s A ire s sa m m ó w i o d ro d z e lite ra c k ie j, j a k ą p rz e s z e d ł o d m ito lo g ii p rz e d ­ m ie śc ia d o z ab a w z c z a s e m i n ie s k o ń c z o n o ś c ią .

D o k o n u ją c k o n ie c z n y c h u p ro s z c z e ń i sd ie riiiity z a c jj, m o ż n a w y ło n ić z ró ż n o ro d ­ n o śc i z ja w is k B o rg e s o w y c h fik cji z a ry s d w ó (j# :ro rm a cji filo z o fic z n y c h , k tó re sta n o w ią n a c z e ln e ź ró d ło je g o p o m y s łó w l it e r a c k ic h i k tó r e w y z n a c z a ją k ie ru n e k lo su b o h a te ró w o raz ich św iata. P ie rw sz a to o g ro m n y n u rt filo z o fii z a p o c z ą tk o w a n y p rz e z P la to n a . D ru g a fo rm a c ja to sy ste m y , k tó re stw o rz o n e z o s ta ły p rz e z g n o s ty k ó w n a p rz e ło m ie e ry sta ro ­ ż y tn ej i n o w o ż y tn e j, o ra z sta n o w ią c e ich p rz e d łu ż e n ie c h rz e ś c ija ń s k ie h e re z je .

N u rt p ro w e n ie n c ji p la to ń sk ie j to filo z o fie , w k tó ry c h p ra w a d y k tu je św ia tu ro z u m - ź ró d ło i k ry te riu m o s ta te c z n e p o z n a n ia p raw d y . W s z e lk ie p o z n a n ie je s t ty lk o p rz y p o ­ m n ie n ie m - tw ie rd z i P la to n - a B o rg e s d o d a je p rz e w ro tn ie (c y tu ją c F ra n c is a B a co n a ), że ju ż S a lo m o n p o w ia d a ł, iż „n ie m a n a ś w ie c ie n o w e j rz e c z y ” , a „ w s z e lk a n o w o ś ć je s t ty lk o z a p o m n ie n ie m ” 1. P lo ty n d o w o d z i, ż e w s z y s tk o j e s t z J e d n i i J e d n ia j e s t m ia rą w s z y s tk ie g o . A u g u s ty n m ó w i, ż e d o p ie ro d z ię k i ilu m in a c ji m o ż e m y o d c z y ta ć w ś w ie c ie n ie s k o ń c z o n ą d o s k o n a ło ś ć n a jw y ż s z e j in te lig e n c ji, a J a n S z k o t E riu g e n a d o d a je , ż e sa m

' Tekst opracowano na podstawie rękopisu ^odnalezionego przypadkowo, ponad cztery lata po śmierci autora, za obwolutą pochodzącego z jego ksi^goabiofu tomu Fikcje Borgesa. Wojciech Chudy - wieloletni zastępca redaktora naczelnego naszego kwartalnika i twórca licznych felietonów z cyklu

„Przez pryzmat «Ethosu»” - w drugiej połowie laBiedemdziesiątych ubiegłego wieku, jako adept fi­

lozofii, przedstawił odczyt o Borgesie w ramach „Czwartków Filozoficznych” organizowanych przez studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Przypisy bibliograficzne pochodzą od redakcji, stąd niekiedy odnoszą się do późniejszych, książkowyclflffydań przekładów prozy pisarza.

1 J.L. B o r g e s , Nieśmiertelny, tłum. A. Sobol-Jurczykowski, w: tenże, A le f Czytelnik, War­

szawa 1972, s. 5.

404 Przez pryzmat Ethosu

św ia t j | s t teep U lffljm k ja k i c z lj||v ie k j e s t p rz e ja w e m B o g a . W n u rc ie filo z o fii p o p lato ń - iS I lj p o ja w ia ją s i | | t e ż f f l ^ | | | C h ry s tu s ie m ie sz k a ją c y m w k a ż d y m c z ło w ie k u . K a żd y j e s t św ię ty m , o ile u ś w ia d a m ia |o b i e , ż e sta n o w i o rg a n C h ry s tu s a - tw ie rd z i A m a lry k z B e n e. L e ib n iz c h c e p o g o d z ić b e z lito s n y d e te rm in iz m z e sz c z ę ś c ie m , k tó re c z ło w ie k o d c z y tu je z e z w o jó w s ie b ie -m o n a d y ja k o w o ln o ść . D la B e rk e le y a k a ż d y św ia t je s t na m ia rę p rz eż y ć, a je g o is tn ie n ie :R ffa lis ta m a te ria w y o b ra ż e ń . A n a liz a p o d m io to w a p ro ­ w a d zi S c h o p e n h a u e ra d o irra c jo n a liz m u : o sn o w ę rz e c z y w is to ś c i o d n a le ź ć m o ż n a ty lk o w so b ie, a je s t o n a n ie s p ó jn ą s tru k tu rą n ie z a s p o k o jo n y c h p ra g n ie ń .

Borgesow i pokazał idealizm j£ g o ojciec Jorge Guillermo; w św iadom ości m łodego Jorge Luisa tkwiły już mocno jp j n y Zenona z realnego świata, immaterializm Berkeleya i bezwzględny wyrok na świat, jaki wydał Hume. W czasie pobytu w G enew ie czyta Bor- ges wielkich Niemców: nudzi go Krytyka czystego rozumu Kanta, jest olśniony Światem jako rolą i wyobrażeniem Schopenhauera; o nim właśnie, już jako człow iek stary, mówi:

„ F ilo zo f’, pisząc to słow o dużą literą. Po powrocie do kraju poznaje M acedonia Feman- deza, człowieka, z którym połączy go mocna przyj a ź f i - autora w ydanego w roku 1929 eseju o Humie, Schopenhauerze i Berkeleyu zatytułowanego M e j piw sze czuwamy, gdy mamy otwarte oczy. Podobno to Femandez pierwszy p o w ie d z ie Bói§esjowi, że jesteśmy stworzeni na podobieństwo snów; m ów ił także, że prawda jest nieprzekazy walna, choć poznać ją nietrudno. Kiedyś, w ieczorem , gdy rozgj|gg|jfli o nieśnjjfrtelności, Borges zaproponował, aby popełnili samobójstwo i spotkali się w plerckAie lub za którąś z kur­

tyn snu2. To żart albo pomysł z półjawy, ale świadczy o roli, jaką Femandez odegrał w filozofii utworów autora Alefa.

D ru g a fo rm a c ja m y śli lu d z k ie j, k tó ra in s p iro w a ła o p o w ia d a n ia fijk iz o § (} ^ B % § f^ g ^ , w y w o d zi się z p rz e ło m u er. R u c h g n o s ty k ó w istn ia ł j u ż p rz e d p o w s ta n ie m c h rz e śc ija ń ­ stw a i b y ł w y n ik ie m z d e rz e n ia się m y ś li re lig ijn e j W sc h o d u (b a b ilo ń s k ie j, e g ip sk iej, sy ry jsk ie j i ż y d o w sk ie j) z m y ś lą te o re ty c z n ą h e lle n is ty c z n y c h i a le k s a n d ry js k ic h sy s­

tem ó w . Z e tk n ię c ie się ty ch d w u ż y w io łó w d a ło stru k tu ry p o z o rn ie ra c jo n a ln e i sp ó jn e, p ę k a ją c e o d n a d m ia ru b o g a c tw a w s c h o d n ic h w y k w itó w d u c h o w y c h , g o d z ą c e d u a liz m d u c h a i m ate rii m n o g o śc ią u h ie ra rc h iz o w a n y c h b o g ó w (g ra d u a liz m e m ), ro z w ó j św iata tłu m a c z ą c e w a lk ą sił k o s m ic z n y c h , a z ło w św ie c ie - z ły m b o g ie m . Z ło , tw ie rd z ili gno- stycy, sta n o w i o rg a n ic z n y sk ła d n ik św ia ta m a te ria ln e g o , b o te ż s a m a m a te ria je s t zła;

a b y w y z w o lić się o d g rz ec h ó w , trz e b a p o z b y ć się m ate rii.

N ade w szystko zaś tendencja godzenia religijnych nam iętności Babilonu i Syrii z chłodem racjonalizmu hellenistycznego przejawiła się w alegorycznej interpretacji Pisma Świętego: Prawdy wiary należy czytać jako sym bole m ów iące o wewnętrznych stosunkach świata Boskiego i o ludzkich m ożliw ościach w obec Boga.

N a jo b fic ie j z ao w o c o w a ły g m in y g n o s ty c z n e w d ru g im i trz e c im w ie k u p o C h ry s tu ­ sie. S w o je p o g lą d y g ło sili w ó w c z a s B a z y lid e s S y ry jc z y k i S a tu m il z A n tio c h ii, w ie lk ie d z ie ło g n o s ty c z n e z b u d o w a ł d z ia ła ją c y w A le k s a n d rii, a p o te m w R z y m ie W alen ty n E g ip c jan in . M istrz o w ie m ie li s w o ic h u c zn ió w ; ro d z iły się b lis k ie g n o s ty c y z m o w i h e rez je c h rze śc ija ń sk ie. M a rcjo n n a u cz ał o d w ó c h b o g a ch - d o b ry m llp ra w ie d liw y m i. I łe r m «'L'||

n e s z a p rz e c z a ł, ja k o b y ś w ia t z o sta ł stw o rz o n y p rz e z B o g a ; P e rs M a n e s w trz e c im w ie k u p rz e d sta w ił w izję d w ó c h b o g ó w : b o g a ś w ia tła i b o g | | | l | § n o ś c i , d w ó c h p ie rw ia s tk ó w św iata, d w ó c h d u sz w c z ło w iek u . W (§hrześcijaństwife3VB!il<ji. N a jw ię k s z e te o re ty c z n e

2 Zob. t e n ż e , Dialog o dialogu, łlij]n£t£. Chądzyńska, w: tcn^ę Prószyński i S-ka,

Warszawa 1998, s. 13n.

Przez pryzmat EZhosu 405

w a lk i f l l i B z j ą to c z y li A p o lo g e c i W sc h o d u . S z c z e g ffiiie w s ła w ił sfgjśw. Iren e u sz , b isk u p L u g d u n u m , k tó ry z p a s ją b ro n ił c z y s to ś c i w iary . D o p ó ź B g g c & e d if l|w ie c z a o d z y w a ły się je d n a k p o g ło sy , h e re z ji o g n o s ty c z n y m ro d o w o d z ie . > *

B o rg e s w ś ró d s w y c h le k tu r h is to ry c z n y c h m ia ł le ż Zmierzfh i upadek Cesarstwa Rzymskiego G ib b o n a . T e szes'ć to m ó w h is to rii: M usiało o d d z ia ła ć n a A rg e n ty ń c z y k a . W y d aje się je d n a k , ż e s y s te m y g n o s ty c z n e i p o s tg n o s ty c z n e h e re z je p o c ią g a łjf B o rg e sa z in n e g o je s z c z e p o w o d u - t t l l w z g lę d u n a icM u ro d ę. W a lo n e s te ty c z n y ty c h sy stem ó w , ich s tru k tu ra p e łn a d y n a m i z m t || n a p ię ć mijBcfcjp' s p rz ec z n y m i tjie g u n a m i, | | 0 H o c i e - k a ń c z ło w ie k a , I t t t e s j a o s o b & o ś c i o lb rz y m ic h , a j u z się c h w ie ją c y c h v i |y m ś w ie c ie m ię d z y e p o k , g d z ie ro z p ę d z o n y z o s ta ł a k s jo lo g ic z n y m ły n - to w s z y s tk o s f a t tf i j i fa scy - n u j ą c l t e r e n d la lite ra tu ry p ię k n e j, k tó re j m e to d o lo g ic z n e re g u ły s ą o d m i i ® § l d re g u ł d y k to w a n y c h filo z o fii3.

N u rt filo z o fii p o c h o d z e n ia p la to ń s k ie g lib r a z sy s te m y g n o s ty k ó w i ic h e c h a , b ę d ą c e g łó w n y m i s ty m u la to ra m i p s e u d o e s e jó w fita z o fic z a y c h J o rg e L u is a B o rg e sa , sta n o w ią z a ra z e m p ła s z c z y z n ę , n a k tó re j w s p ie ra się k o n s tru k c ja b e le try s ty c z n a j e g o u tw o ró w . P rz e ja w a m i ty c h d w u fo rm a c ji (c z ę s to c e c h a m i w s p ó ln y m i), k tó re n a jc z ę ś c ie j sp o tk a ć m o ż n a w o p o w ia d a n ia c h B o rg e sa , są: in te rp re ta c ja p o z n a n ia lu d z k ie g o i rz e c z y w is to ś - c if ih a r a k te iy s ty c z n a d la p l p i B z j a ń s k i e j filo z o fii p o d m io tu ; p a n te is ty c z n a k o n c e p c ja m e ta fiz y k i; d z ie je ś w ia ta j a k o w ie c z y s te n a w ro ty (w e d łu g P la to ń s k ie j te o rii k o lis te g o c za su ); a le g o ry c z n e tłu m a c z e n ie p ra w d o b ja w io n y c h , k o re la c ja p o rz ą d k u n a d p rz y ro d z o ­ n e g o z p rz y ro d z o n y m z ^ | | | | | i f ^ sy m b o li.

ŚW IA T PO D M IO T U

Ś w ia t w u tw o ra c h B o rg e s a j e s t ś w ia te m p o d m io tu . N ie m o ż n a z n ie g o w y jś ć i p rz e ­ d o sta ć się d o rz e c z y w is to ś c i k a n to w s k ic łlS z e c z y w so b ie , a le n ie m o ż n a te ż stra cić św ia ta, n ie stra c iw s z y s w y c h w ła d z pojm ow aiiiia i m y ślen ia . J e s t się ze sw o im k o s m o s e m n a lu d z k ie z a w s z e ; a ra c z e j: j e s t s ię s w o im k o s m o s e m . M o ż n a te n k o s m o s ro z sz e rz y ć . A le f4 - p u n k t, w k tó ry m o d b ija ją się n ie s k o ń c z o n || m o ż liw o śc i rz ec zy , a ta k ż e ic h k o p ie i o d b icia , n ie m a g ra n ic : to z b ió r n ie s k o ń c z o n y , c h o ć p rz e lic z a ln y . W św ie c ie B o rg e sa p a n u ją w ię c p ra w a tw o rz e n ia i k re o w a n ia , n ie im a się ich o c k h a m o w s k a b rz y tw a . Ś w ia t te n j e s t la b iry n te m m y ś li lu d z k ie j; c z ło w ie k j a k M in o ta u r w o b e c d o s k w ie ra ją c e j m u p u stk i stw a ra a n a sw o je w y z w o le n ie c z y n ie s z c z ę ś c ie w ła s n e g o T ez eu s za . W Epilogu to m u Twórca B o rg e s w y zn aje: „ C z ło w ie k p o s ta n a w ia o d m alo w a ć św iat. P rz e z lata b ę d zie z a lu d n ia ł p rz e strz e ń o b ra z a m i p ro w in c ji, k ró lestw , g ó r, z a to k , o k rę tó w , w y s p , ry b , p o k o i, in stru m e n tó w , g w ia z d , k o n i i lu d z i. N ą l h w i l ę p rz e d śm ie rc ią o d k ry je , ż e ó w c ie rp liw y lab iry n t lin ii je s t p o d o b iz n ą je g o W łasnej tw a rz y ” 5.

B e rk e le y d o w ió d ł, ż e c z ło w ie k z a m k n ą ł św ia t w s w o ic h p rz e ż y c ia c h , ż e je ś li w id z i o n z a m ia s t lu d zi p o ru s z a ją c e się k u le o g n is te , to is tn ie ją o n e n a p ra w d ę . H u m e n a to m ia s t,

3 Na gruncie polskim pisarzem p od ob||e zafascynowanym tematyką myśli ludzkiej między erami był;Teodor Parnicki, który stworzył takie niezapomniane hipotezy historyczne, jak Słowo i ciało czy Koniec „Zgody Narodów".

4 Zob. J.L. B o r g e s , Alef, tłum. Z. Chądzyńska, w: tenże, Alef, s. 17 jf|9 8 .

5 T e n ż e , Epilog, tłum. Z. Chądzyńska, w: tenże, Twórca, s. 116.

406 P^zez pryzmat Ethosu

p rz e k re ś la ją c z a s a d y p rz y c z y n o w o ś c i i su b s ta n c ji, o d g ro d z ił p o d m io t ialk o w iciffi- o d św ia ta z e w n ę trz n e g o . Ś w ia t c a ły j e s t św ia te m z a m k n ię ty m w c z ło w ie k u .

W o p o w ia d a n iu Dociekania Awerroesa f ilo z o f arab sk i tłu m a c z y A ry s to te le sa . Z a ­ m k n ię ty j e s t je d n a k w o rb ic ie p o ję ć isla m u : n i j S i |d o s t a n i e s ię z te g o k rę g u m y śli, n ig d y n ie d o wieli | i ę , c o z n a c z y s ło w o „ k o m e d ia ” , a c o „ tra g e d ia ” - n ie z n a b o w ie m p o ję c ia „ te a tr” . K ie d y z m ę c z o n y z a s y p ia i tra c i m y śli, z n i k a , j a k b y p o c h ło n ię ty o g n iem b e z p ło m ie n ia !* , u n ic e stw ia ją c z a ra z e m ś w ia t. B o rg e s k o ń c z y to o p o w ia d a n ie i o d k ład a p ió ro - je g o z n ik a z m fSfflH ze św iata.

W Żółtej róży1 G ia m b a ttis ta M a rin o w p rz e d d z ie ń śm ie rc i z b ie ra m y śli o sw o im ż y ciu . O d k ry w a , ja k im ś b ły s k ie m ja s n o w id z e n ia w s te c z , ż e w s z y s tk o , c o n a p is a ł, to nie z w ie rc ia d ło św ia ta, le c z r z e c z n o w a d o ś w ia ta n a le ż ą c a . O p is żó łtej ró ż y i s a m a r ó ż a są d w ie m a o d rę b n y m i id ea m i, k tó re p o sia d a , k tó re z o s ta ły p rz e z n ie g o sk o n s tru o w a n e lub so b ie p rz y p o m n ia n e .

Ś w ia tili|'w y ićjzerp u je w m y ślac h ; s u m a lu d z k ic h p o ję ć tw o rz y k o m p le tn ą d z ie d zin ę o n to lo g ii. P a m ię ć w s z e c h ś w ia ta j e s t z m ie n n a i n ie trw a ła ; to £«j>^tjaje z u b o ż o n a p rzez śm ierć c z ło w ie k a , w ra z z k tó rą g in ie m u ltu m d o ś w ia d c z e ń jk o s m o s u p o ję te g o ja k o je d ­ n o ść , to b o g a c i się o z d a rz e n ia n o w e i in n e, k t ó ||c h b o h a te re m b ę d z ie n o w o n aro d zo n y cz ło w ie k , c h o c ia ż ic h w ie c z n y m p o d m io te m j e s t w s z e c h ś w ia t. „ K ie d y ś n a d s z e d ł dzień, k tó ry z a g a sił o sta tn ie oczy , j a k ie w id z ia ły f f y M | | | | b itw a p o d J u n in i m iło ś ć H elen y u m a rły w ra z z e śm ie rc ią j a k ie g o ś c z ło w ie k a . C o u m rz e w ra z jz m o ją ś m ie rc ią ? Jak ąż fo rm ę p a te ty c z n ą c z y m o że u lo tn ą u tra c i ś w ia t? ” - p y ta B o rg e s8.

T en u n iw e rsa ln y p o d m io t w y k a z u je p o d o b ie ń s tw o d o p o ję c ia „ n o u s ” A w erro e sa i do H e g lo w s k ie g o d u c h a o b ie k ty w n e g o , a le p o tra fi te ż b y ć złS w fctgi i b e z lito s n y ; ja w i się w te d y ja k o n ie ru c h o m a i c h ło d n o d o s k o n a ła N a jw y ż s z a In te lig e n c ja k o s m o s u A ry s to te ­ lesa c z y je d y n ie d la sie b ie sa m ej z ro z u m ia ła s p in o z ja ń sk a s u b s ta n c ja . I ta k j a k u Spinozy, id e a lis ty c z n a k o n c e p c ja p o z n a n ia w e s e ja c h B o rg e s a p ro w a d z i d o p a n te iz m u .

PA N T EIS TY C ZN A O N TO LO G IA

P a n te is ty c z n a o n to lo g ia to d ru g a c a u s a filo z o fic z n y c h ź ró d e ł u tw o ró w B o rg e sa p o ­ ja w ia ją c a się w ic h treś ci. P a n te iz m e m a n a c y jn y P lo ty n a o d b ił s ię w d o k try n ie sły n n e g o a ta je m n ic z e g o P s e u d o -D io n iz e g o A re o p a g ity (s ą tacy , k tó rz y tw ie rd z ą , ż e to P seu d o - D io n iz y z a p ło d n ił m y ś l a u to ra Ennead)\ je g o z k o le i k o m e n ta to r J a n S z k o t E riu g e n a o d d z ia ła ł n a p ro fe s o ra U n iw e rs y te tu P a ry s k ie g o A m a lry k a z B e n e . K o n ie c d w u n a ste g o w ie k u i w ie k trz y n a sty to c z a s ro z p rz e s trz e n ia n ia się h e re z ji lu d o w y c h o p a rty c h n a k o n ­ c e p c ja c h p a n te iz m u i g ra d u a liz m u . W ed łu g a m a lry c ja n c z ło w ie k j e s t o rg a n e m B o ży m , D u c h e m Ś w ię ty m w y ż sz y m n a d g rz ec h . C z ło w ie k , j a k z re sz tą w s z y s tk o w n iew ia ry g o d ­ n ie m ęc zą c ej p o z n a w c z o sia tc e św ia ta, m a sw ój cel - c e le m ty m j e s t z b a w ie n ie . W Italii J o a c h im z F io re z a k ła d a se k tę „w iec zn e j e w a n g e lii” ; h is to ria to w e d łu g n ie g o p o w s ta ­ w a n ie o s ó b b o sk ic h . W ald en si d z ia ła ją c y n a p o łu d n iu F ra n c ji w o k o lic a c h L u g d u n u m w id z ie li w k a ż d y m c z ło w ie k u sy n a B o ż eg o . T w ie rd z ili ż e k a ż d e m u d a n e j e s t w c ielen ie ,

‘ T e n ż e , Dociekania Awerroesa, tłum. Z. Chądzyńska, w: tenże, A le f s. 114.

7 Zob. t e n ż e , Żółta róża, tłum. Z. Chądzyńska, w: tenże, Twórca, s. 34n.

8 T e n ż e , Świadek, tłum. Z. Chądzyńska, w: tenże, Twórca, s. 37.

Przez pryzmat Ethosu 407

k a ż d y n o s i sw ó j k rz y ż , n a k tó ry m z a w iś n ie , i k a ż d y z m a rtw y c h w s ta n ie , ab y w s tą p ić n a n ie b io sa . Z e w z g a rd ą w s tę p o w a li n a sto sy i p a trz y li, j a k in n i, b e z w i e d z f M f l j B B o g a w so b ie , p o d k ła d a ją o g ień .

W o p o w ia d a n iu Zahir9 w rę c e n a rra to ra w p a d a m o n e ta , k tó ra o d tą d Staje się je g o p rz e k le ń s tw e m , a m o ż e b ło g o s ła w ie ń s tw e m . M o n e ta j e s t Z a h ire m , je d n y m z d z ie w ię ć ­ d z ie się c iu cTżiewęćiiu im io n B o g a , k tó re g ło s i islam . W y sta rc z y s p c | ^ H l i i a Z a h ira , aby w y c isn ą ł j u ż n a i i w s z e p ie c z ę ć w c e n tru m p a m ię c i c z ło w ie k a , k tó ry g o u jrz a ł;C z ło w ie k te n n o si w ó w c z a s jw so b ie o b ra z Z a h ira , z w ie rc ia d ło w s z e c h ś w ia ta . N ie zd o ła -w y m az a ć teg o o b ra z u z m y śli n a w e t w e śn ie, a ż z o s ta n ie d o p ro w a d z o n y d o s z a le ń s tw a , a ż sa m b ę d z ie Z a łu re m . N ie m o ż n a b o w ie m z a p o m n ie ć B o g a , k tó re g o się zo b aczy Jo . W s z y s tk o m o ż e b y ć Z a h ire m , w s z y s tk o b o w ie m c ią ż y k u o b ja w ie n iu w so b ie B o g a , j e s t O n w e w s z y s tk im , c h o lŁ z ło w ie k n ig d y te g o n ie z ro z u m ie . „ T e n n y so n p o w ie d z ia ł, ż e g d y b y u d a ło się n a m sroB U U aiefrchoćby je d e n k w ia t, d o w ie d z ie lib y ś m y się ;:k im je s te ś m y i c o to j e s t św ia t” 10 - p is z e B o rg e s.

T a k o n c e p c ja m is ty c z n y c h p rz e d m io tó w w y w o d z i s ię z f ilo z o fii W sc h o d u . Je ste śm y w to p ie n i w n i e s ||ń c z o n o ś ć , B ó g j e s t o n ty c z n y m z b io rn ik ie m w s z e c h ś w ia ta . W k a ż d y m c z ło w ie k u , j a k i w k a ż d e j rz ec zy , is tn ie je w iz e ru n e k b ó s tw a , n ie k a ż d y je d n a k c z ło w ie k p o trafi d o C S c i i i i |i l n i e k a ż d a r z e c J S m l b sk i o b ra z u jaw n ić . A b j l u b o d czu ć to, c z e g o n ie n t i p p i a w e t p o m y ś le ć i ś r t i l l m i j M ^ p t r z e b a b ą d i i j i i y d u c h o w e j p ro ­ w a d zą c ej d o o b ja w ie n ia , b ą d ||p r z y p a d k u w ikajiiijiim ę ip o w ik łan ej d la ro z u m u lu d z k ie g o a rc h ite k tu rz e św ia ta . W s z k ic a c h B o rg e s a lu d z ie z d e rz a ją się z m y s ła rriiz B o g ie m n a tej d ru g iej d ro d z e - p rz y p a d k ie m . S p o tk a n ie to z re g u ły n ie j e s t d la c z |§ |v ie k a sz c zę śliw e:

c z y ż m o ż n a d o z n a w a ć u ła m k ó w św ia ta lu d z k ie g o i sk ra w k ó w a n tro p o c e n try c z n y c h p rz e ­ ży ć, w id z ia w s z y j u ż s u m ę w s z e c h ś w ia ta i p rz e ż y w s z y ju ż w s z y s tk o \ ||e d n y m m g n ie n iu ? W ty tu ło w y m o p o w ia d a n iu z to m u A lef n a rra to r m ó w i: „ W ty m b e z m ie rn e j w ie lk o ś c i m o m e n c ie u jrz a łe m m ilio n y z d a rz e ń p rz e c u d o w n y c h i s tra s z liw y c h [...]. P ła k a łe m , p o ­ n ie w a ż o c z y m o je u jrz a ły te n p rz e d m io t ta je m n y i p e łe n w s z e lk ic h m o ż liw o ś c i, k tó re g o im ię p rz y w ła s z c z y li s o b ie lu d z ie , k tó re g o je d n a k n ie w id z ia ł ż a d e n c z ło w ie k : n ie p o ję ty w s z e c h ś w ia t” 11.

B ó g is tn ie je ta k ż e w k a ż d y m z n a s ||n o ż e m y g o o d k ry ć w d ru g im c z ło w ie k u . Z n ie ­ c h ęc en i b e z s k u te c z n y m p o s z u k iw a n ie m , m o ż e m y te ż - m ó w i B o rg e s - w so b ie o d n a le źć ź ró d ło b o s k o ś c i z n a c z ą c e j sw y m i śla d a m i w s z y s tk o , z c z y m się sty k a m y , j a k k ró l M id a s z n a c z y ł z ło te m rz e c z y i lu d z i, k tó ry c h p ra g n ął.

P a n te iz m j e s t p u n k te m d o jś c ia a k c ji w o p o w ia d a n iu Poszukiwanie Al-Mutasima'1.

H in d u s k i s tu d e n t s z u k a ś w ię te g o c z ło w ie k a - a m o ż e B o g a - k tó re g o o d b ic ie w y c z u ł w s p o tk a n y m p rz y p a d k o w o n ę d z a rz u . M o z o ln y tru d p o s z u k iw a n ia o w o c u je tę s k n o tą i o c z e k iw a n ie m r y c h łe g o s p e łn ie n ia . W re s z c ie , u k o ń c a d ro g i, z a z a s ło n ą z ta n ic h p a ­ c io rk ó w ro z le g a s ię g ło s z a p r a s z a ją c y s tu d e n ta d o w e jś c ia - to g ło s k o g o ś , k to u d z ie la b la s k u b o s k o ś c i, j a k z w ie rc ia d ło u d z ie la o d b ic ia . Z a k o ń c z e n ie o p o w ie ś c i z o s ta je p r z e ­ m y ś ln ie ro z s z c z e p io n e p r z e z a u to r a w d w a r o z w ią z a n ia . N ie w ia d o m o , c z y stu d e n t p rz e jd z ie p r z e z z a s ło n ę , B o rg e s b o w ie m p r z e b ie g le p o d a je ta k ż e d ru g ą , b liź n ia c z ą

9 Zob. t e n ż e , Zahir, tłum. Z. Chądzyńska,!"w: tenże, A le f s. 116-130.

10 Tamże, s. 128.

11 T e n ż e , Alef, s. 191, 193n.

12 Zob. t e n ż e , Poszukiwanie A l- M u tS m a , tłum. A. Sobol-Jurczykowski, w: tenże, Fikcje,

PIW, Warszawa 1972, s. 29-35.

408 Przez pryzmat Ethosu

m o ż liw o ś ć , ż ^ z ^ ą c y j c s t p o s z u i t w j H E B o g ie m z m o d y fik o w a n y m d o j e d n o ­ ste k . D la te g o w ę d ró w k a z a b o s k im b la s k ie m 1 1 3 0 b ę d z ie w n ie s k o ń c z o n o ś ć , c h y b a ż e o d n a jd z ie się j e j c e l \ f j|o b i e .

D Z IE JE ŚW IATA JA K O W IE C Z Y S T E N A W R O TY

D z ieje ś w ia ta p o jm o w a n e ja k o c y k l n a w ro tó w , j a k o id e a ln e d h g jb z ę z d a rz e ń p o ­ w ta rz a ją c e się w n ie s k o ń c z o n o ś c i c z a su , o d sta ro ż y tn o ś c i z a p rz ą ta ją u m y s ły f i l t & p B R o k P la to ń s k i w y z n a c z a k o s m o lo g ic z n a je d n o s tk a | m u ; A ry s to te le s w p o d a n ia c h g ło ­ s z o n y c h przez lu d w id z ia ł śla d y m in io n y c h o b ro tó w k u ltu ry ; s to ic y m ó w ili o w ie cz n y m p o ż a rz e llw ia ta , z n a n e są d z ie s ię c io e p o k o w y c z a s C o n d o rc e ta c z y re g u la rn o ś c i i m o r- fo lo g ie H e g la i S p e n g lera ; N ie tz s c h e w sw o im n ie s p ó jn y m s y s te m ie p rz y jm u je k o lis ty c z a s ja k o z a s a d ę p rz y ro d y .

N a d e r c z ę s to n a ty k a m y s ię w o p o w ia d a n ia c h B o rg e s a n a o d le g łe o d s ie b ie w c z a s ie p a r ® liżm y . C z ło w ie k z j e g o m ik ro k o s m o s e m to try b w n ie s k o ń c z o n o ś c i k ó ł ws7|ecR- ś | | a t a ; c z ło w ie k r o d z i się i ż y je p o to ty lk o , a b y z r e a liz o w a ć o k r e ś lo n ą s tru k tu rę p r z e w id z ia n ą p rz e z U m y s ł, d la k tó re g o n ie z g łę b io n y la b ir y n t j e s t p r o s ty j a k tró jk ąt.

W e s e ju Teologowie w rz e n ie ró w n a w a lk a te o lo g ic z n a m ie d z y m ę d rc a m i p a p ie ż a a g n o - s ty k a m i s p o d z n a k u K o ła . O p a c z n e z ro z u m ie n ie Civitas D ei św . A u g u s ty n a p o w o ła ło d o ż y c ia tę h e re z ję n a d b rz e g a m i D u n a ju . W z n io ś li i ż a rliw i p ie r ś c ie n iś c i (n a z y w a n i te ż m o n o to n n y m i) tw ie rd z ą , ż e „ h is to ria j e s t k rę g ie m i ż e n ie is tn ie je n ic , c z e g o nie b y ło i i i i e g o n ie b ę d z ie ” 13. T e o lo g o w ie b e z s k u te c z n ie p o w o łu ją się n a a u to ry tety , n a De principiis O ry g e n e s a , Academica priora C y c e ro n a i Naturalis historia P lin iu sza.

Ż e la z n ą lo g ik ą i s to se m d o w o d z ą , ż e „ c z a s n ie o d tw a rz a teg o , c o tra c im y ; w ie cz n o ść p rz e c h o w u je to d la c h w ały , i ró w n ie ż d la o g n ia ” 14, le c z te o rto d o k s a ln e k o n tra rg u m e n ty ek & w ją się b e z s iln e w o b e c s w o is te j lo g ik i p rz e k o n a n ia h erez ja rch ó w . S k a z a n y E u fo rb o s, z an im w p ło m ie n ia c h k rz y k n ie z b ó lu , m ó w i: „T o w y d a rz y ło się j u ż i b ę d z ie się w y d arzać w fiK jB ptefC fi [...]. N ie zapalacie=jstosu, z a p a la c ie lab iry n t o g n ia . G d y b y z e b ra ły się tu w s ą p B l H t o s y , j a w y m i b y łem , n ie z m ie ś c iły b y się o n e n a 2§§m i i a n io ło w ie b y o ślepli.

P o w ie d z ia łe m fc ju ż w ie le ra z y ” ''5.

W o p o w ia d a n iu Ewangelia według Świętego Marka 16 o k r ą |jg |a s u d o b ie g a d o p u n k tu u k rz y ż o w a n ia Je z u sa C h ry stu sa , ch o ć r z e c z d z ie je się w e s ta n c ji n a d rz e k ą S a lad o , d o k ąd p rz y b y w a trzy d z ie sto trzy ie tn i stu d e n t m ed y c y n y . W c za sie p o w o d z i p ró b u je n a w iąz ać k o n ta k t z ro d z in ą rz ą d c y - A n g lik a m i, w tó rn y m i a n a lfa b e ta m i, k tó rz y u trac ili I H l B j ę z ||i j j j u e d y c z y ta ł im E \ S i g e l i ę p o a n g ie lsk u , w c o fn ię ty c h w ro z w o ju u m y sło w y m lu d z ia c h d rg n ą ł a ta w iz n fiM s to rim ,U k lę k n ą w s z y n ilc a m ie n n ę j p o s a d z c e p o p ro sili g o o i Ł l f i l l f f i i e ń s t w o . P o te m p rz e k lę li g o , o p lu li i p o p c h n ę li [...]. S z o p a b y ła b e z d ach u . W y rw ali b e lk i, a b |H |i ® ii ! 3 f f lj ś i ” 17.

13 T e n ż e , Teologowie, tłum. A. S o b o l^ ^ ^ ^ l« K sS |® : tenże, A le f s. 40.

14 Tftfttjjsjs. 44.

15 S lfiffllś - 44n.

16 T e n ż e, EwangeliMmedMg świętego Marka, w: B i S j Raport Brodiego, tłum. | M j M | Prószyński i S-ka, Warszawa |L9^9,

102.

17 Tamże, s. 102.

Przez pryzmat Ethosu 409

K o lis to ś ć c z a s u p o ja w ia się ta k ż e w s z k ic u Wątek'*. W ie ś n ia k z p o łu d n ia p ro w in c ji B u e n o s A ire s, u m ie ra ją c , ro z p o z n a je w ś ró d z a b ó jc ó w sw e g o c h rz e śn ia k a . G in ie, b y p o ­ w tó rz y ła się s c e n a z a m a c h u n a C e z a ra p o d c z a s id ó w m a rc o w y c h . „ L o s lu b i p o w tó rz en ia, w a rian ty , s y m e trie ” 19 - p is z e B o rg e s.

S Y M B O L E

B o rg e s p o d e jm u je w s w y c h u tw o ra c h te m a ty k ę k o re la c ji m ię d z y p o rz ą d k ie m b o ­ sk im a lu d z k im , k o re la c ji o d n a le z io n e j z a p o m o c ą sp ię c ia o b u p o rz ą d k ó w s y m b o lam i, p o w ta rz a ją c z a ż y d o w s k ą K a b a łą , se k ta m i g n o sty k ó w , F ilo n e m z A le k s a n d rii i S w ed e n - b o rg ie m s w o is tą filo z o fię z w ie rc ia d ła . P o c ią g a g o ś m ia ło ść h e rety ck ie j m y śli, k tó ra c h ce w n ik n ą ć w n a tu rę N ie s k o ń c z o n e g o U m y s łu , p ró b u ją c s w ą m iz e rn ą lo g ik ą p rz y sta ć d o tra n s c e n d e n c ji. P o z n a n ie n ie u c h w y tn e j p ra w d y p o w o d u je n ie u n ik n io n e k o n se k w e n c je d la je d n o s tk i lu d z k ie j: sta je o n a p rz e d o s ta te c z n ą w ie d z ą c z y ta n ą w sty g m a ta c h B o ż e g o u m y słu , u z y s k u je im p u ls d o e s k a la c ji w ła sn e j z u c h w a ło śc i; d o p ro w a d z a d o z a c h w ia n ia p ro p o rc ji w ie d z y i w iary . C z ło w ie k , k tó ry s ię g n ą ł p o n ie w y m ie rn e , w o p o w ia d a n ia c h B o rg e sa j e s t z a ra z e m w ie lk i i w y s tę p n y , p ię k n y i zły, c z ę s to sk a z a n y n a u p a d e k p o d c ię ż a re m n ie p rz e z n a c z o n e j d la n ie g o w ied zy .

W Zwierciadle tajemnic B o rg e s p rz y ta c z a sło w a T h o m a s a D e Q u in c e y ’eg o : „ N a ­ w e t n ie ra c jo n a ln e d ź w ię k i g lo b u m u s z ą b y ć ty lo m a a lg e b ra m i i ję z y k a m i, k tó re w ja k iś sp o s ó b p o s ia d a ją o d p o w ia d a ją c e im k lu cz e, sw o ją su ro w ą g ra m a ty k ę i sw o ją sk ła d n ię i w ten s p o s ó b n a jm n ie js z e rz e c z y w s z e c h ś w ia ta m o g ą b y ć ta je m n ic z y m i z w ie rc ia d ła m i rz ec zy n a jw ię k s z y c h ” 20. N ie m a p rz y p a d k o w y c h z b ro d n i a n i łez, w s z y s tk o je s t sy m b o le m w te k ś c ie p is a n y m p rz e z c h ło d n ą , n ie s k o ń c z o n ą in te lig e n c ję . „ R o z k o s z e te g o ś w ia ta są to rtu ra m i p ie k ła , w id z ia n y m i o d w ro tn ie , w z w ie rc ia d le ” 21.

W c y to w a n y m j u ż p s e u d o e s e ju Teologowie c z y ta m y o ro z p o w s z e c h n io n y c h w M a ­ ce d o n ii, K a rta g in ie i T re w irz e se k ta c h g n o sty k ó w . k tó ry c h n a z y w a n o h is to rio n a m i (alb o lu strz a n y m i c z y k a in o w c a m i), g ło s z ą c y c h s w o is tą filo z o fię z w ie rc ia d ła . S p a c z y li o n i id eę - p is z e B o rg e s - ż e „to , c o j e s t n a d o le, j e s t id e n ty c z n e z ty m , c o j e s t n a g ó rz e , i to , c o j e s t n a g ó rz e, id e n ty c z n e z ty m , c o j e s t n a d o le ; [...] św ia t n iż s z y j e s t o d b ic ie m w y ż ­ sz e g o ” i u w ie rz y li, ż e „ k a ż d y c z ło w ie k j e ||d w o m a lu d ź m i i ż e p ra w d z iw y je s t ten d ru g i, k tó ry j e s t w n ie b ie ” 22. W s z y s tk o m a sw ó j a w e rs i re w e rs i ty lk o je d n a stro n a m o n e ty je s t p ra w d z iw a ; re w e rs m u s i b y ć ta k i, j a k d y k tu je p ie rw s z a stro n a . J e d y n y sp o s ó b u n ik n ię ­ c ia g rz e c h u to p o p e łn ie n ie go: „ S p ra w ie d liw y m u s i w y k lu c z y ć (p o p e łn ić ) n a jb a rd zie j h a n ie b n e c zy n y , a b y n ie sp la m iły o n e p rz y s z ło ś c i i ab y p rz y sp ie s z y ć n a d e jśc ie k ró le s tw a Je z u s a ”23. K a ż d y m u s i z a p ła c ić o sta tn ie g o ’ o b o la sw eg o g rz e c h u - w e d łu g h isto rio n ó w

„n ie b y ć z ły m , to j a k a ś s z a ta ń s k a p y c h a ” 24. C z ło w ie k s p o la ry z o w a n y m ię d z y C h ry s tu ­

18 T e n ż e , Wątek, tłum. Z. Chądzyńska, SI: tenże, Twórca, s. 94-102.

19 Tamże.

20 T e n ż e , Zwierciadło tajemnic, w; tenże, Poszukiwania, tłum. A. Sobol-Jurczykowski, Wy­

dawnictwo Przedświt, Warszawa 1990, s. 72.

21 Tamże, s. 73. Borges przywołuje tdoW tei Bloya.

22 T e n ż e , Teologowie, s. 47n.

23 Tamże, s. 48.

24 Tamże, 48n.

410 Przez prypnat Ethosu

s e m a d ru g im b ie g u n e m , b ie g u n e m s u m y z ła, ja k ie g o o n sa m m o ż e b y ć

a n tro p o lo g ię o p a s c a lo w s k ie j sile e k s p r e s j i W w iz ji tej ś w ia t j e s t d e te rm in is ty c z n ie o k re ś lo n y - je d n o s tk a n ie m o ż e u n ik n ą ć p e w n e jik o ń c z o n e j lic z b y z d a rz e ń . M o ż e j e d y ­ n ie z m ie n ić ic h k o le jn o ś ć - i tak , p r z e s u w y w s i ę w o g ra n ic z o n e j, h o ry z o n ta ln e j ty lk o p rz e strz e n i, w a lc z y o sw ó j sen s.

W arto ścio w y sta tu s c z ło w ie k a m o ż e o d k ry ć ty lk o ten , k to w s k o m p lik o w a n y c h w ę­

z ła c h sieci, ja k ą w p o sta c i filo z o fii u m y słi lu d z k i z a rz u c ił n a św ia t, o d n a jd z ie p ra w i­

d ło w o ść , lo g ik ę, k o n iec zn o ś ć. C z ło w ie k p e w n y sw ej ra c ji to u B o rg e sa m ęd rz ec , który o d n a la zł w ś w ie c ie z g u b io n ą ta m S p in o z ja B sk f tle fin ic ję w o ln o śc i. S p in o z a u w a ża ł, że b y to w y m a u to re m zd an ia, iż w o ln o ść to u m S j j ^ H n a so b ie k o n iec zn o ś ć, je s t im m an en t- n a w o b e c k o sm o su b o s k a su b sta n c ja ; E n g e ls , p rz y jm u ją c tę d e fin ic ję w o ln o śc i, tw ierd ził, że je j a u to re m je s t m ateria. B o rg es iptoijniaSl m ó w i, ż e je s t to w ie d z a d a n a c zło w iek o w i o d b o sk ie j tran sce n d en c ji, o d b icie naj w | M j | | d jin te le k tu w lu strz e w s ze ch ś w iata . G łębiej ju ż c z ło w ie k się g ać n ie m o że - „ m a ch in a św ia ta j e s t b o w ie m z b y t z ło ż o n a j a k n a p ro sto tę łu d zi”25.

Z u ch w ało ść śm iałk a, k tó ry c h c e s ifg n ą ć p o z n a n ie m p o z a p rz y p is a n ą m u w y ro k iem B o g a b a rie rę, m o ż e zo stać u k aran a: k o n se k w e n tn a a n a liz a a le g o ry c z n a P ism a i św iata m o ż e d o p ro w a d z ić m y ś l d o ro z w ią z a n ia , k tó reg o p o je d y n c z y c z ło w ie k n ie je s t w stanie u n ieść.

W TriĘch wersjach Judasz#?6 & tó d y n a u k o w iec z m ia sta L u n d N ils R u n e b erg w książ­

c e D er heimliche Heiland b a d a w ś w ie tle z w ie rc ia d ła g n o sty k ó w p o s ta ć Ju d a sz a, czło ­ w iek a, k tó ry p rz e k ro c z y ł lu d z k ą g ra n ic ę p o d ło śc i - z d ra d z ił B o g a . W w y n ik u zasto so ­ w a n ia sp ecy ficzn ej d iale k ty k i R u n e b erg o d g a d u je , ż e Ju d a s z m u sia ł p o p e łn ić g rz e c h na m ia rę w ie lk o ś ci W ciele n ia , p o n ie w a ż „ p o rz ą d e k n iż s z y j e s t z w ie rc ia d łe m w y ż sz e g o ”27.

Isk a rio ta b y ł lu d z k im o d b ic ie m C h ry s tu s a w lu strz e w s z e c h ś w ia ta - ta k a j e s t p ierw sza w e rsja Ju d asza. W w e rsji d ru g iej j e s t o n a sc e tą h ip e rb o lic z n y m . S k o ro B ó g p o św ięcił sw ą isto tę, u m ie sz cz a ją c j ą w c ie le c zło w ip k a, to z w ie rc ia d la n a sy m e tria w y m a g a, aby k to ś z ro d z aju lu d zk ie g o z d o b y ł się n a p ro p o rc jo n a ln ą o fiarę. Ju d a s z w y b ie ra a p o sto lstw o c ie rp ie n ia - u m a rtw ia d u sz ę p rz e z p o p e łn ie n ie c zy n u n a jb a rd zie j n ie g o d n e g o - zdrady.

K ied y g n o sty c k a lo g ik a d o p ro w a d za szw e d zk ie g o n a u k o w c a d o w e rsji trzeciej, o g arn ia go zg ro za. C h ry stu s o g a rn ia ją c y s w ą o fiar f l l l a lu d z k o ś ć to B ó g , k tó ry „stał się c ałk o w icie czło w iek ie m ” , k tó ry o d z w ierc ie d la w sz j f j k i e k a le ctw a ludzkiej duszy, to c z ło w ie k n ajb ar­

d ziej u łom ny. A u to r D er heimliche Heiland stw ie rd za z p rz e ra ż a ją c ą ja s n o ś c ią , że Ju d asz to C h ry stu s, k tó ry ch cą c w p e łn i o c alić lu d zk o ść, w y b ra ł lo s n a jn ę d zn ie jszy . O d k ry c ie to je s t je d n a k z b y t z u ch w a łe n a w e t n a w ie k d w u d z ies ty i h e re z ja rc h a z L u n d p o z o staje sam z e sw o ją w ie d zą . C z ło w ie k je d n a k je jtliie d o s k o n a ły : n ie m o ż e w ie d z ie ć z b y t w ie le i nie m o ż e d ź w ig a ć te g o c ię ż a ru sam . S a m o tn y R u n e b e rg u m ie ra w s k u te k tę tn ia k a m ó zg u - h e re z ja b y ła z b y t w ie lk a , b y n ie o g a rn ą ł je j o g ie ń sa m o sp a le n ia .

W tak i o to sp o só b p rz e ja w ia ją się w k ró tk ic h fo rm a c h p ro z a to rs k ic h B o rg e sa z je d n e j s tro n y n u rt filo z o fii p ro w e n ie n c ji p la tó fc k ie j, a z d ru g ie j s u g e s ty w n e k o n s tru k c je m y ­ ślo w e b u d o w a n e p rz e z p rz e d s ta w ic ie li gnozy. N a tej p ła s z c z y ź n ie , o b fitu ją c e j w sk o m ­ p lik o w a n e stru k tu ry i sp ię trz e n ia m y śli, tw o rz y B o rg e s sw o je lite ra c k ie fik c je , n a niej u m ie s z c z a sw o ic h b o h a te ró w i w je d n o s tk o w y c h sy tu a c ja c h k a ż e im p o s z u k iw a ć o d p o ­

25 T e n ż e , Inferno, 1 32, tłum. Z. Chądzyńska, w: tenże, Twórca, s. 56.

26 T e n ż e , Trzy wersje Judasza, tłum. A. Sobol-Jurczykowski.w: tenże, Fikcje, s. 131-136.

27 Tamże, s. 133.

Przez pryzmafmthosu 411

w ie d zi n a p y ta n ia d o ty c z ą c e k u ltu ry , filo z o fii i c z ło w ie k a , sz u k a ć ro z w ią z a n ia tajem n icy . A u to r Alefa n ie sta ra się w y g ła d z a ć i w y ró w n y w a ć p o k rę tn y c h fa łd m ate rii filo z o ficz n ej b ę d ą c e j g ru n te m j e g o u tw o ró w ; n ie j e s t B o rg e s p is a rz e m ła g o d z ą c y m za p o m o c ą lite ­ ra c k ie j s w o b o d y n ie s p ó jn o ś c i sy s te m ó w , ic h tru d n o ś c i c z y n ie k o n s e k w e n c je . P rz e c iw ­ n ie, tra k tu ją c tw o rz y w o filo z o fic z n e b a rd z o d o w o ln ie , k re u je e k le k ty zm y , k tó re tru d n o n ie k ie d y o d c z y ta ć - i tru d n o z n ie ść . Id e a lis ty c z n y r y g o r są s ia d u je w je g o tw ó rc z o śc i z p s y c h o a n a lity c z n y m i w ę d ró w k a m i p o s fe ra c h ś w ia d o m o ś c i; sk ra jn y ra c jo n a lis ty c z n y d e te rm in iz m łą c z y s ię z id e a liz m e m S c h o p e n h a u e ra . W ię k sz o ść u tw o ró w B o rg e sa to u tw o ry d o m k n ię te , s p ó jn e . T y m je d n a k , c o p o w o d u je , ż e n ie p o z o s ta ją o n e w e w n ę trz n ie ro z b ite, n ie j e s t w a rs z ta t filo z o fa , le c z lite ra c k a je d n o ś ć fo rm a ln o -tre śc io w a . I z a s a d n e w y d a je się tw ie rd z e n ie , ż e c h o c ia ż o p o w ie ś c i te są z a n u rz o n e w m a te rii w ła śc iw ej tw ó r­

c zo ś ci filo z o fic z n e j, filo z o fia j e s t d la B o rg e s a ty lk o a tra k c y jn y m p re te k ste m d o p o w o ­ ły w a n ia n a św ia t d o p e łn io n y c h c a ło śc i m a ją c y c h w a rto ś ć c z y s to lite ra c k ą . O d z n a c z a ją się o n e d u ż y m b la s k ie m sty lis ty c z n y m i k u n s z te m k o m p o z y c y jn y m , ic h rz e c z y w is to ś ć nie je s t je d n a k rz e c z y w is to ś c ią re a ln ą - n a le ż ą d o ś w ia ta literatu ry .

C z y m j e s t lite ra tu ra w e d łu g B o rg e sa , to j u ż o s o b n a k w e stia. W s w o ic h u tw o ra c h d o ść k o n s e k w e n tn ie k re ś li o n ta k ą o to w iz ję : L ite ra tu ra j e s t sn e m śn io n y m p rz e z u m y sł lu d z k i, ta k j a k rz e c z y w is to ś ć , j e s t su m ą p ro je k tó w k a rte z ja ń s k ic h re s c o g ita n s lu b p a n te - is ty c z n e g o U m y s łu a lb o j e s t a u to n o m ic z n y m d z ie łe m s a m o ś n ią c e g o się D u c h a h e g lo w ­ sk ie g o c z y a w e iro e s j l M t e g d i j f l n y s h i - ż a d e n u tw ó r lite ra c k i n ie m o ż e b y ć w y b ry k ie m sa m o w o ln ej je d n o s tk i.

D la B o rg e s a lite ra tu ra j e s t n a jis to tn ie js z ą d z ie d z in ą d z ia ła n ia - i d z ia ła n ia c elem .