Obszary przekszta³cone w wyniku dzia³alnoœci górniczej w strukturze przestrzennej miast i gmin województwa œl¹skiego oraz g³ówne problemy ich zagospodarowania
Areas transformed by mining in the spatial structure of towns and communes of Silesian voivodeship and chief problems
of their restoration
Katarzyna Fagiewicz
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych,Instytut Geografii Fizycznej i Kszta³towania Œrodowiska Przyrodniczego, Zak³ad Geografii Kompleksowej i Kartografii, ul. Dziêgielowa 27,
61-680 Poznañ, e-mail: kfag@amu.edu.pl
Abstract: One of the key problems of spatial management and environmental protection in the Silesian Upland is the degradation of the land surface as a result of underground mining. Its effects include land deformations, underground workings, land depressions, spoil heaps, as well as technical and building facilities of the mines. The present paper gives an inventory of such areas. Within selected towns and communes of Silesian voivodeship, an analysis was made of the chief elements characterising the form and extent of land transformation (the proportion of mining-deformed land surfaces, mining areas, man-made landforms: derelict workings and spoil heaps). They are part of the thematic content of a digital sozological map at a scale of 1:50,000 which was used as a source material. The database on post-mining areas thus obtained provided a basis for the preparation of indicators diagnosing the impact of mining and allowed a quantitative and spatial presentation of the mining-affected areas in the land-use structure of the studied units at a regional scale. Former mining areas are treated as a contamination and disturbance of the lithospheric component of the natural environment, but they have a great potential. They usually have good spatial conditions (a central location in a town, accessibility by transport), and an often outstanding cultural or natural value.
Hence their reclamation as a process restoring industry-degraded spaces is an important step towards limiting the use of non-degraded natural spaces.
Key words: Upper Silesia, post-mining areas, reclamation S³owa kluczowe: Górny Œl¹sk, obszary pogórnicze, rewitalizacja
Wstêp
Jednym z kluczowych problemów w zakresie gospodarki przestrzennej oraz ochrony œrodowiska na obszarze Wy¿yny Œl¹skiej jest degradacja powierzchni ziemi na skutek podziemnej eksploatacji górniczej, w której efekcie w strukturze u¿ytkowania terenu znaczny odsetek stanowi¹ tereny poprzemys³owe.
Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXIV. 25–35.
Z definicji teren poprzemys³owyto teren zdegradowany, nieu¿ytkowany lub nie w pe³ni wykorzystany, pierwotnie przeznaczony pod dzia³alnoœæ gospodarcz¹ (Program rz¹dowy... 2004). Wed³ug Gasid³y (1998) jest to obszar, na którym odbywa³a siê produkcja przemys³owa. Szerzej ujmowane definicje w³¹czaj¹ w tereny poprzemys³owe obszary us³ug œwiadczonych na rzecz przemys³u, jak równie¿ strefy jego oddzia³ywania.
Jednym z dominuj¹cych na Wy¿ynie Œl¹skiej typów terenów poprzemys³owych s¹ obszary poeksploatacyjne, bêd¹ce wynikiem eksploatacji kopalin ze z³ó¿ metod¹ podziemn¹.
Charakterystycznymi pozosta³oœciami po procesie eksploatacji s¹ deformacje terenu, wyrobiska podziemne, obni¿enia terenu, zwa³owiska odpadów przeróbczych oraz obiekty infrastruktury technicznej i budowlanej kopalñ. Na obszarze GOP-u i ROW-u ich koncentracja jest tak du¿a, ¿e mo¿na mówiæ o tworzeniu siê rejonów poeksploatacyjnych.
Tereny poeksploatacyjne charakteryzuj¹ siê du¿¹ skal¹ przekszta³ceñ, które wed³ug Bartkowskiego (1992) nale¿y traktowaæ jako ska¿enie i zaburzenie litosferycznego komponentu œrodowiska przyrodniczego, ale równoczeœnie posiadaj¹ one du¿y potencja³. Odznaczaj¹ siê zazwyczaj dobrymi warunkami przestrzennymi (centralne po³o¿enie w mieœcie, dostêpnoœæ komunikacyjna), czêsto wybitnymi wartoœciami kulturowymi czy przyrodniczymi. St¹d rewitalizacja tych obszarów jako proces zmierzaj¹cy do uruchomienia zasobów przestrzeni zdegradowanych w wyniku dzia³alnoœci przemys³owej jest wa¿nym czynnikiem pozwalaj¹cym na ograniczenie wykorzystywania niezdegradowanych przestrzeni przyrodniczych. O randze tego problemu na Górnym Œl¹sku œwiadcz¹ wyniki prezentowanej w niniejszym opracowaniu analizy.
Obszar badañ
Badania przeprowadzono w obrêbie jednostek administracyjnych po³o¿onych w centralnej czêœci województwa œl¹skiego. Wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego Polski (Kondracki 1988) nale¿¹ one do czterech mezoregionów Wy¿yny Œl¹skiej (341.1): Garbu Tarnogórskiego (341.12), Wy¿yny Katowickiej (341.13), Pagórów Jaworznickich (341.14) i P³askowy¿u Rybnickiego (314.15). W sferze gospodarczej obszar ten jest uto¿samiany z koncentracj¹ wg³êbnego wydobycia wêgla kamiennego, w oparciu o które rozwin¹³ siê Górnoœl¹ski Okrêg Przemys³owy i Rybnicki Okrêg Wêglowy. Wed³ug delimitacji historyczno-etnograficznych badany teren stanowi pogranicze Górnego Œl¹ska i Zag³êbia D¹browskiego.
Metody badañ i materia³y
źród³owe
Nastêpstwa eksploatacji wêgla kamiennego obejmuj¹ szereg zjawisk zwi¹zanych z przekszta³ceniem struktury wewnêtrznej litosfery oraz zmian¹ u¿ytkowania ziemi pod wp³ywem rozwoju przemys³u i urbanizacji. Zmiany te okreœlane s¹ jako najbardziej d³ugotrwa³e i widoczne w postaci antropogenicznych form terenu (zwa³owisk, wyrobisk, poeksploatacyjnych deformacji terenu).
Problematyka wp³ywu eksploatacji górniczej na powierzchniê ziemi zosta³a ujêta w zakresie tematycznym treœci numerycznej mapy sozologicznej w skali 1:50 000, bêd¹cej systemem informacji przestrzennej o badanym terenie, i stanowi³a ona materia³ źród³owy niniejszego opracowania (szczegó³owy wykaz wykorzystanych arkuszy zamieszczono na koñcu opracowania). Pozwoli³o to na przeprowadzenie zasadniczych analiz przestrzennych i utworzenie bazy danych, która da³a podstawê opracowania czterech wskaźników diagnozuj¹cych przekszta³cenia litosfery w wyniku dzia³alnoœci górniczej na badanym obszarze:
1. Udzia³ powierzchni zajêtych przez wyrobiska (%).
Wskaźnik (Uwb) okreœla procentowy udzia³ powierzchni zajêtych przez wyrobiska (Wb), w ogólnej powierzchni badanej jednostki przestrzennej (Pj):
Uwb(j)= Wb(j)/P(j)·100 [%] .
Wyrobisko to zag³êbienie terenowe o g³êbokoœci wiêkszej ni¿ 2 m, powsta³e w wyniku odkrywkowej eksploatacji górniczej surowców energetycznych (wêgla brunatnego, torfu), chemicznych (siarki, kredy, wapieni), budowlanych (kruszyw naturalnych, gliny, wapieni do celów budowlanych), hutniczych (Wytyczne techniczne GIS-4... 2005)
2. Udzia³ powierzchni zajêtych przez zwa³owiska (%).
Wskaźnik (Uzw) okreœla procentowy udzia³ powierzchni zajêtych przez zwa³owiska (o powierzchni przekraczaj¹cej 6,25 ha) – Zw, w ogólnej powierzchni badanej jednostki przestrzennej (Pj):
Uzw(j)= Zw(j)/P(j)·100 [%].
Zwa³owiska s¹ to nagromadzenia ska³y p³onnej i/lub ska³ z robót przygotowawczych w górnictwie podziemnym (ha³dy) lub nadk³adu w górnictwie odkrywkowym (w górnictwie skalnym czêsto nadk³adu i odpadów produkcyjnych). W stosunku do przyleg³ego terenu zwa³owiska mog¹ byæ nadpoziomowe, niwelacyjne (poziomowe) i podpoziomowe. Zwa³owiska (podobnie jak wyrobiska) mog¹ byæ zwi¹zane z eksploatacj¹ surowców energetycznych, chemicznych, budowlanych, hutniczych.
3. Udzia³ powierzchni zajêtych przez obszary górnicze (%).
Obszarem górniczym nazywa siê przestrzeñ, w której obrêbie przedsiêbiorstwo górnicze uprawnione jest do wydobywania okreœlonej kopaliny ze z³o¿a. Ze wzglêdu na wy³¹czenie tej przestrzeni z u¿ytkowania i jej specjalne przeznaczenie, obszary górnicze traktuje siê jako elementy zaburzenia struktury œrodowiska przyrodniczego. Wskaźnikiem (Uog) charakteryzuj¹cym ten element jest procentowy udzia³ powierzchni zajêtych przez obszary górnicze (Og) odniesione do ca³kowitej powierzchni jednostki przestrzennej, na której wystêpuj¹ (Pj):
Uog(j)= Og(j)/P(j)· 100[%]
4. Udzia³ powierzchni zdeformowanych w efekcie eksploatacji górniczej (%).
Wskaźnik (Udf) okreœla procentowy udzia³ obszarów zdeformowanych pod wp³ywem eksploatacji górniczej (Df) odniesiony do ca³kowitej powierzchni jednostki przestrzennej (Pj), na której te deformacje zaobserwowano. Deformacje ci¹g³e i nieci¹g³e (uwzglêdniane w konstrukcji wskaźnika) charakteryzuj¹ wielkoœæ zmian ukszta³towania terenu zwi¹zanych z wyeksploatowaniem z³o¿a i przemieszczaniem siê mas skalnych do powsta³ych w ten sposób pustek:
Udf(j)= Df(j)/P(j)·100[%].
Deformacje ci¹g³e to ³agodne i rozleg³e obni¿enia terenu bez przerwania ci¹g³oœci warstw powierzchniowych, tworz¹ce siê nad polami eksploatacyjnymi i w ich pobli¿u. Zwane s¹ nieckami osiadañ górniczych lub nieckami obni¿eniowymi. Tworz¹ siê i kszta³tuj¹ powoli. Dna niecek mog¹ byæ podmok³e, czêsto powstaj¹ w nich zalewiska z wod¹ otwart¹.
Deformacje nieci¹g³e powstaj¹, gdy dochodzi do przerwania ci¹g³oœci warstw powierzchniowych.
Przyjmuj¹ one postaæ lejów, zapadlisk, pêkniêæ i progów. Deformacje nieci¹g³e wystêpuj¹ najczêœciej w rejonach eksploatacji p³ytko zalegaj¹cych z³ó¿. Powstaj¹ na ogó³ gwa³townie zarówno w czasie eksploatacji, jak i po up³ywie wielu lat od jej zakoñczenia.
Wp³yw eksploatacji górniczej i skutki bêd¹ce jej efektem szczegó³owo przedstawiono na rycinie 1.
Analiza opracowanych wskaźników z uwzglêdnieniem zaprezentowanego na rycinie 1 schematu
przyczynowo-skutkowego pozwala wnioskowaæ nie tylko o zmianach ukszta³towania powierzchni, ale równie¿ poœrednio o przeobra¿eniach, jakie wywo³uje eksploatacja górnicza w obrêbie innych komponentów œrodowiska przyrodniczego.
W celu syntetycznego ujêcia badanego wskaźnikami diagnostycznymi zjawiska skorzystano z wypracowanego na gruncie badañ ekonomicznych sprawnego narzêdzia, jakim jest syntetyczna miara rozwoju. Istotê konstrukcji, przegl¹d ró¿nych rozwi¹zañ i zastosowañ syntetycznej miary rozwoju omówiono szczegó³owo w innym opracowaniu autorki (Fagiewicz 2007). Jednak dla prawid³owej interpretacji wyników nale¿y uwzglêdniæ, ¿e wartoœci ka¿dej z analizowanych w niniejszym opracowaniu cech zosta³y poddane procedurze normalizacji z wykorzystaniem koncepcji wzorca i zawieraj¹ siê w przedziale liczbowym [0,1].
Interpretacja tak unormowanych cech jest niezwykle intuicyjna i prosta. Im bli¿sza jednoœci bêdzie wartoœæ cechy, tym bli¿ej wartoœci wzorcowej znajduje siê analizowana jednostka. Stan po¿¹dany (wzorcowy) wystêpuje przy braku rejestrowanych zmian pod wp³ywem dzia³alnoœci górniczej.
Przestrzenna diagnoza zmian litosfery w wyniku eksploatacji górniczej
Obliczone na podstawie wskaźników diagnostycznych wartoœci syntetycznych wskaźników zmian litosfery w wyniku eksploatacji górniczej, dla wszystkich jednostek przestrzennych poddanych analizie Ryc. 1. Schemat wp³ywów i skutków podziemnej eksploatacji górniczej (wg Ogrodowskiego, Kota 1988)
Fig. 1. Diagram of impacts and effects of underground mining (after Ogrodowski, Kot 1988)
zawiera³y siê w przedziale od 0,28 (Czeladź) do 1,00 w gminach Porêba, Pyskowice, Rudziniec, Œwierklaniec, T¹pkowice. Zestawiono je w tabeli wynikowej w porz¹dku alfabetycznym (tab. 1) i wed³ug pozycji, jak¹ zajmuj¹ na liœcie rankingowej (tab. 2).
Na podstawie wyników klasyfikacji jednostek przestrzennych w oparciu o kryterium wielkoœci zmian litosfery (przedstawiono je graficznie w postaci kartogramu na ryc. 2) zidentyfikowano obszary miast i gmin o najwiêkszych i najmniejszych przeobra¿eniach litosfery oraz obszary poœrednie.
W grupie miast i gmin w najwiêkszym stopniu obci¹¿onych dzia³alnoœci¹ górnicz¹ znalaz³o siê ³¹cznie 5 jednostek po³o¿onych w centralnej czêœci Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego (Czeladź, Sosnowiec, Siemianowice Œl¹skie, Wojkowice) oraz gmina Knurów pozostaj¹ca w strefie oddzia³ywañ ROW.
Wydzielone tereny po³o¿one s¹ w obrêbie obszarów górniczych kopalñ wêgla kamiennego, których œredni udzia³ w powierzchni badanych jednostek wynosi ponad 98%. Mo¿na przyj¹æ, ¿e na prawie ca³ej powierzchni analizowanych miast i gmin (wg obliczonych wartoœci œrednich w 98,58%) pogórnicze osiadania terenu spowodowa³y powstanie deformacji. Na wymienione przeobra¿enia litosfery nak³adaj¹ siê zagro¿enia powierzchni zwi¹zane z wystêpowaniem wyrobisk antropogenicznych (4,23%) oraz zwa³owisk surowców energetycznych i hutniczych, sk³adowisk odpadów przemys³owych i komunalnych (1,93), które wystêpuj¹ tu liczniej ni¿ na pozosta³ej czêœci obszaru. W grupie drugiej sklasyfikowano 15 jednostek charakteryzuj¹cych siê du¿ym stopniem degradacji litosfery. Czêœæ z nich (Bytom, Zabrze, Piekary Œl¹skie, Œwiêtoch³owice, Chorzów, Ruda Œl¹ska) po³o¿ona jest w strefie GOP-u i przylega od zachodu do opisanego powy¿ej rejonu o najsilniej zdegradowanej litosferze. Kolejne jednostki – Tabela 1. Wartoœci syntetycznego wskaźnika zmian litosfery w wyniku eksploatacji górniczej (WS_S)
Table 1. Values of the synthetic indicator of mining-related changes in the lithosphere (WS_S)
Jednostka R Wyr Zw Def Ob_G Wyr Zw Def Ob_G
% % % % *** *** *** *** WS_S
Bêdzin M 1,75 1,11 98,99 98,31 0,76 0,76 0,73 0,02 0,57
Bieruñ G 0,00 0,00 100,00 92,36 1,00 1,00 0,00 0,08 0,52
Bobrowniki G 4,20 0,08 12,19 9,18 0,43 0,98 1,00 0,91 0,83
Bojszowy G 0,00 0,00 100,00 66,15 1,00 1,00 0,00 0,34 0,58
Bytom M 1,01 3,09 66,31 71,54 0,86 0,33 0,88 0,28 0,59
Chorzów M 0,00 1,78 71,64 100,00 1,00 0,62 0,49 0,00 0,53
Czeladź M 4,72 1,10 100,00 100,00 0,36 0,76 0,00 0,00 0,28
Czerwionka-Leszczyny G 0,00 0,00 25,09 49,54 1,00 1,00 0,97 0,50 0,67 Czerwionka-Leszczyny M 0,00 0,00 95,55 100,00 1,00 1,00 0,03 0,00 0,51
D¹browa Górnicza M 3,14 0,34 7,40 6,60 0,57 0,93 0,84 0,93 0,82
Giera³towice G 0,00 0,00 94,65 95,78 1,00 1,00 0,03 0,04 0,52
Gliwice M 0,50 0,25 21,90 100,00 0,93 0,95 0,97 0,00 0,71
Jaworzno M 2,42 0,28 79,22 52,75 0,67 0,94 0,87 0,47 0,74
Katowice M 1,42 0,76 45,86 79,13 0,81 0,84 0,77 0,21 0,65
Knurów M 0,92 3,24 100,00 100,00 0,87 0,30 0,00 0,00 0,29
Kobiór G 0,00 0,00 100,00 0,00 1,00 1,00 0,00 1,00 0,75
Lêdziny M 0,00 0,22 100,00 97,03 1,00 0,95 0,00 0,03 0,50
£aziska Górne M 0,00 1,14 100,00 92,61 1,00 0,75 0,00 0,07 0,46
£azy G 0,44 0,00 0,00 39,07 0,94 1,00 1,00 0,61 0,89
£azy M 0,00 0,00 0,00 26,90 1,00 1,00 0,63 0,73 0,84
Miko³ów M 0,20 1,88 24,46 55,93 0,97 0,59 0’96 0,44 0,74
Mys³owice M 1,79 0,61 100,00 65,06 0,76 0,87 0,00 0,35 0,49
Ornontowice G 0,00 0,00 100,00 100,00 1,00 1,00 0,00 0,00 0,50
Orzesze M 0,00 0,00 83,56 25,93 1,00 1,00 0,51 0,74 0,81
Piekary Œl¹skie M 0,68 1,14 69,61 73,60 0,91 0,75 0,83 0,26 0,69
Pilchowice G 0,00 0,03 40,49 100,00 1,00 0,99 0,05 0,00 0,51
Porêba M 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Psary G 0,66 0,02 22,31 14,99 0,91 1,00 0,98 0,85 0,93
Pyskowice M 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Ruda Œl¹ska M 1,37 2,01 69,90 86,04 0,81 0,57 0,59 0,14 0,53
Rudziniec G 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Rybnik M 0,00 0,18 45,80 92,00 1,00 0,96 0,95 0,08 0,75
Siemianowice Œl¹skie M 3,70 3,90 99,24 100,00 0,50 0,16 0,59 0,00 0,31
Siewierz G 1,73 0,00 0,00 4,73 0,76 1,00 1,00 0,95 0,92
Siewierz M 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Sosnowiec M 7,34 1,43 95,70 93,22 0,00 0,69 0,59 0,07 0,34
Soœnicowice G 0,00 0,16 2,34 20,48 1,00 0,97 1,00 0,80 0,94
Œwierklaniec G 0,04 0,00 0,00 0,00 0,99 1,00 1,00 1,00 1,00
Œwiêtoch³owice M 0,81 4,63 22,06 100,00 0,89 0,15 0,96 0,00 0,50
Tarnowskie Góry M 0,71 0,29 0,00 0,71 0,90 0,94 0,98 0,99 0,95
T¹pkowice G 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Tychy M 0,00 0,00 96,71 19,65 1,00 1,00 0,06 0,80 0,72
Wojkowice M 4,47 0,00 98,68 96,94 0,39 1,00 0,07 0,03 0,37
Wyry G 0,00 0,00 100,00 19,51 1,00 1,00 0,00 0,80 0,70
Zabrze M 0,62 2,22 69,17 100,00 0,91 0,52 0,53 0,00 0,49
Zbros³awice G 0,05 0,00 7,94 9,27 0,99 1,00 0,85 0,91 0,93
Objaœnienia: Wyr – wyrobiska, Zw – zwa³owiska, Def – deformacje
w procentach (%) wyra¿ono wartoœæ analizowanych cech (baza danych), *** – wartoœci znormalizowanych wskaźników diagnostycznych, WS_S – wartoœæ wskaźnika syntetycznego
Explanations: Wyr. – underground workings, Zw – spoil heaps, Def – deformations expressed in per cent (%) are values of the features under analysis (database)
*** – values of normalised diagnostic indicators, WS_S – value of the synthetic indicator Źród³o: Opracowanie w³asne.
Source: Author’s study.
Tabela 2. Ranking badanych jednostek wg syntetycznego wskaźnika zmian litosfery w wyniku eksploatacji górniczej (WS_S)
Table 2. Ranking of the units under study by the synthetic indicator of mining-related changes in the lithosphere (WS_S)
Jednostka R Wyr Zw Def Ob_G Wyr Zw Def Ob_G
% % % % *** *** *** *** WS_S
Czeladź M 4,72 1,10 100,00 100,00 0,36 0,76 0,00 0,00 0,28
Knurów M 0,92 3,24 100,00 100,00 0,87 0,30 0,00 0,00 0,29
Siemianowice Œl¹skie M 3,70 3,90 99,24 100,00 0,50 0,16 0,59 0,00 0,31 Œwiêtoch³owice M 0,81 4,63 22,06 100,00 0,89 0,34 0,09 0,00 0,33
Sosnowiec M 7,34 1,43 95,70 93,22 0,00 0,69 0,59 0,07 0,34
Wojkowice M 4,47 0,00 98,68 96,94 0,39 1,00 0,07 0,03 0,37
£aziska Górne M 0,00 1,14 100,00 92,61 1,00 0,75 0,00 0,07 0,46
Zabrze M 0,62 2,22 69,17 100,00 0,91 0,52 0,53 0,00 0,49
Lêdziny M 0,00 0,22 100,00 97,03 1,00 0,95 0,00 0,03 0,50
Ornontowice G 0,00 0,00 100,00 100,00 1,00 1,00 0,00 0,00 0,50
Czerwionka-Leszczyny M 0,00 0,00 95,55 100,00 1,00 1,00 0,03 0,00 0,51
Pilchowice G 0,00 0,03 40,49 100,00 1,00 0,99 0,05 0,00 0,51
Giera³towice G 0,00 0,00 94,65 95,78 1,00 1,00 0,03 0,04 0,52
Chorzów M 0,00 1,78 71,64 100,00 1,00 0,62 0,49 0,00 0,53
Ruda Œl¹ska M 1,37 2,01 69,90 86,04 0,81 0,57 0,59 0,14 0,53
Bêdzin M 1,75 1,11 98,99 98,31 0,76 0,76 0,73 0,02 0,57
Bytom M 1,01 3,09 66,31 71,54 0,86 0,33 0,88 0,28 0,59
Katowice M 1,42 0,76 45,86 79,13 0,81 0,84 0,77 0,21 0,65
Piekary Œl¹skie M 0,68 1,14 69,61 73,60 0,91 0,75 0,83 0,26 0,69
Mys³owice M 1,79 0,61 100,00 65,06 0,76 0,87 0,80 0,35 0,69
Orzesze M 0,00 0,00 83,56 25,93 1,00 1,00 0,04 0,74 0,70
Wyry G 0,00 0,00 100,00 19,51 1,00 1,00 0,00 0,80 0,70
Gliwice M 0,50 0,25 21,90 100,00 0,93 0,95 0,97 0,00 0,71
Tychy M 0,00 0,00 96,71 19,65 1,00 1,00 0,06 0,80 0,72
Czerwionka-Leszczyny G 0,00 0,00 25,09 49,54 1,00 1,00 0,40 0,50 0,73
Jaworzno M 2,42 0,28 79,22 52,75 0,67 0,94 0,87 0,47 0,74
Rybnik M 0,00 0,18 45,80 92,00 1,00 0,96 0,95 0,08 0,75
Kobiór G 0,00 0,00 100,00 0,00 1,00 1,00 0,00 1,00 0,75
Miko³ów M 0,20 1,88 24,46 55,93 0,97 0,59 1,00 0,44 0,75
Bieruñ G 0,00 0,00 100,00 92,36 1,00 1,00 1,00 0,08 0,77
D¹browa Górnicza M 3,14 0,34 7,40 6,60 0,57 0,93 0,84 0,93 0,82
Bobrowniki G 4,20 0,08 12,19 9,18 0,43 0,98 1,00 0,91 0,83
Bojszowy G 0,00 0,00 100,00 66,15 1,00 1,00 1,00 0,34 0,83
£azy M 0,00 0,00 0,00 26,90 1,00 1,00 0,63 0,73 0,84
£azy G 0,44 0,00 0,00 39,07 0,94 1,00 1,00 0,61 0,89
Siewierz G 1,73 0,00 0,00 4,73 0,76 1,00 0,84 0,95 0,89
Psary G 0,66 0,02 22,31 14,99 0,91 1,00 0,95 0,85 0,93
Soœnicowice G 0,00 0,16 2,34 20,48 1,00 0,97 1,00 0,80 0,94
Tarnowskie Góry M 0,71 0,29 0,00 0,71 0,90 0,94 0,98 0,99 0,95
Zbros³awice G 0,05 0,00 7,94 9,27 0,99 1,00 1,00 0,91 0,97
Siewierz M 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 0,91 1,00 0,98
Œwierklaniec G 0,04 0,00 0,00 0,00 0,99 1,00 1,00 1,00 1,00
Porêba M 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Pyskowice M 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Rudziniec G 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
T¹pkowice G 0,00 0,00 0,00 0,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
Objaœnienia: Wyr – wyrobiska, Zw – zwa³owiska, Def – deformacje
w procentach (%) wyra¿ono wartoœæ analizowanych cech (baza danych), *** – wartoœci znormalizowanych wskaźników diagnostycznych, WS_S – wartoœæ wskaźnika syntetycznego
Explanations: Wyr. – underground workings, Zw – spoil heaps, Def – deformations expressed in per cent (%) are values of the features under analysis (database)
*** – values of normalised diagnostic indicators, WS_S – value of the synthetic indicator Źród³o: Opracowanie w³asne.
Source: Author’s study.
Tabela 3. Œrednie wartoœci wskaźników diagnostycznych zmian litosfery w wyniku eksploatacji górniczej w sklasyfikowanych grupach
Table 3. Mean values of diagnostic indicators of mining-related changes in the lithosphere in the classified groups Zmiany litosfery
w wyniku eksploatacji
górniczej
Liczba jednostek szt.
Udzia³ obszarów zdeformowanych
%
Udzia³ obszarów górniczych
%
Udzia³ pow. zajêtych przez wyrobiska
%
Udzia³ pow. zajêtych przez zwa³owiska
%
Bardzo du¿e 5 98,58 98,03 4,23 1,93
Du¿e 15 81,92 77,90 0,49 1,18
Œrednie 11 62,92 53,63 0,47 0,41
Ma³e 4 4,9 20,60 1,95 0,11
Rejestrowane 12 2,96 4,56 0,29 0,04
Źród³o: Opracowanie w³asne.
Source: Author’s study.
Ornontowice, Czerwionka-Leszczyny (miasto), Pilchowice – tworz¹ zwarty, przebiegaj¹cy po³udnikowo rejon po³o¿ony w zachodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej w obrêbie P³askowy¿u Rybnickiego i funkcjonuj¹cego na tym obszarze Rybnickiego Okrêgu Wêglowego. Tu równie¿ przeobra¿enia litosfery zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ górnicz¹ s¹ znacz¹ce (udzia³ obszarów zdeformowanych – 66,91%, udzia³ obszarów górniczych – 65,43%), z du¿ym odsetkiem gruntów antropogenicznych (31,49%) i form antropogenicznych (wyrobisk i zwa³owisk). Podobn¹ strukturê zmian rozpoznano w Mys³owicach, Lêdzinach, Bieruniu i Bojszowach.
W grupie charakteryzuj¹cej obszary o œrednim poziomie zmian litosfery sklasyfikowano 11 jednostek.
Wartoœci wskaźników diagnostycznych przedstawiaj¹cych wp³yw dzia³alnoœci górniczej s¹ ni¿sze.
Przeciêtnie 53,65% powierzchni jednostek wchodz¹cych do tej grupy znajduje siê w zasiêgu obszarów górniczych, a prawie 63% powierzchni uleg³o deformacjom w efekcie dzia³alnoœci górniczej. W wiêkszoœci jednostek wystêpuj¹ pojedyncze wyrobiska i zwa³owiska.
Obszary o œrednim poziomie degradacji po³o¿one s¹ w strefie peryferyjnej GOP i stanowi¹ rejon przejœciowy miêdzy Wy¿yn¹ Œl¹sk¹ a Pogórzem Œl¹skim.
Na podstawie przeprowadzonej analizy mo¿na stwierdziæ, ¿e na pó³nocnych obrze¿ach Wy¿yny Œl¹skiej wchodz¹cych w obrêb Garbu Tarnogórskiego (Rudziniec, Pyskowice, Zbros³awice, Tarnowskie Góry, Œwierklaniec, Mierzêcice, Porêba) degradacja powierzchni terenu ma charakter lokalny, zwi¹zany z wystêpowaniem pojedynczych form antropogenicznych.
bardzo duże (0,2797–0,4568) (5) duże (0,4568–0,6546) (15) średnie (0,6546–0,8189) (11) małe (0,8189–0,9263) (4) rejestrowane (0,9263–1) (12) Ryc. 2. Zmiany litosfery w wyniku eksploatacji górniczej Fig. 2. Mining-related changes in the lithosphere
Źród³o: Opracowanie w³asne.
Source: Author’s study.
Wybrane problemy zagospodarowania obszarów pogórniczych
Przeprowadzona na podstawie obliczonych wskaźników diagnoza wp³ywów eksploatacji górniczej pozwoli³a na iloœciowe ujêcie i przestrzenne zaprezentowanie obszarów obci¹¿onych skutkami dzia³alnoœci górniczej w strukturze u¿ytkowania terenu wybranych miast i gmin Wy¿yny Œl¹skiej w skali regionalnej. Jest to pierwszy etap ukazuj¹cy skalê zjawiska oraz rangê problemu zagospodarowania terenów pogórniczych w tym rejonie. Nale¿y równie¿ uwzglêdniæ, ¿e jednostki poddane analizie w niniejszym opracowaniu to g³ównie miasta o liczbie ludnoœci przekraczaj¹cej 100 tys. mieszkañców i ze zwi¹zanym z tym du¿ym odsetkiem obszarów zajêtych pod zabudowê (grunty antropogeniczne).
Wskaźnik opisuj¹cy udzia³ gruntów antropogenicznych przyjmuje œredni¹ wartoœæ 43%, ale dla przyk³adu w Bêdzinie wynosi on 62,05%, a w Czeladzi 55,27% (Fagiewicz 2007). St¹d tereny pogórnicze wraz z obszarami miejskimi stanowi¹ znaczny odsetek terenów zdegradowanych w strukturze przestrzennej, wymagaj¹cych restrukturyzacji, rewitalizacji i odnowy miejskiej. Kolejnym i koniecznym warunkiem udanej transformacji tych obszarów jest opracowanie i wdro¿enie szczegó³owego systemu informacji przestrzennej dla terenów zdegradowanych (GIS) w skali lokalnej (dla gmin 1:10 000, dla miast 1:5000), który pozwala³by na ich przestrzenn¹ i iloœciow¹ rejestracjê oraz aktualizacjê, niezbêdn¹ w przypadku terenów intensywnie u¿ytkowanych i charakteryzuj¹cych siê du¿¹ skal¹ i dynamik¹ zmian. System ten powinien obejmowaæ:
•
inwentaryzacjê terenów (iloœæ, wielkoœæ, rozk³ad przestrzenny, aktualne formy u¿ytkowania, rodzaj infrastruktury technicznej);•
klasyfikacjê ze wzglêdu na prowadzon¹ uprzednio dzia³alnoœæ;•
stan terenów zdegradowanych – stopieñ degradacji, rodzaj przekszta³ceñ;•
stosunki w³asnoœciowe.Zasadnoœæ funkcjonowania systemu informacji przestrzennej dla terenów zdegradowanych jest bezdyskusyjna. System taki stanowi jednolit¹ bazê danych udostêpnian¹ w formie cyfrowej na potrzeby ró¿nych opracowañ, jest podstaw¹ waloryzacji tych obszarów, która warunkuje wskazanie optymalnych kierunków rewitalizacji. W fazie przygotowania systemu konieczne jest równie¿ opracowanie koncepcji przep³ywu informacji i udostêpniania zgromadzonych danych organom administracji, samorz¹dom poszczególnych miast i gmin, specjalistom z zakresu geologii, geomorfologii, ekologii krajobrazu, bowiem udana rewitalizacja, bêd¹ca procesem interdyscyplinarnym i kompleksowym, musi byæ wynikiem wielop³aszczyznowej wspó³pracy. I tu pojawia siê kolejny problem wynikaj¹cy z braku podzia³u kompetencji pomiêdzy wymienionymi jednostkami, a zwi¹zany z brakiem uregulowañ prawnych obejmuj¹cych w sposób kompleksowy zagadnienie terenów zdegradowanych. Nak³ada siê na to brak wyraźnych instrumentów finansowania rewitalizacji. Mimo ¿e w ostatnich latach pojawi³y siê mo¿liwoœci pozyskiwania œrodków z funduszy likwidacji zak³adów górniczych czy funduszy strukturalnych UE, to procedury do tego prowadz¹ce nierzadko przerastaj¹ kompetencje gmin, które przewa¿nie s¹ w³aœcicielami tych terenów. Te formalnoprawne problemy by³y przyczyn¹ czêstego porzucania gruntów i obiektów poprzemys³owych bez ich rewitalizacji. Dokument, który mia³ porz¹dkowaæ wymienione kwestie, czyli przyjêty przez Radê Ministrów w 2004 r. „Program rz¹dowy dla terenów poprzemys³owych”, niestety nie jest wdra¿any i pozostaje dokumentem o charakterze deklaratywnym.
Podsumowanie
Mimo braku systemowych rozwi¹zañ na obszarze Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego obserwuje siê wyraźn¹ tendencjê do podejmowania dzia³añ zmierzaj¹cych do wykorzystania ogromnego potencja³u
terenów pogórniczych. Przyjmuj¹ one ró¿ne kierunki. Znaczna czêœæ tych obszarów, szczególnie wyrobiska, niecki osiadania czy zapadliska, ulega szybko postêpuj¹cym procesom naturalnej sukcesji, kszta³tuj¹c przyrodniczo cenne siedliska, których walory objêto ochron¹. Przyk³adem jest utworzony w 1997 r. Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowy ¯abie Do³y czy u¿ytek ekologiczny Pogoria II.
W wyrobiskach poeksploatacyjnych powsta³y zbiorniki o funkcjach rekreacyjno-wypoczynkowych (Pogoria I, III, Kuźnica Warê¿yñska). Innym przejawem takich dzia³añ jest rekultywacja sk³adowisk odpadów pogórniczych poprzez wprowadzanie roœlinnoœci zielnej czy krzewiastej jako etapu poprzedzaj¹cego późniejsze wykorzystanie tych terenów np. na cele rekreacyjne (ha³da w Bêdzinie Grodźcu, sk³adowisko odpadów „Skalny” w £aziskach Górnych). Obszary pogórnicze charakteryzuj¹ siê z regu³y dobrymi warunkami przestrzennymi (centra miast), dostêpnoœci¹ komunikacyjn¹, co predestynuje je do pe³nienia funkcji us³ugowych i handlowych. Przyk³adem jest kompleks handlowy Plejada w Sosnowcu czy centrum handlowe Silesia City Center w Katowicach, które powsta³o na terenie by³ej kopalni Gottwald i w rozwi¹zaniach architektonicznych wykorzystuje dawn¹ infrastrukturê górnicz¹ (szyb wentylacyjny). Wiele obiektów infrastruktury poprzemys³owej staje siê cennych dla zachowania dziedzictwa kulturowego, czêsto s¹ to obiekty muzealne, pe³ni¹ce funkcje kulturalne, naukowe i edukacyjne (Zabytkowa Kopalnia Wêgla Kamiennego „Guido” i Skansen Górniczy „Luiza” w Zabrzu, Sztolnia Czarnego Pstr¹ga w Tarnowskich Górach).
Powy¿sze przyk³ady wskazuj¹, ¿e obszary pogórnicze mo¿na przekszta³caæ, a przyjêcie odpowiednich kierunków ich rewitalizacji wzbogaca krajobraz, prowadzi do odtwarzania ci¹gów ekologicznych i czêsto podnosi atrakcyjnoœæ terenu dla przedsiêwziêæ gospodarczych czy turystki.
Literatura
Bartkowski T. 1992. Zastosowania geografii fizycznej. PWN, Warszawa.
Fagiewicz K. 2007. Numeryczna mapa sozologiczna jako narzêdzie diagnozowania stanu œrodowiska przyrodniczego. Awel, Poznañ.
Gasid³o K. 1998. Problemy przekszta³ceñ terenów poprzemys³owych. Zeszyty Naukowe 1408.
Wydawnictwo Politechniki Œl¹skiej.
Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
Ogrodowski H., Kot A. 1988. Eksploatacja górnicza i jej skutki na powierzchni. Aura 11.
Program rz¹dowy dla terenów poprzemys³owych przyjêty przez Radê Ministrów 27 kwietnia 2004 r.
(niepublikowany).
Wytyczne techniczne GIS-4. Mapa sozologiczna Polski w skali 1:50 000. 2005. Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Departament Geodezji, Kartografii i Gospodarki Gruntami, Warszawa.
Materia³y
źród³owe
Numeryczna mapa sozologiczna w skali 1:50 000, arkusze: M-34-50-C Pyskowice, M-34-50-D Bytom, M-34-51-C Siewierz, M-34-51-D Zawiercie,M-34-61-B Kuźnia Raciborska, M-34-61-D Wodzis³aw Œl., M-34-62-A Gliwice, M-34-62-B Zabrze, M-34-62-C Rybnik, M-34-62-D Tychy, M-34-63-A Katowice, M-34-63-B Jaworzno, M-34-63-C Oœwiêcim, M-34-74-A Jastrzêbie Zdrój, M-34-74-B Pszczyna, M-34-75-A Kêty.
