Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ISSN 2083-8611 Nr 291 · 2016
Jarosław Wąsowicz
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Wydział Ekonomii
Katedra Analiz i Prognozowania Rynku Pracy jaroslaw.wasowicz@ue.katowice.pl
ELASTYCZNOŚĆ ZATRUDNIENIA
A SYTUACJA NA RYNKU PRACY W WARUNKACH NEGATYWNEGO SZOKU EKONOMICZNEGO
Streszczenie: W artykule uwagę skoncentrowano na badaniu relacji pomiędzy wzrostem faktycznej elastyczności zatrudnienia i sytuacją na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej w warunkach negatywnego szoku ekonomicznego. Większość krajów Unii Europejskiej, które w okresie negatywnego szoku ekonomicznego miały relatywnie stabilne poziomy za- trudnienia, nie należy do liderów w zakresie stosowania umów pracy tymczasowej w wielu krajach o relatywnie niskich wskaźnikach zatrudnienia. Elastyczne formy zatrudnienia sta- nowią, w okresie spowolnienia gospodarczego, jedyną szansę na znalezienie miejsca pracy.
Słowa kluczowe: elastyczność zatrudnienia, sytuacja na rynkach pracy krajów UE, ochro- na zatrudnienia.
Wprowadzenie
W obliczu przeobrażeń strukturalnych zachodzących w gospodarkach naro- dowych należących do Unii Europejskiej (zmiany struktury procesów produk- cyjnych, relacje pomiędzy zmianami w strukturze popytu na pracę i zmianami w strukturze podaży pracy, niewystarczające reformy instytucjonalne w wielu krajach etc.), a także nieakceptowalnych, w wielu przypadkach, wskaźników za- trudnienia, poszukuje się metod mających zniwelować w pewnym stopniu wy- stępujące na rynku pracy niedoskonałości. Jednym z głównych nurtów w polity- kach gospodarczych, realizowanych w państwach członkowskich UE, jest proces deregulacji stosunków pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami.
Elastyczne formy zatrudnienia, jako jeden z elementów polityki zatrudnienia, są stosowane we wszystkich krajach UE. Dyskusja wokół skali stosowania ela- stycznych form zatrudnienia w gospodarce rynkowej nabiera szczególnego zna- czenia w warunkach negatywnego szoku ekonomicznego. Można wówczas zwery- fikować hipotezę odnoszącą się do zależności pomiędzy skalą wykorzystania tych form na rynku pracy i odpornością poziomu zatrudnienia na spadek aktywności gospodarczej. Zagadnienie to stanowi jeden z elementów zakresu przedmiotowego niniejszego artykułu. W analizie uwzględniono dostępne dane reprezentujące określone formy elastycznego zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej.
Celem artykułu jest identyfikacja zmian sytuacji na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej (dla których istnieją porównywalne dane statystyczne) w okre- sie istotnego spadku aktywności ekonomicznej w konfrontacji ze stosowanymi w tych krajach formami tzw. elastycznego zatrudnienia. Analiza danych staty- stycznych sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na zasadnicze pytanie badaw- cze, czy kraje, które w okresie kryzysu gospodarczego odnotowały najbardziej stabilne sytuacje w zakresie zatrudnienia, charakteryzują się relatywnie najwięk- szą, faktyczną elastycznością zatrudnienia. W badaniu wykorzystano kwartalne dane statystyczne dotyczące poziomu zatrudnienia w okresie I kw. 2004-IV kw.
2012 oraz roczne dane o elastyczności zatrudnienia w krajach UE.
1. Elastyczność zatrudnienia i procesy dostosowawcze
na rynku pracy w warunkach negatywnego szoku ekonomicznego – ujęcie teoretyczne
Zagadnienie niedoskonałości występujących na rynku pracy, stanowiących główną przesłankę realizacji polityki deregulacyjnej, implikuje kilka istotnych, negatywnych sytuacji na rynku pracy. Źródeł tych niedoskonałości, wpływających na sytuację na rynku pracy (nieakceptowalne w wielu krajach, relatywnie niskie wskaźniki zatrudnienia), upatruje się m.in. w niedopasowaniach strukturalnych pomiędzy podażą pracy i popytem na pracę, w czasie przebywania w stanie bezro- bocia, małej intensywności przepływów pomiędzy zasobami osób bezrobotnych i pracujących (stagnacyjny zasób bezrobotnych) i w rezultacie w niewystarczają- cej elastyczności stosunków pomiędzy podażową i popytową stroną rynku pracy.
Proces deregulacji umów zawieranych na rynku pracy w wielu przypadkach jest traktowany jako mechanizm zdolny do amortyzacji zmian sytuacji na rynku pracy zachodzących pod wpływem negatywnych szoków ekonomicznych. Ar- gumentem na rzecz poparcia takiej tezy są wprowadzane w wielu krajach pakie- ty ustaw antykryzysowych, w których przewiduje się wprowadzenie w życie
Elastyczność zatrudnienia a sytuacja na rynku pracy... 179
szczególnych elementów deregulacji stosunków pomiędzy stronami na rynku pracy w celu płynnego i mniej kosztownego1 dopasowania rozmiarów zatrudnie- nia w przedsiębiorstwach do zmniejszonego, w okresie dekoniunktury, popytu na produkowane dobra i usługi. Zakłada się też, że w okresie spadku aktywności gospodarczej można osiągnąć mniejszy spadek zatrudnienia, mierzony liczbą osób zatrudnionych, poprzez zmniejszenie wymiaru czasu świadczonej pracy.
Jednocześnie oczekuje się, że przedstawione zmiany w umowach pomiędzy pra- codawcami i pracobiorcami nie spowodują spadku produktywności pracy, a je- dynie zapewnią utrzymanie jakiejkolwiek formy zatrudnienia w okresie, kiedy kreacja miejsc pracy netto w gospodarce jest istotnie ograniczona.
Innym aspektem i jednocześnie celem deregulacji umów zawieranych na rynku pracy jest wzrost wskaźnika zatrudnienia wśród osób, które mają największe problemy z podjęciem pracy, a szczególnie z podjęciem zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy. Mowa tutaj w szczególności o populacji osób młodych, które nie mogą znaleźć pełnowartościowego2 miejsca pracy. Zupełnie odmienną kwestią jest zatrudnienie w ramach elastycznych form osób, które takie formy preferują (np. ze względu na potrzebę pogodzenia obowiązków macierzyńskich z zawodowymi). Europejskie statystyki zapewniają możliwość pozyskania da- nych o przyczynach podejmowania pracy w ramach poszczególnych form za- trudnienia, co pozwoli na sformułowanie oceny ogólnej kondycji poszczegól- nych rynków pracy.
Stopień regulacji rynku pracy wyraża się m.in. w postaci syntetycznego in- deksu restrykcyjności ochrony osób zatrudnionych (EPL – Employment Protec- tion Legislation), indeksu sztywności zatrudnienia (REI – Rigidity of Employ- ment Index), wskaźnika swobody zatrudnienia (LFS – Labour Freedom Score).
W literaturze ekonomicznej istnieje wiele prac poświęconych relacjom pomię- dzy prawną ochroną zatrudnienia i sytuacją na rynku pracy [Wąsowicz, 2009, s. 33-54; Góra i in., 2006, s. 7-8; Kwiatkowski, Włodarczyk, 2012, s. 1-25; Czy- żewski, 2004, s. 41-47; Scarpetta, 1996, s. 44-77; Nickell, 1997, s. 55-74].
1 Problem jest rozumiany dwojako. Po pierwsze, w przypadku koniecznego ograniczenia liczby pracowników przedsiębiorcy ponoszą mniejsze koszty związane z procesem zwolnień (zacho- wanie odpowiednich okresów wypowiedzeń, odprawy etc.). Po drugie, jeśli istnieje możliwość zmiany warunków pracy pracowników, np. poprzez zmniejszenie wymiaru czasu pracy lub re- dukcję wynagrodzeń, być może uda się zachować określoną liczbę miejsc pracy, ale wówczas staną się one tzw. niepełnowartościowymi miejscami pracy.
2 Zakładamy, że dla osób zdolnych i chętnych do podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu pra- cy, zatrudnienie w ramach elastycznych form zatrudnienia (np. w niepełnym wymiarze czasu pracy lub pracy tymczasowej) nie stanowi pełnowartościowych form zatrudnienia.
W literaturze podkreśla się, że EPL w ujęciu szerszym obejmuje restrykcje nałożone przez państwo na proces wykorzystania pracy przez pracodawców, w szczególności regulacje dotyczące zwolnień z pracy, czasu pracy, możliwości stosowania umów na czas określony, warunków bezpieczeństwa pracy, zwolnień chorobowych itp. [Addison, Teixeira, 2001, s. 2-44; Kwiatkowski, Włodarczyk, 2012, s. 1-25]. W ujęciu węższym EPL odzwierciedla stopień prawnej ochrony zatrudnienia będący zbiorem restrykcji (norm i procedur postępowania) towarzy- szących zwolnieniom pracowników [Kwiatkowski, Włodarczyk, 2012, s. 1-25].
Restrykcje te dotyczą w szczególności okresów wypowiedzenia umów o pracę, uzyskania autoryzacji zwolnienia przez stronę trzecią, odpraw pieniężnych przy zwolnieniach nie z winy pracownika, rekompensat w przypadku nieuzasadnio- nych zwolnień. Chodzi tutaj o normy i procedury postępowania, które muszą być przestrzegane przez pracodawców w wypadku zwolnień pracowników.
Według O. Blancharda prawna ochrona zatrudnienia ma dwa zasadnicze wymiary [Blanchard, 1998, s. 1-3]. Pierwszy to odprawa będąca transferem po- chodzącym od przedsiębiorcy do pracownika w przypadku jego zwolnienia z pra- cy. Drugi wymiar obejmuje zbiór restrykcji i procedur o charakterze administra- cyjnym, które obowiązują pracodawcę w przypadku zwolnienia pracownika.
Blanchard eksponuje trzy zasadnicze skutki, które ujawniają się w gospodarce rynkowej w związku z prawną ochroną zatrudnienia. Po pierwsze, zmniejsza ona elastyczność przedsiębiorstw w dopasowaniu zatrudnienia do własnych potrzeb, prowadząc jednocześnie do redukcji przepływów pomiędzy poszczególnymi ka- tegoriami zasobów na rynku pracy. Po drugie, przy danym poziomie płac praw- na ochrona zatrudnienia zwiększa ogólne koszty przedsiębiorstwa. Wynika to stąd, że przedsiębiorcy albo muszą ponieść dodatkowe koszty w przypadku zwolnienia pracownika, albo też, chcąc ich uniknąć, będą utrzymywać miejsca pracy mało produktywne. Po trzecie, ochrona zatrudnienia zwiększa prawdopo- dobnie siłę przetargową pracowników, którzy wiedząc, że ich ewentualne zwol- nienia będą kosztowne dla pracodawcy, mogą się domagać wzrostu płac.
Wydaje się, że wymienione wcześniej indeksy restrykcyjności ochrony za- trudnienia i swobody w zatrudnianiu nie odzwierciedlają w pełni faktycznej regu- lacji lub deregulacji rynku pracy. Pokazują one jedynie syntetyczny, skwantyfi- kowany obraz formalnoprawnych norm i procedur towarzyszących zatrudnianiu i zwalnianiu pracowników, różnic w traktowaniu pracowników zatrudnionych na umowę o pracę i zatrudnionych w ramach form elastycznych, długości okresów próbnych oraz wielu innych elementów regulacyjnych. Słabość tych indeksów w kontekście metodologii badawczej wynika z faktu, że uwzględniane w nich zakresy sztywności lub swobód w kształtowaniu stosunków pomiędzy praco-
Elastyczność zatrudnienia a sytuacja na rynku pracy... 181
dawcami i pracobiorcami, reprezentowane przez indeksy cząstkowe, mogą być w poszczególnych krajach stosowane w skrajnie dużej lub skrajnie małej liczbie przypadków. Wyznaczają one jedynie ramy, ale nie odzwierciedlają rzeczywi- stej skali wykorzystania ich w praktyce gospodarczej. W rezultacie indeksy te nie powinny być wykorzystywane jako jedyny lub główny materiał empiryczny do oceny stopnia elastyczności zatrudnienia. Bardziej wiarygodnym podejściem w analizie porównawczej, w wybranej grupie krajów, jest odwołanie się do da- nych dotyczących udziałów osób zatrudnionych w ramach rozmaitych form ela- stycznych w ogólnej liczbie zatrudnionych w danej gospodarce. Takie podejście dostarcza informacji o faktycznych skutkach regulacji/deregulacji ujawniających się na rynku pracy.
W literaturze eksponuje się pogląd, według którego regulacje dotyczące czasu pracy, urlopów macierzyńskich, norm bezpieczeństwa pracy, zasiłków chorobowych determinują bezpośrednio wysokość kosztów pracy, ale nie mają wpływu na poziom kosztów rekrutacji i zwolnień, a w przypadku elastycznych płac negatywny charakter tych regulacji może być zminimalizowany [Nickell, Layard, 1998, s. 45]. Regulacje wyznaczające poziom ochrony zatrudnienia zwiększają koszty dostosowań przedsiębiorstw do szoków i mogą trwale zmieniać strukturę popytu na pracę, zmniejszając skalę i intensywność przepływów na rynku pracy, powodując wzrost bezrobocia długookresowego i redukując bezrobocie krótko- okresowe. Koszty pracy determinują zatem płynność zatrudnienia, a płynność zatrudnienia determinuje poziom kosztów stałych w przedsiębiorstwie.
Prawna ochrona zatrudnienia ma szczególny sens w krajach, w których udział osób zatrudnionych w rozmaitych formach elastycznych jest relatywnie wysoki, ponieważ może to świadczyć o braku możliwości znalezienia pełnowar- tościowej formy zatrudnienia. Wydaje się, że osoby zatrudnione w ramach nie- pełnowartościowych umów powinny być objęte większą ochroną przed zwol- nieniem, zapewniającą poprawę stabilności zatrudnienia i bieżących dochodów z pracy. Ponadto osoby te powinny być objęte dodatkowymi formami zabezpie- czenia socjalnego w przypadku utraty pracy (niepełnowartościowy charakter te- go typu zatrudnienia powinien być zrekompensowany w postaci specjalnych rozwiązań legislacyjnych).
W literaturze ekonomicznej prezentuje się wyniki wielu prac empirycznych poruszających kwestie wpływu stopnia regulacji rynku pracy, mierzonego in- deksem EPL, na stopę bezrobocia (w tym także bezrobocia strukturalnego i dłu- gookresowego) oraz zatrudnienie [OECD Employment Outlook 2004, s. 82-85].
W publikacji OECD zamieszczono syntezę wyników badań w przedmiotowym zakresie, przeprowadzonych dla różnych grup krajów i okresów, na danych sta-
tystycznych o różnej częstotliwości, które dały autorom podstawy do sformuło- wania wniosków na temat wpływu stopnia restrykcyjności regulacji rynku pracy na sytuację na rynku pracy. Przegląd tych wyników badań daje podstawę do stwierdzenia, że badacze nie są w tej kwestii jednomyślni.
O ile większość cytowanych w OECD Employment Outlook 2004 wyników badań sugeruje, że EPL zmniejsza całkowitą stopę zatrudnienia, o tyle istnieje mniejszy konsensus co do wpływu indeksu EPL na bezrobocie [OECD Employ- ment Outlook 2004, s. 82-85]. Wyniki badań Bakera i innych wskazują, że EPL nie ma wpływu na stopę bezrobocia. Belot i van Ours w swojej pracy stwierdzają, że EPL nie ma wpływu na poziom bezrobocia strukturalnego z wyjątkiem przy- padku, w którym ochrona związków zawodowych jest wyższa niż przeciętna.
Dowodów empirycznych o negatywnym wpływie indeksu EPL na bezrobo- cie strukturalne dostarcza model Elmeskova i innych. Rezultat tych badań jest związany z sytuacją, w której populacja insiders ma dużą siłę przetargową i może łatwiej przeciwstawić się próbom obniżenia płac przez pracodawców obawiających się wyższych kosztów zwolnień [OECD Employment Outlook 2004, s. 82-85].
Z innych badań, autorstwa Blancharda i Wolfersa, wynika, że w długim okresie EPL wpływa na sytuację na rynku pracy pośrednio, poprzez wzmocnienie nega- tywnego wpływu szoków na stopę bezrobocia [OECD Employment Outlook 2004, s. 82-85]. Autorzy eksponują brak amortyzacyjnych cech regulacji rynku pracy w przypadku ich nadmiernej restrykcyjności. W innym opracowaniu Blanchard wskazuje także główne implikacje kosztów zwolnień pracowników [OECD Employment Outlook 2004, s. 82-85]. Po pierwsze, wyższe koszty zwol- nień powodują zmniejszenie płynności na rynku pracy (wpływ zarówno na two- rzenie, jak i likwidację miejsc pracy). Zasób osób bezrobotnych staje się zaso- bem stagnacyjnym. Po drugie, wyższe koszty zwolnień prowadzą do wydłużania się okresu przebywania w stanie bezrobocia. Jednocześnie poziom bezrobocia może się zwiększyć lub zmniejszyć.
Badania przeprowadzone przez Heckmana i Pagèsa pokazują, że EPL ma statystycznie istotny negatywny wpływ na stopę bezrobocia, przy czym jego wpływ na zatrudnienie młodzieży jest większy niż ogólny efekt EPL [OECD Employment Outlook 2004, s. 82-85]. Autorzy ci stwierdzają, że EPL nie wywie- ra wpływu na bezrobocie długookresowe.
Prace empiryczne Nickella i innych wskazują, że EPL ma wpływ na bezro- bocie strukturalne głównie poprzez wpływ na rosnącą uporczywość bezrobocia.
Z badań tych wynika też, że zmiany czynników instytucjonalnych na rynku pra- cy wyjaśniają około 55% zmian stopy bezrobocia. Uogólniając wnioski wynika- jące z badań zrealizowanych przez ekspertów OECD, można stwierdzić, że re-
Elastyczność zatrudnienia a sytuacja na rynku pracy... 183
strykcyjność stopnia regulacji rynku pracy, mierzona indeksem EPL, przyczynia się m.in. do zmniejszenia stopy napływów i odpływów z bezrobocia, wzrostu przeciętnego trwania zatrudnienia, wzrostu udziału samozatrudnionych w ogól- nej liczbie osób pracujących [OECD Employment Outlook 2004, s. 82-85].
Inne wnioski badaczy OECD wskazują, że wysoka wartość indeksu EPL przyczynia się do zmniejszenia ogólnej stopy zatrudnienia. Scarpetta akcentuje w swoich badaniach negatywny wpływ indeksu EPL na poziom bezrobocia strukturalnego, a także silny wpływ na bezrobocie długookresowe i sytuację młodzieży na rynku pracy [Scarpetta, 1996, s. 44-77].
W warunkach zmniejszonej lub ujemnej dynamiki wzrostu gospodarczego uruchamiają się procesy dostosowawcze na rynku pracy. Uwzględniając kon- tekst relacji pomiędzy elastycznością rynku pracy, zatrudnieniem i bezrobociem w warunkach negatywnego szoku ekonomicznego, w gospodarce może wystąpić jeden lub kilka określonych typów dostosowań [Kwiatkowski, Włodarczyk, 2012, s. 9-10]:
− spadek płac realnych (proces eksponowany w neoklasycznej teorii rynku pra- cy, który we współczesnej gospodarce nie absorbuje w pełni zakłóceń poja- wiających się na rynku pracy w okresie kryzysu),
− ograniczenie czasu pracy (jeśli zmniejszenie czasu pracy będzie niewspół- mierne do skali spadku produkcji, wówczas nastąpi spadek produktywności pracy); zaletą tego procesu jest możliwość utrzymania zatrudnienia na nie- zmienionym lub nieznacznie zmniejszonym poziomie,
− obniżenie intensywności i wydajności pracy (celowe działanie przedsię- biorstw zmierzające do podjęcia próby utrzymania przez pewien czas nie- zmienionego stanu zatrudnienia w oczekiwaniu na poprawę koniunktury),
− zmniejszenie wielkości zatrudnienia (eksponowane w teorii keynesistow- skiej); wraz ze spadkiem lub obniżeniem się dynamiki wzrostu gospodarcze- go następuje spadek poziomu zatrudnienia.
Reakcja dostosowawcza rynku pracy na negatywny szok ekonomiczny za- leży nie tylko od restrykcyjności ochrony zatrudnienia, ale także od rzeczywistej skali stosowania w praktyce gospodarczej elastycznych form zatrudnienia i wy- stępującej elastyczności płac. Ponadto determinantą procesów dostosowawczych jest akomodacyjna polityka gospodarcza przejawiająca się m.in. w postaci wprowadzania w życie antykryzysowych pakietów ustaw, w tym pakietów dere-
gulujących okresowo lub bezterminowo stosunki pomiędzy pracodawcami i pra- cobiorcami3.
Z badań przeprowadzonych przez Blancharda i Summersa wynika, że w wa- runkach wysokich kosztów zwolnień pracowników, pracodawcy liczą na dobro- wolne zwolnienia [Blanchard, Summers, 1986, s. 27 i nast.]. W rezultacie prawna ochrona miejsc pracy powoduje zmniejszenie reaktywności zatrudnienia na zmiany aktywności gospodarczej.
Na rynkach pracy mogą się ujawniać także skutki prawnej ochrony zatrud- nienia innej postaci, polegające na zmianach struktury zatrudnienia w gospodar- ce według kryterium form zawieranych pomiędzy pracodawcami i pracobiorca- mi umów. Restrykcje dotyczące ochrony miejsc pracy przyczynią się do wzrostu liczby umów niepełnowartościowych, tj. elastycznych (umowy na czas określo- ny, praca tymczasowa).
2. Dynamika zatrudnienia i faktyczna elastyczność zatrudnienia Dane statystyczne wskazują, że reakcja poziomu zatrudnienia na negatywny szok ekonomiczny (kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w drugiej połowie 2008 r.) w krajach Unii Europejskiej jest istotnie zróżnicowana. Uwzględniając skalę i kierunki zmian zatrudnienia w krajach UE, można je podzielić umownie na dwie grupy. Do pierwszej grupy można zaliczyć te kraje, które w okresie kry- zysu odnotowały najbardziej stabilne sytuacje na rynku pracy. Należą do niej:
Belgia, Luksemburg, Austria, Malta, Niemcy.
3 Nie poświęcono tu uwagi szczegółom dotyczącym tzw. pakietów antykryzysowych w poszcze- gólnych krajach Unii Europejskiej. Dla przykładu można wspomnieć o zmianach legislacyjnych w Polsce w okresie spowolnienia dynamiki wzrostu gospodarczego: Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r.
o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców. Dz.U. nr 125, poz. 1035, zm. Dz.U. z 2010 r. nr 219, poz. 1445. Instrumenty dostosowawcze zostały zdefi- niowane m.in. jako:
• przedłużanie okresu rozliczeniowego czasu pracy,
• ustalanie indywidualnego rozkładu czasu pracy pracownika,
• obniżanie wymiaru czasu pracy.
Dokonano także zmian w kodeksie pracy (Ustawa z dnia 12 lipca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy i ustawy o związkach zawodowych. Dz.U. z 2013 r., poz. 896).
R Ź
w t w
Rys Źród
w ty tyw w z
s. 1.
dło: [
Fl ych wnie zakr
Kra spo www
lukt h kr e m resi
aje owo w 1].
tuac raja mała
e za E
UE olnie
.
cje ch (pa atru
Ela B
A
N
o n enia
zat oka atrz udn
astyc Belg
Aus
Niem
najb a go
trud azał z ry ien
czno gia
tria
mcy
bardz ospo
dnie ły s ys.
ia.
ość
a
ziej odar
enia się m
1).
zatr
sta rcze
a w mie Pon
rudn
abiln ego.
wyw eć c nad
nien
nych
woła char dto
nia
h po
ane rakt
kra a sy
ozio
ogr ter aje
ytua
oma
rani kró te ł
acja
ach z
icze ótko łącz
a na
zatr
enie ookr zy i
ryn
rudn
em reso inna
nku p Lu
nien
akt owy a c
pra ukse
Ma
nia w
tyw y, a ech
acy..
mbu
alta
w ok
wnoś a ich ha, t
..
urg
kres
ści h sk tj. r
sie
gos kala rosn
spo a je nąc
odar est r cy tr
18
rcze rela ren
5
ej a- nd
n W w g nia W w w z gali
D gos wię zakr ia, P
o d spo ększ resie Pols
drug odar zośc
e za ska,
giej rcze ci ty atru , W
gru ego ych udni Węgr B
S
S upy
od h kr ieni ry, L Bułg
Szw
łow y kr dnot ajów ia z Litw garia
wecja
wacj rajó tow w k ze w wa, a
a
a w U wały
kryz wzro Ło
UE y ist zys osto otwa
mo totn go owy
a, C
ożn ne i ospo ych Cyp
a za
trw odar na r, W
alic wałe rczy spa Wło
czyć e sp y zm adk ochy
ć te padk
mie kow y, H
e, kt
ki z enił e (B Hisz
W
tóre zatru
dłu Buł zpan Wiel
F
S e w
udn ugo łgar nia,
lka
Finl
Słow ok nien ookr ria, Irla Bry
land
wen kres
nia reso
Sło and ytan
dia
nia ie s (pa owe owe dia, nia
spow atrz
e ten enia
Da wol
rys nde a, Po ania)
lnie s. 2) encj
ortu ).
e- ).
je u-
E
Ela Por
H
astyc
rtug
olan
Litw
Cy czno galia
ndia
wa
ypr ość a
a
zatr
rudn
nien
nia
a sy
ytua
acja
a na
ryn
nku p
P
pra Pols
Wę
Ło
Wł acy..
ska
ęgry
otwa
łoch ..
y
a
hy
187
R
Ź
s s n w
Rys
Źród
styc skie nym wym
s. 2.
dło: [
Ze czny ej w m w
mia
Kra spo ze www
e w ych wyk wym
arze
aje owo
wzg w 1].
wzg h do korz miar e cz
UE olnie
ględ .
ględ oce zyst rze zasu
F
I
, w enia du n
du n eny tano
cza u pr
Fran
Irlan
Dan
któ a go na b
na y rze
o da asu
racy ncja
ndia
nia
óryc ospo rak
ogr eczy
ane pra y (p
a
a
h w odar por
rani ywi e do acy,
por.
wystą rcze rów
icze istej otyc , a t . ry
ąpił ego wnyw
enia j ela cząc takż ys. 3
ły is (zes waln
a d asty ce p że p 3, 4
stotn staw nych
dost yczn
pra przy 4, 5
ne, wien
h da
ępn noś acy ycz ). R
trw nie n
anyc
nośc ci z
tym zyn
Rela
ałe na r ch)
ci p zatru mcz
pod atyw
spa rysu
poró udn zaso dejm wni
adki unku
ówn nien
owe mow ie d
H
zat u nie
nyw nia w ej, z wan duży
Hisz
Es
Cz
trud e ob
waln w kr zatr nia y u
zpan
ston
zech
dnien bejm
nyc kraja rudn
pra udzi
nia
ia
hy
nia muje
ch d ach
nien acy iał o
w o e Ru
dan Un nia w n osó
okre umu
nych nii E w nie ób p
esie unii
h s Euro
nie pełn prac
taty opej epeł nym cują
y- j- ł- m ą-
c k s H z a n n w
R Ź
n c p
ż d b n w S s B W cyc kraj sie His zatr ację np.
najn w o
Rys Źród
niej cje pop
że n daje bior na r w n Szw sie Bel Wz
h ty jów
odd zpa rudn ę na Li niżs okre
s. 3.
dło: O
W j w pom pyto
D najw e si rcam rynk niep wecj spo gia glę
ymc w Un dzia ania
nien a ry
twa szym esie
Zat Opra
W gr UE mię owe ane więk ię, ż mi p ku pełn ji, A owo
), a dni
cza nii aływ a, S
nia, ynku a, Ł
mi kry
trud cowa
rup E-27 ędzy e nie e do ksz że t poz pra nym Aus olnie
a dw ie w
E
asow Eu wan Słow , m
u p Łotw
ud yzy
dnie anie
ie g 7 te y el e są otyc zy u taka zwo acy m w strii,
enia wie wys
Ela
wo urop nia wen mierz
prac wa, dział
ysu
eni t na p
gosp eż z
last ą w cząc udzi
a po liła (pa wym
, Be a go po oki
astyc
w o pejs
neg nia)
zon cy w
, Es łam naj
tym podst
pod znaj tycz tyc ce z iał o olity a go
atrz miar
elgi ospo
zos i ud
czno
ogó kiej gaty . Je ną u w cz
ston mi z wię
cza tawie
dare jduj zno ch p zatr osó yka ospo rys rze ii i W oda stałe dzia
ość
ólne j, k ywn edy udzi zas nia, zatr ększ
sow e dan
ek z ją s
ścią przy rudn ób z
a ks odar s. 4 cz Wie arcze e od ał p
zatr
ej li któr neg yną
iałe ie k , Sł rudn ze s
wo ( nych
z ud się s ą za ypa nien zatru szta rce 4). R zasu
elki ego dno prac
rudn
iczb re o go s gos em o kryz łow nion spad
% o h: [w
dzia stab atru adka nia udn ałtow
hol Rela u p
iej B o sta
otow cują
nien
bie odno
szok spo osó zys wacj nyc dki
ogól www
ałem biln udn ach
w n nion
wan lend atyw
rac Bry abil wał ącyc
nia
zat otow ku odar ób p su, s ja, ch t
zat
lneg 1].
m z ne ry nien
jed niep nyc
nia ders wn cy c ytan lne ły je
ch w a sy
trud wał
eko rką prac są N
Bu tym trud
go z
zatr ynk ia a dno
pełn h w
um skie ie d char nii. C
sytu edy w n
ytua
dnio ły i ono łąc cują Nie ułga mcza
dnie
zatru
rudn ki p
a od zna nym w ra mów
ej ut duży
rak Czę uacj ynie
niep acja
ony stot omic
cząc ącyc mc aria, asow enia
udni
nion prac
dpo aczn m w ama w po
trzy ym ktery
ęść je n e kr
pełn a na
ych tne czn cą d ch t
y (p , ch wo a.
ieni
nyc cy (A orno
ne.
wym ach
omi yma mi ud
yzu z ty na ry rótk nym
ryn
jes spa nego dwi tym patr hara i j
ia)
ch ty Au ości
miar tej iędz ać w dzia ują
ych rynk kotrw m w
nku p
t at adk o (n
ie c mcza rz r akte jedn
ym stri ią n
rze for zy p wzg
ałam się
kra ku p wał wym
pra
tryb ki za np.
cech aso rys.
eryz noc
mcza a, L na n
cza rmy pra ględn
mi o go ajów prac
łe s miar
acy..
bute atru Po hy, owo
. 3) zują cześ
asow Luk nega
asu y ma
cod dnie osó ospo w u cy ( spad rze
..
em udn ortug
tj.
o, i . N ą s śnie
wo ksem
atyw
pra a H daw sta ób z oda utrzy (Nie dki cza
głó nien
gali ela stab Niek
ię r e o
pon mbu wne
acy Hola wcam
abiln zatru arki yma emc zat asu
ówn nia w
ia, asty biln któr
rela dno
niż urg e w
ws and mi ną s rudn i N ała cy, A
trud pra
nie w o
Pol yczn ną s
e k atyw otow
ej ś ). R wstrz
skaz ia. W i pr sytu nion Niem w o Aus dnie acy
18
tyc okre
lska noś sytu kraje wni wał
śred Rela ząs
zują Wy raco uacj nyc miec
okre stria enia y jes 9
ch e- a, ść u-
e, ie ły
d- a- sy
ą, y- o- ję
h c, e-
a, a.
st
a ś
R Ź
j m w
R Ź
atry ści g
Rys Źród
jest mic wym
Rys Źród
ybut gos
s. 4.
dło: O
El t wy czny mia
s. 5.
dło: O
tem spod
Zat Opra
last yko ych arze
Zat zna Opra
m kr dar
trud cowa
tycz orzy h, o
e cz
trud alez cowa
rajó czej
dnie anie
zno ysty o cz zasu
dnie zien anie
ów, ej by
eni w na p
ość c ywa
zym u pr
eni w ia p
na p
w yły
w ni podst
cza ana m św
racy
w ni pracy
podst
któ mi
iepe tawie
asu p do wia y w
iepe y w tawie
óryc inim
ełny e dan
pra niw adcz
lata
ełny w peł e dan
ch r maln
ym w nych
acy wel zą p
ach
ym w łnym nych
reak ne i
wym h: [w
pra low prz h 20
wym m w h: [w
kcje i kr
miar www
awie wani
yro 008-
miar wym www
e po rótk
rze 1].
e w ia n osty -20
rze miar 1].
ozio kook
cza
we w nega y od 09.
cza ze (
omu kres
su p
wszy atyw dset
su p (% o
u za sow
prac
ystk wny tków
prac ogó
atru we.
cy (%
kich ych w z
cy z lneg
udni
% o
h kr h sk
zatr
pow go z
ieni
ogól
raja kutk rudn
wod zatru
ia n
lneg
ach ków nio
du n udn
na s
go z
obj w w
onyc
niem nieni
spad
zatru
jęty wstrz ch
możn ia)
dek
udni
ych ząsó
w n
noś k ak
ieni
h ba ów nie
ści ktyw
ia)
adan eko pełn
wno
niem ono nym
o-
m o- m
Elastyczność zatrudnienia a sytuacja na rynku pracy... 191
Wydaje się, że jednym z najbardziej wiarygodnych wskaźników faktycznej elastyczności rynku pracy jest udział osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy z powodu niemożności znalezienia pracy w pełnym wymiarze czasu pracy w ogólnej liczbie zatrudnionych. Wskaźnik ten stanowi jedno z obiektyw- nych źródeł informacji o sytuacji na rynkach pracy poszczególnych państw członkowskich UE. Znamienną cechą krajów o najmniejszych fluktuacjach za- trudnienia w okresie kryzysu gospodarczego (Niemcy, Luksemburg, Malta, Bel- gia, Austria) jest fakt, że pomimo wzrostu zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy nastąpił tam spadek odsetka zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy z powodu niemożności znalezienia pracy pełnowymiarowej (patrz rys. 5). Argumenty te potwierdzają przypuszczenie, że w krajach tych elastycz- ność czasu pracy nie jest wykorzystywana jako panaceum na niską chłonność zatrudnieniową gospodarek, ale głównie jako forma uzupełniająca w stosunku do form standardowych (stosunek pracy), zapewniająca niwelację luk struktural- nych na rynkach pracy i poprawiająca racjonalność wykorzystania zasobów pra- cy (np. poprzez zgodność z preferencjami zawodowymi pracowników).
W świetle przedstawionych danych statystycznych można także przypusz- czać, że w wielu krajach o relatywnie niskich wskaźnikach zatrudnienia, ela- styczne formy zatrudnienia stanowią, w okresie spowolnienia gospodarczego, jedyną szansę na znalezienie miejsca pracy (Hiszpania, Litwa, Łotwa, Estonia, Włochy, Grecja, Bułgaria, Węgry).
Podsumowanie
Analiza materiału empirycznego umożliwiła sformułowanie wniosków od- noszących się do problemu badawczego:
• większość krajów Unii Europejskiej, które w okresie negatywnego szoku ekonomicznego miały relatywnie stabilne poziomy zatrudnienia, nie należy do liderów w zakresie stosowania umów pracy tymczasowej,
• wydaje się, że cechą wspólną krajów o najmniejszej zmienności zatrudnienia w okresie kryzysu gospodarczego jest relatywnie wysoki odsetek pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy,
• cechą krajów o najmniejszych fluktuacjach zatrudnienia w okresie kryzysu gospodarczego (Niemcy, Luksemburg, Malta, Belgia, Austria) jest fakt, że pomimo wzrostu odsetka zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy nastąpił tam spadek odsetka zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy z powodu niemożności znalezienia pracy pełnowymiarowej; świadczy to o tym, że stosowane w tych krajach elastyczne formy zatrudnienia pełnią
rolę uzupełniającą w stosunku do form tradycyjnych, a nie stanowią instru- mentu kreowania jakichkolwiek (tzw. gorszych) miejsc pracy w warunkach niedostatecznej absorpcji zasobów pracy w gospodarce.
Literatura
Addison J.T., Teixeira P. (2001), The Economics of Employment Protection, „IZA Dis- cussion Paper”, No. 381, October.
Blanchard O. (1998), Employment Protection and Unemployment, March.
Blanchard O., Summers L. (1986), Hysteresis and the European Unemployment Prob- lem, NBER Macroeconomics Annual, No. 1, MIT Press, Cambridge, MA.
Czyżewski A.B. (2003), Wpływ zwiększenia elastyczności rynku pracy na tworzenie no- wych miejsc pracy [w:] A. Noga (red.), Jak tworzyć w Polsce nowe miejsca pracy, PWE, Warszawa.
Góra M., Radziwiłł A., Sowa A., Walewski M. (2006), Tax Wedge and Skills: Case of Poland in International Perspective, CASE Reports, No. 64, Warsaw.
Kwiatkowski E., Włodarczyk P. (2012), Wpływ prawnej ochrony zatrudnienia na rynek pracy, „Gospodarka Narodowa”, nr 11-12.
Nickell S., Layard R. (1998), Labour Market Institutions and Economic Performance,
„CEPR Discussion Papers”, No. 407, LSE, London.
Nickell S. (1997), Unemployment and Labour Market Rigidities: Europe versus North America, „Journal of Economic Perspectives”, No. 3.
OECD Employment Outlook 2004 (chapter 2: Employment Protection Regulation and Labour Market Performance).
Scarpetta S. (1996), Assessing the Role of Labour Market Policies and Institutional Set- tings on Unemployment: A Cross-Country Study, „OECD Economic Studies”, No. 26, 1.
Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pra- cowników i przedsiębiorców. Dz.U. nr 125, poz. 1035, zm. Dz.U. z 2010 r. nr 219, poz. 1445.
Ustawa z dnia 12 lipca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy i ustawy o związkach zawodowych. Dz.U. z 2013 r., poz. 896.
Wąsowicz J. (2009), Klin podatkowy i stopień regulacji rynku pracy − implikacje dla sy- tuacji na rynku pracy [w:] D. Kotlorz (red.), Deregulacja rynku pracy i koszty pra- cy jako determinanty wzrostu zatrudnienia, Akademia Ekonomiczna, Katowice.
[www 1] http://epp.eurostat.ec.europa.eu.
Elastyczność zatrudnienia a sytuacja na rynku pracy... 193
EMPLOYMENT FLEXIBILITY AND SITUATION ON THE LABOUR MARKET UNDER A NEGATIVE ECONOMIC SHOCK
Summary: In this paper, focuses on EU member states, we investigated the relationship between the employment flexibility and situation on the labour markets under an eco- nomic shock. In a period of economic slowdown, in many countries with relatively low employment rates, flexible forms of employment are the only chance to find a job. Euro- pean Union member states, which in the period of negative economic shock were rela- tively stable employment are not the leaders in the field of temporary work contracts.
Keywords: employment flexibility, situation on the EU-member states labour markets, employment protection.
