2 Raport o sytuacji na światowym rynku roślin GMO i możliwościach substytucji genetycznie zmodyfikowanej soi krajowymi roślinami białkowymiw aspekcie bilansu paszowego

Pełen tekst

(1)INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY. Pantone 348C; Pantone 382C;. MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO. NR 2. Pantone 108 C.. ISBN 978-83-7658-569-7. Raport o sytuacji na światowym rynku roślin GMO i możliwościach substytucji genetycznie zmodyfikowanej soi krajowymi roślinami białkowymi w aspekcie bilansu paszowego. 2. MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO. WARSZAWA 2015.

(2) Raport o sytuacji na światowym rynku roślin GMO i możliwościach substytucji genetycznie zmodyfikowanej soi krajowymi roślinami białkowymi w aspekcie bilansu paszowego.

(3)

(4) Raport o sytuacji na światowym rynku roślin GMO i możliwościach substytucji genetycznie zmodyfikowanej soi krajowymi roślinami białkowymi w aspekcie bilansu paszowego Redakcja naukowa mgr Wiesław Dzwonkowski Autorzy: mgr Wiesław Dzwonkowski mgr Katarzyna Rola prof. dr hab. Ewa Hanczakowska, Instytut Zootechniki - PIB prof. dr hab. Barbara Niwińska, Instytut Zootechniki - PIB prof. dr hab. Sylwester Świątkiewicz, Instytut Zootechniki - PIB. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu Ewolucja i perspektywy rynków rolno-spoywczych w zadaniu Ewolucja rynków zewntrznych i ich wpyw na krajowy rynek rolno-spoywczy. Celem pracy jest ocena sytuacji na wiatowym rynku rolin GMO i okrelenie moliwoci substytucji genetycznie zmodyfikowanej soi krajowymi rolinami biakowymi w aspekcie bilansu paszowego.. Recenzent prof. dr hab. Stanisaw Andrzej Ziba, ALMAMER Szkoa Wysza w Warszawie. Opracowanie komputerowe Katarzyna Rola. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-569-7. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci Wstp ......................................................................................................................................... 7 mgr Wiesaw Dzwonkowski, mgr Katarzyna Rola 1. Pogldy, prawodawstwo, filozofia podejcia na wiecie na temat GMO ................... 10 mgr Katarzyna Rola 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5.. Regulacje prawne w USA ........................................................................................ 13 Regulacje prawne w Brazylii ................................................................................... 16 Regulacje prawne w Argentynie .............................................................................. 17 Regulacje prawne w Unii Europejskiej .................................................................... 19 Regulacje prawne w Polsce ...................................................................................... 24. 2. wiatowa produkcja, udzia w rynku, znaczenie w poszczególnych regionach wiata upraw rolin zmodyfikowanych genetycznie .................................................... 30 mgr Katarzyna Rola 3. Aspekty ywieniowe zwierzt gospodarskich na tle wymaga intensywnej produkcji zwierzcej ......................................................................................................................... 39 3.1. Rola i znaczenie biaka paszowego w ywieniu trzody chlewnej ............................ 39 prof. dr hab. Ewa Hanczakowska 3.1.1. Wykorzystanie pasz wysokobiakowych w ywieniu wi .............................. 43 3.1.2. Pasze biakowe pochodzenia zwierzcego ....................................................... 49 3.2. Rola i znaczenie biaka paszowego w ywieniu drobiu ........................................... 51 prof. dr hab. Sylwester wi tkiewicz 3.2.1. Wprowadzenie .................................................................................................. 51 3.2.2. Zapotrzebowanie drobiu na biako ................................................................... 52 3.2.3. Pokarmowa charakterystyka materiaów paszowych bdcych ródem biaka w ywieniu drobiu ............................................................................................ 56 3.3. Rola i znaczenie biaka paszowego w ywieniu byda ............................................ 65 prof. dr hab. Barbara Niwiska 3.3.1. Aspekty ywieniowe......................................................................................... 65 3.3.2. Bydo mleczne .................................................................................................. 66 3.3.3. Bydo misne .................................................................................................... 69 3.3.4. Aspekty paszowe .............................................................................................. 70 3.3.5. Moliwoci wykorzystania dostpnych (krajowych i z importu) pasz wysokobiakowych w ywieniu zwierzt gospodarskich – ocena z punktu widzenia zasad ywieniowych.......................................................................... 74 3.3.6. Podsumowanie: ................................................................................................. 77 4. wiatowy i unijny rynek surowców wysokobiakowych a rozwój produkcji rolin GMO ................................................................................................................................. 78 mgr Wiesaw Dzwonkowski 4.1. 4.2. 4.3.. wiatowa produkcja nasion oleistych ...................................................................... 78 Relacje podaowo-popytowe na wiatowym rynku rut oleistych .......................... 81 Produkcja, import i zuycie surowców wysokobiakowych w UE-28..................... 91.

(7) 5. Krajowy rynek pasz wysokobiakowych ....................................................................... 99 mgr Wiesaw Dzwonkowski 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.. Rozwój krajowej produkcji pasz wysokobiakowych, w tym rolin biakowych .... 99 Import surowców wysokobiakowych ................................................................... 107 Zuycie surowców wysokobiakowych ................................................................. 111 Ocena moliwoci substytucji ruty sojowej paszami biakowymi produkcji krajowej ................................................................................................................. 117. Podsumowanie ...................................................................................................................... 121 mgr Wiesaw Dzwonkowski, mgr Katarzyna Rola Literatura .............................................................................................................................. 125 Aneks .................................................................................... . .

(8) Wstp Dynamiczny rozwój inynierii genetycznej sprawi, e aktualnie jest ona najbardziej ekspansywn i najszybciej adaptowaln technologi w historii rolnictwa. Producenci rolni, osigajc wymierne korzyci ekonomiczne, na coraz wiksz skal rozwijaj produkcj rolin GM. Globalna powierzchnia upraw rolin GM wynosi obecnie ok. 182 mln ha. Roliny te znajduj szerokie zastosowanie w nasiennictwie i wielkoareaowej uprawie soi, kukurydzy i baweny. Uprawa rozwija si nie tylko w obu Amerykach, Australii, ale równie w krajach rozwijajcych si na kontynencie azjatyckim. Liderem wiatowej produkcji s Stany Zjednoczone1. Liczba zwolenników stosowania organizmów GM systematycznie si zwiksza. Do grupy tej nale nie tylko rolnicy dostrzegajcy moliwo poprawy dochodów, ale równie wiele podmiotów midzynarodowych widzcych szanse wczenia rolnictwa do rozwizywania podstawowych problemów nkajcych wspóczesny wiat, jakimi s: zapewnienie bezpieczestwa ywnociowego oraz energetycznego. Obok niepodwaalnych korzyci uprawy rolin GM pojawiaj si obawy o nieznane dugofalowe skutki nienaturalnych manipulacji genetycznych zarówno dla rodowiska przyrodniczego, jak i dla zdrowia konsumentów. Mimo wielu bada nie znaleziono dowodów odnonie negatywnego oddziaywania spoywanych produktów zawierajcych w skadzie GMO. Od pocztku lat 90. w UE podejmowano liczne próby prawnego uregulowania zagadnie zwizanych z GMO. Liczne spory i tworzenie przez niektóre pastwa czonkowskie stref wolnych od GMO wiadczyy o braku cakowitej satysfakcji z ksztatu obowizujcych regulacji. Od 2009 r. w UE toczya si dyskusja dotyczca zezwolenia poszczególnym krajom na odrbno prawn przy decydowaniu o uprawie rolin GM. Zakoczeniem wieloletniego procesu zmian przepisów byo zatwierdzenie w dniu 2 marca 2015 r. przez Rad UE nowego rozporzdzenia dotyczcego upraw GMO. Zgodnie z now dyrektyw kada rolina GM przeznaczona do uprawy w UE bdzie musiaa przej dwuetapow weryfikacj. Nastpnie kade pastwo czonkowskie bdzie miao moliwo na podstawie okrelonej listy przyczyn zakaza uprawy takiego organizmu na swoim terytorium. ywno genetycznie zmodyfikowana, a take wytworzona z wykorzystaniem produktów pochodzcych z rolin GM wesza na stae do naszej diety i stanowi coraz wiksz cz spoywanej wspóczenie ywnoci. W Europie, 1. M. Miciska-Bojarek, Bezpieczestwo ywnoci a organizmy genetycznie modyfikowane. Instrumenty administracyjno-prawne, Studia Iuridica Agraria, Uniwersytet w Biaymstoku – Wydzia Prawa, 2013, s. 263. 7.

(9) w obu Amerykach, a take w innych rejonach wiata coraz trudniej jest znale. drób oraz miso wieprzowe wyprodukowane bez pasz nie zawierajcych soi GM. Równie w Polsce dynamiczny wzrost produkcji, konsumpcji i eksportu misa drobiowego i jaj, poprawa efektywnoci produkcji trzody i mleka nie byyby moliwe bez rozwoju przemysu paszowego, bazujcego na importowanej rucie sojowej GM. W niniejszym opracowaniu dokonano przegldu ewolucji pogldów na temat GMO, aktualnego stanu prawnego na wiecie, w UE i Polsce oraz propozycji zmian w tym zakresie. Dokonano równie analizy rozwoju produkcji rolin genetycznie modyfikowanych, zarówno pod ktem gównych gatunków uprawianych rolin, jak te i ich gównych producentów. Przeprowadzono analiz relacji podaowo-popytowych na wiatowym rynku surowców wysokobiakowych, koncentrujc si gównie na rutach oleistych, w tym zwaszcza dominujcej w produkcji i handlu wiatowym, istotnej dla naszego rynku rucie sojowej. Dokonano oceny bilansu surowców wysokobiakowych w UE-28 i samowystarczalnoci ugrupowania w zakresie zapotrzebowania na surowce wysokobiakowe zuywane w ywieniu zwierzt. Przeanalizowano równie tendencje w uprawie i produkcji nasion strczkowych, w kontekcie moliwoci zwikszenia ich roli w zaspokajaniu potrzeb biakowych. Przeanalizowano produkcj, import i zuycie surowców wysokobiakowych w Polsce, w odniesieniu do zmian uwarunkowa podaowych oraz zapotrzebowania wynikajcego z rozwijajcej si produkcji zwierzcej i rosncej produkcji pasz przemysowych. Okrelono rol i znaczenie ruty sojowej w bilansie pasz biakowych oraz moliwoci jej zastpienia krajowymi ródami biaka, w tym nasionami rolin strczkowych. Istotnym elementem niniejszego opracowania byy aspekty ywieniowe zwierzt gospodarskich na tle wymaga intensywnej produkcji zwierzcej, a zwaszcza rola i znaczenie biaka paszowego. Problematyka ta zostaa szczegóowo zaprezentowana w odniesieniu do poszczególnych kierunków produkcji zwierzcej. Powysze rozwaania, przeprowadzone przez specjalistów z Instytutu Zootechniki zostan wykorzystane w dalszych badaniach majcych na celu okrelenie krajowego zapotrzebowania na biako paszowe w kontekcie skutków ekonomicznych ewentualnej substytucji ruty sojowej innymi paszami biakowymi. Do oceny analizowanych zjawisk wykorzystano dostpn literatur przedmiotu, dane statystyczne: USDA, FAO, Eurostat, GUS, MRiRW oraz inne do-. 8.

(10) stpne róda. Ocen kierunku i siy wpywu poszczególnych czynników zmian w Polsce, UE i na wiecie dokonano wykorzystujc statystyczn analiz porównawcz, statystyk opisow, statystyczn analiz zalenoci przyczynowoskutkowych (regresja, korelacja). Pod uwag wzito lata 2000-2015, a jeli wymagaa tego poprawno analizy, wyduono ten okres do lat 1996-2015.. 9.

(11) 1.. Pogldy, prawodawstwo, filozofia podejcia na wiecie na temat GMO. Organizmami modyfikowanymi genetycznie (GMO – Genetically Modified Organisms) nazywamy organizmy, w których materia genetyczny zosta zmieniony w sposób niezachodzcy w warunkach naturalnych, wskutek krzyowania lub naturalnej rekombinacji poprzez wprowadzenie za pomoc rónych metod dowolnego genu z innego organizmu do genomu organizmu modyfikowanego. Zmiana genów ma na celu nadanie rolinom podanych przez czowieka cech, tj. zwikszonej tolerancji na herbicydy, owady i choroby, odporno. na niekorzystne warunki rodowiska czy popraw cech jakociowych (smak, zapach, ksztat). Modyfikacjom poddaje si take roliny ozdobne, które dziki temu s trwalsze i maj intensywniejszy kolor2. Inynieria genetyczna rozwija si bardzo dynamicznie. Posiadamy coraz wiksz wiedz na temat roli genów i DNA w ywych organizmach, przeprowadzaniu ich modyfikacji oraz wprowadzaniu do innych organizmów. Uprawy rolin genetycznie modyfikowanych obok niepodwaalnych korzyci, do których zaliczy mona wzrost wydajnoci gospodarstw rolnych, spadek zuycia chemicznych rodków ochrony rolin, popularyzacj bezorkowego systemu oraz ograniczenie zuycia paliwa, nios ze sob obawy o nieznane dugofalowe skutki zmian genetycznych rolin. Wieloletnie badania wskazuj na brak dowodów odnonie negatywnego oddziaywania spoywanych produktów zawierajcych w skadzie GMO, ale podstawowym problemem pozostaje koegzystencja upraw konwencjonalnych i modyfikowanych. Nie wydaje si bowiem moliwe zapewnienie penej odrbnoci tych upraw i zagwarantowanie konsumentom dostpu do produktów, w skadzie których nie bdzie skadników GMO. Jako zagroenia zdefiniowano równie wysze koszty zwizane z zakupem nasion, postpujc koncentracj i monopolizacj sektora agrobiotechnologicznego, monokulturyzacj produkcji rolinnej oraz moliwo wywoania nieodwracalnych zmian w rónorodnoci biologicznej3. ywno genetycznie zmodyfikowana, a take wyprodukowana z wykorzystaniem surowców wytworzonych z rolin GMO wesza na stae do naszej diety i stanowi coraz wiksz cz spoywanej wspóczenie ywnoci. Trudno 2. ywno modyfikowana, ywno transgeniczna, Encyklopedia PWN online, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zywnosc-modyfikowana;3942613.html (dostp 26.10.2015 r.). 3 M. Szkarat, ywno genetycznie zmodyfikowana w stosunkach midzynarodowych, Wyd. UMCS, Lublin 2011, s. 16. 10.

(12) jest obecnie produkowa , zwaszcza w Europie i innych krajach wysokorozwinitych, miso drobiowe czy wieprzowe bez wykorzystania pasz zawierajcych soj GM. Roliny modyfikowane genetycznie maj bowiem bardzo due znaczenie w produkcji pasz wysokobiakowych. Uprawa soi GM w 2014 r. stanowia 82% upraw tej roliny na wiecie i 50% powierzchni wszystkich upraw GM. Ponadto szacuje si, e ok. 95% ruty sojowej w handlu midzynarodowym stanowi ruta wytworzona z rolin GM. Ujcie zagadnienia GMO w ramy prawne w poszczególnych krajach czy grupach krajów jest niezwykle skomplikowane. Twórcy przepisów poza trudnociami wynikajcymi z rónorodnoci rozwiza biotechnologicznych zmierzy. si musz z interesami rónych uczestników stosunków midzynarodowych, niejednokrotnie wzajemnie si wykluczajcymi. Wród pastw wymieni naley takie, które popieraj przyjcie przepisów uatwiajcych dalszy rozwój bada oraz upowszechnienie rozwiza biotechnologicznych i pastwa dce do wykluczenia obecnoci produktów genetycznie modyfikowanych na ich terenie. Odmienne interesy wystpuj w grupie pastw produkujcych ywno GM i j eksportujcych i pastw – importerów ywnoci, a take w gronie pastw rozwijajcych si i rozwinitych4. Generalnie jednak mona wyróni trzy zasadnicze rodzaje podej : sektorowe (wertykalne), horyzontalne i mieszane. Podejcie sektorowe cechuje si tym, i GMO traktowane jest jak kady inny skadnik danego produktu i poddawany jest regulacjom dotyczcych caego produktu w ramach istniejcych systemów prawnych dotyczcych ywnoci, ochrony rolin itp. W praktyce oznacza to, e uycie tego samego zmodyfikowanego organizmu moe by inaczej interpretowane, a przez to brak jest pewnej kompleksowoci kontroli. Takie podejcie preferowane jest m.in. w Stanach Zjednoczonych. Z kolei podejcie horyzontalne traktuje GMO jako jedn cao niezalenie od sposobu ich wykorzystania, a regulacje tego typu stosowane s w prawodawstwie unijnym oraz poszczególnych krajów czonkowskich. Nie wykluczaj one jednak istnienia regulacji sektorowych. Do stanowisk poszczególnych pastw naley doda take postulaty zgaszane przez organizacje midzynarodowe i pozarzdowe, korporacje transnarodowe, stowarzyszenia i fundacje oraz przedstawicieli wiata nauki. G.E. Isaac i W.A. Kerr uwaaj, e obecnie w procesie negocjacji porozumie midzynarodowych oprócz poszczególnych pastw czynny udzia bior uczestnicy niepastwowi, a ostateczne rozwizania musz uwzgldnia interesy zarówno. 4. Ibidem, s. 317. 11.

(13) podmiotów publicznych, jak i prywatnych. Prowadzi to do asymetrycznych systemów regulacji prawno-midzynarodowych5. Kontrowersje zwizane z upraw i wykorzystaniem rolin GM spowodoway, e regulacje prawne skupiaj si przede wszystkim na zapewnieniu szczelnej kontroli nad caym procesem tworzenia nowych rolin i ich produktów, poczwszy od prac laboratoryjnych poprzez moliwoci ich przemieszczania, a do pojawienia si gotowych produktów na póce sklepowej wraz z odpowiednimi oznaczeniami. Kwestie te regulowane s przede wszystkim przez prawo krajowe oraz lokalne i regionalne, ale istniej take akty prawne o charakterze midzynarodowym. Pierwszym aktem midzynarodowym odnoszcym si porednio do GMO jest Konwencja o Rónorodnoci Biologicznej z 1992 r. (ratyfikowana przez Polsk w 1995 r.). Celem konwencji jest „ochrona rónorodnoci biologicznej, zrównowaone uytkowanie jej elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podzia korzyci wynikajcych z wykorzystywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostp do zasobów genetycznych i odpowiedni transfer waciwych technologii, z uwzgldnieniem wszystkich praw do tych zasobów i technologii, a take odpowiednie finansowanie”. W ramach powyszej konwencji uchwalony zosta Protokó o bezpieczestwie biologicznym z Kartageny (ratyfikowany przez Polsk w 2003 r.). Okrela on zasady i procedury dotyczce bezpiecznego przemieszczania (a zwaszcza przemieszcze transgranicznych organizmów), przekazywania i wykorzystania ywych zmodyfikowanych organizmów, które mog wywiera negatywny wpyw na zachowanie i zrównowaone uytkowanie rónorodnoci biologicznej, z uwzgldnieniem zagroe dla ludzkiego zdrowia. W dalszej czci opracowania omówione zostan rozwizania prawne obowizujce w wybranych krajach: Stanach Zjednoczonych, Brazylii, Argentynie, Polsce oraz UE. Wybór poszczególnych krajów nie jest przypadkowy. Stany Zjednoczone s liderem rozwoju biotechnologii i zastosowania rolin GM w ywnoci i paszach zwierzcych. Rozwizania prawne dotyczce GMO s wzorem dla wielu pastw, m.in. dla Kanady, Argentyny, RPA. Z kolei w Brazylii i Argentynie na przestrzeni ostatnich lat doszo do powanych zmian w sektorze rolniczym, do których bez wtpienia przyczyni si rozwój rolin GM. Pastwa te nale do najwikszych eksporterów ywnoci i producentów rolin genetycznie modyfikowanych. Jednak system regulacji przyjtych przez nie jest odmienny. Polsk, jako pastwo czonkowskie UE, obowizuj przepisy stano5. G.E. Isaac, W.A. Kerr, The Biosafety Protocol and the WTO: Concert or Conflict?, [w:] The International Politics of Genetically Modified Food. Diplomacy, Trade and Law, red. R. Falkner, Palgrave Macmillan, 2007, s. 197-198. 12.

(14) wione na poziomie wspólnotowym, jednak przez dugi czas starano si wprowadza bardziej restrykcyjne przepisy ni obowizujce w Unii. Opis systemu przyjtego w ramach Wspólnoty Europejskiej pozwoli na wykazanie rónic midzy regulacjami obowizujcymi w USA i UE. 1.1.. Regulacje prawne w USA. Za pocztek ksztatowania si ram prawnych dotyczcych organizmów GM w Stanach Zjednoczonych uznaje si lata 80. XX w. Pocztkowo inynieria genetyczna budzia wiele zastrzee. Naukowcy zwracali uwag na brak wiedzy o ewentualnych konsekwencjach stosowania nowej technologii. Obawiano si, e w jej wyniku zmodyfikowane szczepy bakterii mog wyprze szczepy naturalne, a przenoszenie genów wirusów spowoduje wzrost zachorowa na nowotwory. Z czasem dyskusj objto wszystkie zagadnienia zwizane z inynieri genetyczn. Podczas sympozjum naukowego w Asilomar w Kalifornii w 1975 r. uznano, e dopóki nie zostan opracowane zasady bezpieczestwa odnonie inynierii genetycznej, naley tymczasowo wstrzyma badania w tym zakresie. Rok póniej Narodowy Instytut Zdrowia (NIH), bdcy czci Departamentu Zdrowia i Opieki Spoecznej, wyda list z zaleceniami odnonie bezpiecznego korzystania z GMO6. Z czasem stanowisko USA wobec organizmów GM ewaluowao. Uznano, e ywno i pasze wyprodukowane z surowców pochodzcych z odmian GM nie stanowi zagroenia dla ycia ludzi i zwierzt oraz rodowiska naturalnego wikszego ni ywno i pasze otrzymane z surowców wytwarzanych metodami tradycyjnymi7. Stany Zjednoczone nale obecnie do grupy pastw, które dostrzegaj potencja organizmów GM w produkcji ywnoci i s zwolennikami ich szerokiego wprowadzenia do obrotu8. Pierwszym dokumentem w USA powiconym wycznie kwestii biotechnologii rolniczej by Ujednolicony Dokument Ramowy o Regulowaniu Biotechnologii (Coordinated Framework for Regulation of Biotechnology) sporzdzony przez Office of Science and Technology Policy9. W dokumencie tym stwierdzono, e ywno genetyczna nie róni si od produktów wyprodukowanych konwencjonalnie. Tym samym przedmiotem regulacji amerykaskiego prawa jest produkt, a nie proces. Nadzór nad produktami GM uwarunkowany powinien by ich prze6. M. Szkarat, op. cit., s. 267. J. Rowiski, Strefa Wolnego Handlu UE-USA w dziedzinie gospodarki ywnociowej. Problemy odmian genetycznie modyfikowanych, Unia Europejska.pl nr 5 (222), 2013, s. 39. 8 A. Kempa-Dymiska, Procedura wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych w UE i USA, Przegld Prawa Rolnego nr 1 (12), 2013, s. 155. 9 Coordinated Framework for Regulation of Biotechnology, https://www.aphis.usda.gov/brs/fedregister/coordinated_framework.pdf (dostp 26.10.2015 r.). 7. 13.

(15) znaczeniem, jak w wypadku produktów tradycyjnych, oraz uzasadnionym podejrzeniem, e dopuszczenie na rynek danego produktu mogoby spowodowa zagroenie dla zdrowia ludzi i zwierzt oraz rodowiska naturalnego10. Dopuszczenie organizmów GM na zasadzie istotnej ekwiwalentnoci tumaczy brak nakazu znakowania ywnoci genetycznie modyfikowanej w USA11. Uznano zatem, e zastosowanie obowizujcego prawa do organizmów GM zagwarantuje ochron rodowiska naturalnego oraz bezpieczestwo zdrowia ludzi i zwierzt, a kompetencje w zakresie GMO powierzono trzem instytucjom: x. Food and Drug Administration (FDA), która odpowiada za zapewnienie bezpieczestwa ywnoci GM. Kontroluje ona, czy ywno i pasze wyprodukowane z surowców GM nie stwarzaj zagroenia dla ludzi i zwierzt.. x. United States Agricultural Department (USDA), które reguluje procedury dotyczce uprawy rolin transgenicznych.. x. Environmental Protection Agency (EPA), która gwarantuje, e GMO bdzie bezpieczny dla rodowiska12.. FDA w 1992 r. wydaa dokument Policy Statement on Foods Derived From New Plant Varieties13 zawierajcy polityczne stanowisko wobec ywnoci GM. Uznano, e status ywnoci jest niezaleny od metod, za pomoc których jest ona uzyskiwana, a w ocenie bezpieczestwa decydujc rol odgrywaj obiektywne cechy ywnoci i jej przeznaczenie. W zwizku z tym uznaje si, e wprowadzenie na rynek ywnoci otrzymanej z rolin transgenicznych za bezpieczne i nie wymaga si przeprowadzenia bada bezpieczestwa i ocen ryzyka. FDA moe jednak dokona takiej oceny w przypadku pojawienia si w ywnoci substancji na poziomie, który moe faszowa ywno i by niebezpieczny dla zdrowia14. USDA w ramach Urzdu Nadzoru nad Zdrowiem Zwierzt i Rolin (Animal and Plant Health Inspection Service – APHIS) odpowiada za normy prawne w zakresie uwalniania do rodowiska nowych gatunków rolin GM. Dziaania APHIS reguluje Ustawa o ochronie rolin15, a do gównych zada na10. L. Bodiguel, M. Cardwell, The Regulation of Genetically Modified Organisms: Comparative Approaches, New York 2010, s. 300. 11 M. Szkarat, op. cit., s. 268. 12 L. Bodiguel, M. Cardwell, op. cit., s. 300. 13 Statement of Policy – Foods Derived from New Plant Varieties http://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/GuidanceDocumentsRegulatoryInformation/Bi otechnology/ucm096095.htm (dostp 25.11.2015 r.). 14 A. Kempa-Dymiska, op. cit., s. 167. 15 The Plant Protection Act, 20 June 2000, https://www.aphis.usda.gov/plant_health/plant_pest_info/weeds/downloads/PPAText.pdf (dostp 25.11.2015 r.). 14.

(16) ley ochrona biologicznych zasobów, które mog by atakowane przez rónego rodzaju szkodniki, chwasty i choroby. Roliny GM zgodnie z ustaw mog by. zaliczane do „rolinnych szkodników”, gdy niektóre z nich mog produkowa. substancje szkodliwe dla innych rolin lub zwierzt. Hodowcy rolin transgenicznych zanim otrzymaj zgod na uwolnienie organizmów GM zobligowani s do zrealizowania wszystkich wymaga stawianych przez APHIS16. Agencja Ochrony rodowiska (EPA) swoimi regulacjami obejmuje gatunki rolin GM, które s odporne na pestycydy. EPA analizuje, czy znajdujca si w rolinie substancja chronica dan odmian stanowi zagroenie dla rodowiska oraz okrela maksymalnie bezpieczny jej poziom w produktach ywnociowych. Nie ustala jednak, czy ywno bd pasze produkowane z danej roliny transgenicznej s bezpieczne dla ludzi i zwierzt, ani czy rolina nie jest zagroeniem dla innych rolin, za t kwesti odpowiada FDA17. Istotn cech obowizujcych w USA regulacji prawnych jest odpowiedzialno deliktowa, ponoszona przez producentów za spowodowanie szkód lub wywoanie zagroenia w wyniku komercjalizacji swojego produktu. Tym samym pokrzywdzeni mog w atwy sposób dochodzi swoich praw przed sdem, a producenci ywnoci GM i hodowcy rolin transgenicznych zmuszeni s do zapewnienia bezpieczestwa produktów i kierowania si przezornoci w podejmowanych dziaaniach18. W Stanach Zjednoczonych, gdzie ywno GM stanowi 70-80% caej ywnoci, nie ma obowizku jej znakowanie. Jednak w ostatnich kilku latach nasiliy si kampanie pod hasem „Right to know”, których wynikiem byy przeprowadzone w kilku stanach referenda dotyczce obowizkowego etykietowania GMO. Od 2016 r. taki obowizek ma zamiar wprowadzi stan Vermont, o ile Kongres USA nie sprzeciwi si tej decyzji, gdy zgoszony zosta projekt ustawy „Zdrowe i odpowiedzialne etykietowanie”, który zakada dobrowolny system oznakowania GMO, blokujc tym samym wprowadzanie bardziej restrykcyjnych przepisów przez poszczególne stany.. 16. M. Szkarat, op. cit., s. 270. J. Rowiski, op. cit., s. 38. 18 M. Szkarat, op. cit., s. 271. 17. 15.

(17) 1.2.. Regulacje prawne w Brazylii. W Brazylii pierwsze regulacje prawne dotyczce organizmów genetycznie modyfikowanych zawarte zostay w Akcie o biorónorodnoci (Nr 8974) z 1995 r. Akt ten tworzy ogólne ramy normatywne, które reguloway wszystkie etapy, od bada laboratoryjnych, poprzez komercjalizacj i sprzeda produktów wytworzonych z GMO. Dodatkowo na podstawie powyszego aktu utworzono Narodow Komisj Techniczn ds. Bezpieczestwa Biologicznego (National Technical Commission on Biosafety – CTNBio). Pomimo wprowadzonych rozwiza brazylijski system regulacji prawnych odnonie GMO by nadmiernie zbiurokratyzowany i wprowadza wiele niecisoci. Rozwizaniem okazaa si ustawa z dnia 24 marca 2005 r. – Prawo o biorónorodnoci (Nr 11.105)19. Pooya ona kres kontrowersjom wokó organizmów GM. Postp naukowy w dziedzinie bezpieczestwa biologicznego i biotechnologicznego, ochrona ycia, zdrowia ludzkiego i zwierzt oraz poszanowanie zasad ostronoci w zakresie ochrony rodowiska stanowiy wytyczne do projektu wyej wymienionej ustawy, która ostatecznie doprowadzia do stworzenia ogólnych zasad biotechnologii. Na jej podstawie zrestrukturyzowano CTNBio oraz utworzono Krajow Rad Bezpieczestwa Biologicznego. Ponadto w oparciu o ni po raz pierwszy wydano pozwolenia na komercjalizacj soi odpornej na Roundup i baweny Bt (BC 531)20. CTNBio zgodnie z ustaw nr 11.105 staa si odpowiedzialna za wszystkie regulacje sektora biotechnologicznego. Od tego czasu zatwierdzia ona komercyjne wykorzystanie ok. pi dziesiciu organizmów GM, z których ponad trzydzieci to roliny, m.in.: bawena, kukurydza i soja. Zasady uwalniania organizmów GM do rodowiska w Brazylii nale do jednych z bardziej restrykcyjnych na wiecie21. Przed wprowadzeniem GMO na rynek musi on przej. przez pi rónych etapów. Po pierwsze, proponowany projekt GMO trafia do zatwierdzenia przez Komisj Techniczn ds. Bezpieczestwa Biologicznego. Nastpnie CTNBio sprawdza, czy istniej odpowiednie warunki do wdraania zaproponowanych rozwiza. Po zatwierdzeniu wniosku rozpoczyna si proces rozwoju i testowania projektu, który musi odbywa si w ograniczonym i kontrolowanym otoczeniu. Jeeli projekt dotyczy rolin GM, jest on nadzorowany przez Ministerstwo Rolnictwa. Przed otrzymaniem zezwole handlowym GMO 19. Lei No. 11.105, de 24.03. 2005, art. 1, http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/_ato2004-2006/2005/lei/l11105.htm (dostp 14.12.2015 r.). 20 C. James, Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops, nr 37, ISAAA 2007, s. 22. 21 Brasil é Vive-Líder em Produção de Transgênicos, Agência Câmara de Notícias http://www2.camara.leg.br/camaranoticias/noticias/agropecuaria/428224-brasil-e-vice-liderem-producao-de-transgenicos.html (dostp 14.12.2015 r.). 16.

(18) sprawdzane jest, czy spenia on kryteria bezpieczestwa biologicznego. Ostatnim etapem jest zatwierdzenie produktu przez rad jedenastu ministrów, którzy oceniaj, czy wprowadzenie nowego produktu GM jest korzystne dla kraju. Otrzymanie pozytywnej opinii umoliwia wprowadzenie produktu na rynek22. Prawo o biorónorodnoci reguluje take sposób oznakowania produktów przeznaczonych do spoycia przez ludzi lub zwierzta, zawierajcych w skadzie GMO lub wyprodukowanych z niego. Znakowanie ywnoci i pasz GM przez umieszczenie stosownej informacji na etykiecie jest obligatoryjne, jeeli zawarto GMO w skadzie produktu jest wiksza ni 1%. Wymóg ten dotyczy równie produktów misnych pochodzcych od zwierzt, które byy karmione paszami z rolin GM23. 1.3.. Regulacje prawne w Argentynie. Argentyna bya jednym z pierwszych krajów na wiecie, gdzie zaczto wykorzystywa roliny GM w rolnictwie24 (w tym soj, kukurydz i bawen). W 1996 r. Argentyna pierwszy raz zdecydowaa si na rozpoczcie komercyjnej uprawy soi GM odpornej na herbicyd totalny Roundup Ready25. Obecnie Argentyna jest trzecim w skali wiata pastwem, po USA i Brazylii, pod wzgldem wielkoci upraw rolin GM. Wprowadzenie z sukcesem nowych rozwiza technologicznych w argentyskim rolnictwie moliwe byo tylko dziki zmianom w systemie regulacji prawnych sprzyjajcym rozwojowi biotechnologii rolniczej. Pierwsze regulacje prawne dotyczce bezpieczestwa biologicznego i oceny ryzyka w Argentynie wprowadzono w 1991 r. Tym samym staa si ona liderem w Ameryce Poudniowej pod wzgldem tempa wprowadzania przepisów dotyczcych biotechnologii. Obecnie podstawowymi aktami prawnymi dotyczcymi organizmów GM s dwie ustawy Ley de Semillas y Creaciones Fitogéneticas (LS)26 oraz Ley de Promoción del Desarrollo y Producción de la Bio22. Ibidem. M.A. Lopes, M.J. Amstalden, M. Sampaio, Approaching biotechnology: experiences from Brazil and Argentina, [w:] Trading in genes: development perspectives on biotechnology, trade and sustainability, 2005, s. 91. 24 R. Silva Gilli, Genetically Modified Organisms in MERCOSUR, [w:] The Regulation of Genetically Modified Organisms: Comparative Approaches, red. L. Bodiguel & M. Cardwell, Oxford University Press, 2010, s. 274-298. 25 Eduardo J. Trigo, Fifteen Years of Genetically Modified Crops in Argentine Agriculture, ArgenBio 2011, http://www.argenbio.org/adc/uploads/15_years_Executive_summary_of_GM_crops_in_Arge ntina.pdf (dostp 10.12.2015 r.). 26 http://www.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/30000-34999/34822/texact.htm (dostp 10.12.2015 r.). 23. 17.

(19) tecnología Moderna (LB)27. Ustawa LS okrela ogólne ramy prawne dotyczce komercjalizacji upraw GM, w tym ich eksportu i importu, a take zawiera klasyfikacj nasion i wymogi rejestracyjne. Ustawa LB ma z kolei na celu wspieranie rozwoju i produkcji nowoczesnych biotechnologii przez udzielanie ulg podatkowych na badania, które speniaj warunki bezpieczestwa i normy zdrowotne. Podmiotem umoliwiajcym rozpoczcie prac laboratoryjnych, prób szklarniowych lub polowych z udziaem rolin GM jest Narodowa Komisja Doradcza ds. Biotechnologii Rolniczej (CONABIA)28. Powstaa ona w 1991 r. na wniosek Sekretariatu ds. Rolnictwa, Hodowli Zwierzcej, Ryboówstwa i Wyywienia (SAGPyA), a do jej kompetencji naley ocena ryzyka wicego si z uwolnieniem nowych odmian rolin GM do rodowiska naturalnego29. CONABIA bdc instytucj doradcz dziaa w oparciu o inne instytucje i mechanizmy skadajce si na argentyski sektor rolny. Komisja cile wspópracuje z Narodowym Instytutem Nasiennictwa (INASE), który reguluje zasady w handlu nasionami oraz dba, by nie dochodzio do zaniedba i wykrocze30. CONABIA wspódziaa take z Narodowymi Subami ds. Zdrowia i Jakoci Produktów Rolno-Spoywczych (SENASA). Do obowizków SENASA naley prowadzenie analiz poziomu bezpieczestwa dostpnych na rynku produktów ywnociowych i pasz. Trzecim skadnikiem CONABIA jest Narodowa Dyrekcja ds. Agrobiznesu prowadzca ocen wpywu GMO na lokaln, regionaln i globaln wymian handlow31. Powysze organy su jedynie doradztwem, natomiast decyzj o uwolnieniu GMO do rodowiska lub komercjalizacji podejmuje Sekretariat ds. Rolnictwa, Hodowli Zwierzcej, Ryboówstwa i Wyywienia32. Argentyna podpisaa Protokó z Kartageny o bezpieczestwie biologicznym w 2000 r., ale do tej pory go nie ratyfikowaa. Powodem byy obawy, e zawarte w Protokole regulacje dotyczce handlu organizmami GM mog niekorzystnie wpyn na argentyski eksport produktów rolnych. Podobne stanowisko przyjy USA i Kanada.. 27. http://www.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/130000-134999/130522/norma.htm (dostp 10.12.2015 r.). 28 M. Szkarat, op. cit., s. 227. 29 D. Chudnovsky, Argentina: Adopting RR Soy, economic Liberalization, Global Markets and Socio-economic Consequences, [w:] The Gene Revolution. GM Crops and Unequal Development, red. S. Fukuda-Parr, Earthscan 2007, s. 90. 30 Ibidem, s. 90. 31 M. Szkarat, op. cit., s. 278. 32 D. Chudnovsky, op. cit., s. 91. 18.

(20) 1.4.. Regulacje prawne w Unii Europejskiej. Rozwój nowych technik hodowli sprawi, e od pocztku lat 90. w UE podejmowano liczne próby prawnego uregulowania zagadnie zwizanych z pojawieniem si genetycznie modyfikowanych organizmów. W swoich podstawowych zaoeniach unijne rozporzdzenia, dyrektywy, decyzje i opinie maj przede wszystkim chroni ludzkie zdrowie oraz rodowisko, jednoczenie zapewnia swobod obrotu na terenie UE organizmów GM i pozyskania z nich produktów33. Do obrotu wewntrz UE autoryzowane s wycznie roliny, ywno i pasze GM, które sprawdzono pod wzgldem wymaganego poziomu bezpieczestwa dla czowieka i rodowiska. Szczegóowe uregulowania prawne dotyczce GMO powstay na pocztku lat 90., a wraz z rozwojem inynierii genetycznej byy modyfikowane i uzupeniane. Zagadnienia zwizane z GMO s stosunkowo mod dziedzin nauki i nie maj bezporedniego odniesienia w pierwotnym prawodawstwie unijnym. Wszystkie rozwizania zostay wypracowane ju na forum Wspólnoty i zatwierdzone przez pastwa czonkowskie. Przez wiele lat Komisja Europejska nie opracowaa jednak spójnych zalece, w jakim kierunku prawodawstwo unijne i narodowe powinno zmierza i jakie cele przyjmowa . Pierwszym takim dokumentem byo zalecenie Komisji z 23 lipca 2003 r. w sprawie wskazówek na temat opracowania narodowych strategii i najlepszych praktyk na rzecz wspóistnienia upraw zmodyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych. Zgodnie z tym zaleceniem przede wszystkim aden rodzaj rolnictwa (tradycyjny, ekologiczny czy wykorzystujcy roliny GM) nie powinien by. wykluczony czy dyskryminowany, a przepisy maj zapewni dugofalowe bezpieczestwo i zapewnia konsumentom pen informacj o dostpnych na rynku produktach modyfikowanych genetycznie. Wytyczne te miay charakter liberalny i w kolejnych latach ewoluoway w kierunku wikszej ochrony produkcji konwencjonalnej. Wyrazem tego byo przyjcie nowych wytycznych w dniu 13 lipca 2010 r., które przewiduj moliwo ustanawiania stref wolnych od GMO. Aspekt ten pozostawa w ostatnich latach gównym punktem spornym midzy UE a poszczególnymi krajami czonkowskimi, które zakazyway upraw GMO na swoich obszarach. Skutkowao to licznymi procesami przed Europejskim Trybunaem Sprawiedliwoci i nakazem dopuszczenia upraw GMO, czy obrotu nasionami i produktami GM w tych pastwach. W okresie kilkunastu lat UE poprzez swoje organy prawodawcze wypracowaa wiele dyrektyw i rozporzdze. Ze wzgldu na zakres, jaki reguluj, mona je podzieli na kilka zasadniczych grup: 33. EU Policy on biotechnology, European Commission, Environment DG, 2006, s. 22. 19.

(21) x. prawodawstwo dotyczce kontrolowanego wykorzystania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie,. x. prawodawstwo dotyczce zamierzonego uwalniania GMO do rodowiska i wprowadzania do obrotu,. x. prawodawstwo dotyczce zatwierdzania i nadzoru nad genetycznie zmodyfikowan ywnoci i paszami,. x. prawodawstwo obejmujce nadzór i kontrol nad transgenicznym przemieszczaniem si GMO.. Po raz pierwszy kontrolowane wykorzystanie mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMM) zostao unormowane w 1990 r. poprzez Dyrektyw Rady nr 219 z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie zamknitego uycia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów. Dyrektywa ta w póniejszych latach bya nowelizowana oraz uzupeniana wieloma aktami wykonawczymi, decyzjami i notami przewodnimi. Szczegóowo reguluj one zasady zamknitego uycia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów w celu wyeliminowania wszelkich potencjalnych zagroe, jakie mogyby wywiera na rodowisko i zdrowie ludzi. Nakada take na pastwa czonkowskie obowizek przekazywania penej informacji innym krajom o prowadzonych pracach, zwaszcza o wszelkich nieprawidowociach i awariach. W nowelizacji dyrektywy wprowadzono podzia na cztery grupy dziaa w zalenoci od stopnia zagroenia oraz sprecyzowano zasady dobrej praktyki mikrobiologicznej, a take zasady bezpieczestwa i higieny pracy. Nowelizacje kad zwikszony nacisk na ochron zdrowia ludzkiego i rodowiska naturalnego poprzez ograniczenie do minimum rozprzestrzeniania si tych organizmów. Od 1990 r. uregulowane prawnie zostao take zamierzone uwolnienie GMO do rodowiska, gównie w ramach upraw polowych i wprowadzanie do obrotu produktów GM lub zawierajcych je w skadzie. Dyrektywa Rady nr 220 z 23 kwietnia 1990 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do rodowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych skupiaa si przede wszystkim na zapewnieniu przez pastwa czonkowskie zharmonizowanego i szczelnego monitoringu wszystkich prac, ze szczególnym uwzgldnieniem skumulowanego oddziaywania poszczególnych organizmów na rodowisko i zdrowie ludzi. Dyrektywa ustanowia jednolite procedury i kryteria dotyczce kadego przypadku uwolnienia GMO do rodowiska, pod ktem potencjalnych zagroe. Uzyskanie pisemnego zezwolenia konieczne byo przy uwalnianiu do rodowiska, jak równie wprowadzania GMO na rynek. Kady przypadek by rozpatrywany indywidualnie i wymaga oceny zagroenia. Dyrektywa zawieraa take tzw. klauzul. 20.

(22) bezpieczestwa, wedug której produkt GM dopuszczony do obrotu w jednym kraju i tym samym na obszarze caej UE móg by zakazany w innym pastwie, jeeli wykae ono w badaniach, e jego stosowanie moe stanowi zagroenie dla ludzi i rodowiska. Rosncy niepokój spoeczny co do GMO i zwikszajca si liczba wniosków o wyczenie upraw i obrotu produktami w poszczególnych krajach spowodowao praktycznie zablokowanie wydawania kolejnych pozwole na badania i wymusiy nowelizacje dyrektywy. W marcu 2001 r. zostaa ona zastpiona Dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do rodowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Nowa dyrektywa rozszerza przede wszystkim dziaania prewencyjne w zakresie zgoszenia, zarzdzania ryzykiem, etykietowania, monitorowania oraz informowania opinii publicznej, a take nakada szereg zobowiza na pastwa czonkowskie w zakresie realizacji tych zada. Dyrektywa 2001/18/WE przyja take klauzul bezpieczestwa, znacznie agodzc poprzednie zapisy co do moliwoci ograniczania wprowadzenia do obrotu organizmów GM na terenie kadego z pastw. Do skorzystania z niej nie jest wymagane przedstawienie penego dowodu negatywnych oddziaywa GMO, lecz jedynie uzasadnionego przypuszczenia opartego na najpeniejszej, jak mona przeprowadzi w konkretnych okolicznociach danego przypadku, ocenie ryzyka. Dyrektywy z 1990 i 2001 r. maj charakter horyzontalno-sektorowy i przewiduj wydawanie odrbnych regulacji dotyczcych konkretnych dziaów gospodarki. Regulacje takie zawiera m.in. Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 258/97/WE z 27 stycznia 1997 r. dotyczce nowej ywnoci i nowych skadników ywnoci (tzw. Novel Food ) czy prawa nasiennego i lenego. Dyrektyw 2001/18/WE i du cze pozostaych aktów wykonawczych uzupeniono, w czci zmieniono lub uchylono dwoma rozporzdzeniami: x. Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1829/2003 z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej ywnoci i pasz;. x. Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1830/2003 z dnia 22 wrzenia 2003 r. w sprawie identyfikacji i znakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz identyfikacji produktów ywnociowych i paszowych wytworzonych z organizmów genetycznie zmodyfikowanych.. Rozporzdzenia te odnosz si gównie do zapisów o obrocie produktami GM. Rozszerzaj i uzupeniaj procedury zwizane z kontrol oraz udzielaniem pozwole na wprowadzenie do obrotu artykuów spoywczych i pasz jako GMO. 21.

(23) lub zawierajcych GMO w swoim skadzie. Wprowadzaj równie nowy system ich znakowania. Rozporzdzenie 1830/2003 stosuje si na wszystkich etapach wprowadzania do obrotu produktów zawierajcych lub skadajcych si z GMO oraz ywnoci i paszy wyprodukowanej z GMO. Moliwo ledzenia produktów zapewnia niepowtarzalny identyfikator nadany GMO. Identyfikator ma uatwi kontrol i weryfikacj zapisów na etykietach, ukierunkowanie monitorowania oraz identyfikacj i wycofywanie produktów w przypadku wystpienia nieprzewidzianych zagroe. Artyku 4.6 rozporzdzenia 1830/2003 okrela, e w przypadku produktów zawierajcych lub skadajcych si z GMO na etykiecie musz zosta umieszczone wyraenia Ten produkt zawiera zmodyfikowany(-e/- ) genetycznie [nazwa organizmu(-ów)]. Wymogu oznakowania nie stosuje si do rodków spoywczych zawierajcych GMO w iloci nie wikszej ni 0,9% skadników ywnoci rozpatrywanych odrbnie pod warunkiem, e obecno ta jest niezamierzona i nieunikniona technicznie (w innym przypadku znakowanie jest obowizkowe). Z kolei Rozporzdzenie 1829/2003 ma na celu ustanowienie podstawy zapewniania wysokiego poziomu ochrony ycia i zdrowia ludzkiego, zdrowia i dobrego stanu zwierzt, rodowiska naturalnego i interesów konsumenta w zwizku z genetycznie zmodyfikowan ywnoci i pasz przy jednoczesnym zapewnieniu skutecznego funkcjonowania rynku wewntrznego; ustanowienie wspólnotowych procedur zatwierdzania i nadzoru genetycznie zmodyfikowanej ywnoci i paszy oraz ustanowienie przepisów dotyczcych etykietowania genetycznie zmodyfikowanej ywnoci i paszy. Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej nr 1946 z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych nakazuje ustalenie przez pastwa czonkowskie wspólnego systemu zgosze oraz informacji w odniesieniu do transgranicznego przemieszczania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu ochrony w dziedzinie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania oraz wykorzystywania GMO. Uwzgldnia ono, e organizmy ywe uwolnione do rodowiska naturalnego zarówno w duej, jak i w maej liczbie w celach dowiadczalnych albo jako produkty dostpne w handlu mog rozmnaa si w rodowisku naturalnym i przekracza granice pastwowe. Zapisy rozporzdzenia wprowadzaj tym samym postanowienia protokou kartageskiego o bezpieczestwie biologicznym i zapewniaj ich spójne wdraanie przez Uni Europejsk. Obecnie (stan na grudzie 2015 r.) na podstawie Dyrektywy 2001/18/WE i Rozporzdzenia 1829/2003 na terenie UE dopuszczony do uprawy jest jeden 22.

(24) gatunek rolin GM: kukurydza MON 810 (odporna na szkodniki Lepidoptera). Do grudnia 2013 r. pozwolenie dotyczyo równie odmiany ziemniaków Amflora o zmienionych waciwociach fizyko-chemicznych (EH92-527-1). Zdecydowanie wicej odmian GMO dopuszczono do obrotu jako skadnik ywnoci i pasz lub zezwolono na import i przetwórstwo. Autoryzacje te obejmuj: 32 odmiany kukurydzy, 12 odmian soi, 10 odmian baweny, 4 odmiany rzepaku i jedna buraka cukrowego. Zakazy upraw polowych rolin GM (czsto poprzez zakaz obrotu materiaem siewnym GM) oraz inne przeszkody w handlu i obrocie produktami GM (w UE do koca 2003 r. obowizywao take moratorium na wprowadzanie produktów GMO do obrotu) stay si podstaw sporu pomidzy UE a Stanami Zjednoczonymi, Kanad i Argentyn, które zoyy pozew przeciwko takim praktykom do WTO. Pastwa pozywajce sprzeciwiay si m.in.: x. nadmiernie dugim postpowaniom dotyczcym zatwierdzenia i badania w ramach procedur zezwalania na obrót GMO oraz ywnoci i pasz otrzyman z GMO;. x. niedoprowadzaniu tych procedur do ostatecznego rozstrzygnicia lub stosowaniu „klauzul bezpieczestwa” w odniesieniu do produktów, które otrzymay ju formalne zezwolenie na uycie w UE.. W marcu 2006 r., po trzech latach prac tzw. Panelu, Organ Rozstrzygajcy Spory WTO przyzna racj stronie pozywajcej i mimo e Komisja Europejska ju w 2004 r. wywizaa si z wikszoci zastrzee dostosowujc odpowiednio legislacj, to nadal aktualna pozostaje kwestia zakazów narodowych. Dyskusja w UE na temat przyszoci GMO skoncentrowana jest gównie na zapewnieniu pastwom czonkowskim odrbnoci prawnej przy decydowaniu o uprawie GMO na podstawach innych ni te oparte na ocenie ryzyka dla zdrowia i ryzyka rodowiskowego. W wyniku prac Parlament Europejski i Rada (UE) 13 marca 2015 r. opublikoway dyrektyw 2015/412 z dnia 11 marca 2015 r. w sprawie zmiany dyrektywy 2001/18/WE w zakresie umoliwienia pastwom czonkowskim ograniczenia lub zakazu uprawy organizmów GM na swoim terytorium. Wczeniej kraje czonkowskie UE miay wprawdzie moliwo wprowadzenia na swoim terytorium czasowych ogranicze lub zakazu autoryzowanych na szczeblu Unii upraw GMO, ale musiay to uzasadni wzgldami bezpieczestwa ludzi i rodowiska. W praktyce byo to do trudne. Nowe przepisy przewiduj, e kady organizm GM przeznaczony do uprawy na terenie UE bdzie musia przej dwuetapow weryfikacj. Etap pierwszy dotyczy bdzie zatwierdzenia GMO na szczeblu unijnym przez Euro23.

(25) pejski Urzd ds. Bezpieczestwa ywnoci (EFSA). Dopuszczenie danej uprawy GMO przez EFSA nie zobowizuje poszczególnych krajów UE do jej uprawy na swoim terytorium. Pastwa mog zakazywa uprawy konkretnego organizmu, ich grup bd caoci upraw GMO, a zakaz uzasadni „celami polityki ochrony rodowiska, zagospodarowaniem przestrzennym w miastach i na obszarach wiejskich, uytkowaniem gruntów, skutkami spoeczno-gospodarczymi, unikaniem obecnoci GMO w innych produktach, celami polityki rolnej, polityk publiczn”. Nowe przepisy chroni take kraje unijne przed przypadkowym zasiewem organizmów GM. Przepisy wprowadzone przez zmian dyrektywy zobowizuj pastwa czonkowskie, w których uprawia si GMO, do podejmowania na obszarach przygranicznych rodków zapobiegajcych skaeniom transgranicznym (stref buforowych), czyli uniemoliwiajcych przedostanie si GMO za granic, ale tylko do pastw czonkowskich, w których genetycznie zmodyfikowane uprawy s zakazane. Przepis ten bdzie obowizywa od 3 kwietnia 2017 r. Do 3 padziernika 2015 r. pastwa unijne mogy poinformowa Komisj Europejsk o zamiarze wprowadzenia zakazu upraw GMO na mocy tzw. klauzuli opt-out. Z tej moliwoci skorzystao 19 pastw unijnych. Deklaracj o skorzystaniu z klauzuli zoyy Austria, Belgia (tylko dla obszaru Walonii), Bugaria, Chorwacja, Cypr, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Litwa, Luksemburg,

(26) otwa, Malta, Niemcy (z wyjtkiem upraw dla celów naukowych), Polska, Sowenia, Wgry, Wielka Brytania (dla obszaru Szkocji, Walii i Pónocnej Irlandii) oraz Wochy. Nowe podejcie ma na celu osignicie odpowiedniej równowagi pomidzy utrzymaniem unijnego systemu zatwierdzania a swobod pastw czonkowskich w zakresie decydowania o uprawie GMO na swoim terytorium. 1.5.. Regulacje prawne w Polsce. Pastwa czonkowskie UE, zgodnie z zasad pierwszestwa prawa wspólnotowego przed krajowym, zobligowane s do przestrzegania norm przyjtych na poziomie wspólnotowym. Dotyczy to take regulacji prawnych odnonie rolin zmodyfikowanych genetycznie. Podstawowym aktem prawnym obowizujcym w Polsce i kompleksowo normujcym zagadnienia GMO jest Ustawa o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych z dnia 22 czerwca 2001 r. (Dz.U. z 2007 r. nr 36 poz. 233, z 2009 r. nr 18 poz. 97 oraz 2015 r. poz. 277). Ustawa ta reguluje m.in.: x. zamknite uycie organizmów GM,. x. zamierzone uwalnianie GMO do rodowiska,. x. wprowadzanie do obrotu produktów GM. 24.

(27) Ustawa harmonizuje prawo polskie z czci prawa europejskiego oraz zagadnienia zwizane z protokoem kartageskim. Ustawa doczekaa si kilku nowelizacji. W 2003 r. w nowelizacji zawarty zosta zapis obligujcy Ministra rodowiska do sporzdzenia projektu Krajowej Strategii Bezpieczestwa Biologicznego oraz wynikajcego z niej programu dziaa. Projekt taki powsta w 2005 r. w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Rolin. Zapisy strategii szczegóowo omawiaj procedury postpowania z GMO w wietle prawa krajowego i midzynarodowego oraz przedstawiaj gówne cele i zadania wynikajce z tej strategii. W 2015 r. miaa miejsce kolejna nowelizacja ustawy o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych34. Jej celem jest zwikszenie poziomu bezpieczestwa ludzi i rodowiska w zwizku z pracami laboratoryjnymi z wykorzystaniem organizmów GM. Ustawa wykonuje dyrektyw PE i Rady 2009/41/WE regulujc zamknite uycie mikroorganizmów GM oraz dyrektyw 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do rodowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Dopracowane zostay take obowizujce w Polsce przepisy, które budziy wtpliwoci interpretacyjne. Do ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z 2001 r. wydano szereg aktów wykonawczych, które zostay opracowane na podstawie odpowiednich dyrektyw unijnych: x. Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 27 padziernika 2015 r. w sprawie wzoru wniosku o wydanie zezwolenia na wprowadzenie do obrotu produktu GMO (Dz.U. 2015 poz. 1820),. x. Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 27 padziernika 2015 r. w sprawie wzoru wniosku o wydanie zezwolenia na zamierzone uwolnienie organizmu genetycznie zmodyfikowanego do rodowiska (Dz.U. 2015 poz. 1817).. Zgodnie z ustaw o organizmach genetycznie modyfikowanych kady z podmiotów, chccy podj jakiekolwiek dziaania z GMO, zobligowany jest zoy odpowiedni wniosek do Ministra rodowiska wraz z pen ocen zagroe mogcych wynika z uycia GMO dla zdrowia ludzi i rodowiska oraz wskaza rodki bezpieczestwa niezbdne do uniknicia tego zagroenia. Wnioski weryfikowane s pod wzgldem merytorycznym i formalno-prawnym przez Zespó ds. GMO, a nastpnie opiniowane przez Komisj ds. GMO. Decyzje odnonie zamknitego uycia GMO oraz zamierzonego uwolnienia GMO wyda34. Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2015 poz. 277). 25.

(28) wane s na szczeblu krajowym35, natomiast procedura wprowadzenia do obrotu produktów GMO jest jednolita we wszystkich pastwach czonkowskich i zatwierdzana jest na podstawie gosowania w Komisji Europejskiej (kwalifikowan wikszoci gosów). Produkt dopuszczony do obrotu na podstawie wniosku jednego pastwa jest jednoczenie dopuszczony do obrotu na terenie caej UE. Decyzje wydawane s na czas okrelony, jednak nie przekraczajcy 10 lat. Przepisy niniejszej ustawy nie maj zastosowania do modyfikacji genetycznych organizmu ludzkiego, w tym take w prenatalnej fazie jego rozwoju. W ramach systemu bezpieczestwa biologicznego w Polsce i regulacji prawnych ywnoci zmodyfikowanej genetycznie stosuje si take zapisy ustaw sektorowych. Nale do nich: x. Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz.U. 2006 nr 144, poz. 1045) wraz z póniejszymi zmianami – wprowadza ona do polskiego prawa przepisy unijnych rozporzdze oraz wdraa postanowienia dyrektyw UE, reguluje zasady wytwarzania i stosowania pasz leczniczych oraz obrotu nimi, a take wymagania jakociowe i higieniczne dotyczce pasz i wprowadzania ich do obrotu oraz sposób sprawowania nadzoru i urzdowej kontroli pasz.. x. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczestwie ywnoci i ywienia (Dz.U. 2006 nr 171, poz. 1225) wraz z póniejszymi zmianami – ustawa okrela m.in. wymagania zdrowotne ywnoci, wymagania dotyczce przestrzegania zasad higieny ywnoci, materiaów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z ywnoci oraz waciwoci organów i wymagania w zakresie przeprowadzania urzdowych kontroli ywnoci.. x. Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie (Dz.U. 2012 poz. 1512) wraz z póniejszymi zmianami – reguluje ona zagadnienia zwizane z badaniem i ocen odmian w celu ich rejestracji, prowadzeniem rejestru odmian rolin uprawnych oraz wytwarzaniem, obrotem, ocen i kontrol materiau siewnego. Do ustawy o nasiennictwie wydano akty wykonawcze, w tym:. x. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiau siewnego ziemniaka odmiany Amflora (Dz.U. 2013 poz. 27).. 35. Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1946/2003 z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. 26.

(29) x. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiau siewnego odmian kukurydzy MON 810 (Dz.U. 2013 poz. 39),. x. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 8 maja 2013 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie zakazu stosowania materiau siewnego odmian kukurydzy MON 810 (Dz.U. 2013 poz. 590),. x. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2014 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie zakazu stosowania materiau siewnego odmian kukurydzy MON 810 (Dz.U. 2014 poz. 641),. Rada Ministrów w dniu 18 listopada 2008 r. przyja Ramowe Stanowisko RP dotyczce Organizmów Genetycznie Zmodyfikowanych36. Ramowe Stanowisko Rzdu jest stanowiskiem negatywnym w stosunku do wprowadzania na rynek wspólnotowy organizmów GM jako ywno i pasze. Dodatkowo sprzeciwia si równie wprowadzaniu do obrotu produktów na podstawie dyrektywy 2001/18/WE, dopuszczaniu GMO z przeznaczeniem na uprawy, prowadzeniu na terytorium RP zamierzonego uwalniania GMO do rodowiska w celach dowiadczalnych. Uznaje jednak za zasadne wykonywanie dowiadcze majcych na celu uzyskanie wyników rolnorodowiskowych dotyczcych wpywu organizmów genetycznie zmodyfikowanych na rodowisko w warunkach klimatycznych Polski, prowadzonych przez jednostki naukowe i szkoy wysze. Ustawy sektorowe maj zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania GMO w Polsce. Od 2006 r. Polska jest jednym z wikszych przeciwników stosowania rolin zmodyfikowanych genetycznie i poprzez regulacje prawne dy do zakazu obrotu i upraw tych rolin czy produktów z nich wyprodukowanych. W 2006 r. znowelizowano ustaw o paszach, wprowadzajc do niej zapisy umoliwiajce realizacj tych celów. Wprowadzono zapis o zakazie wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w ywieniu zwierzt pasz genetycznie zmodyfikowanych oraz organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do uytku paszowego. Wprawdzie wskutek dugoletnich stara i lobbingu organizacji branowych wprowadzono moratorium na zakaz stosowania pasz GMO do stycznia 2017 r. Ustawa o nasiennictwie wprowadza natomiast zakaz wpisu do rejestru rolin uprawnych i obrotu materiaem siewnym odmian rolin genetycznie modyfikowanych. Zapisy ustawy paszowej byy podstaw do pozwania Polski przez Komisj Europejsk do Trybunau Sprawiedliwoci, gdy byy one niezgodne z Roz36. https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/ramowe-stanowisko-dotyczaceorganizmow-genetycznie-zmodyfikowanych-gmo.html (dostp 18.12.2015 r.). 27.

(30) porzdzeniem 1829/2003. Dyrektywa nakazuje bowiem przestrzeganie jednolitej procedury wydawania zezwole z zakresu wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania paszy genetycznie zmodyfikowanej opierajcej si na niezalenej ocenie ryzyka przeprowadzanej przez Europejski Urzd ds. Bezpieczestwa ywnoci (EFSA). Pastwa czonkowskie nie mog w sposób niezaleny od przepisów rozporzdzenia zakazywa wprowadzania do obrotu paszy GM. Trybuna Sprawiedliwoci UE w Luksemburgu odrzuci skargi Komisji. Pierwsz z przyczyn formalnych (Komisja nie dotrzymaa wymaganych terminów), drug w lipcu 2013 r. uznajc, e Komisja nie moga zada zniesienia zakazu, który jeszcze nie obowizywa. Z kolei Europejski Trybuna Sprawiedliwoci w wyroku z dnia 16 lipca 2009 r.37 potwierdzi niezgodno z Dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/18/WE przepisów ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz.U. 2003 nr 137, poz. 1299), nakaza zmian przepisów i zagrozi wielomilionowymi karami. W dniu 9 listopada 2012 r. Sejm uchwali now ustaw o nasiennictwie38, która harmonizuje prawo krajowe z dyrektyw 2001/18/WE. W Polsce organem administracji rzdowej waciwym do spraw organizmów GM jest minister waciwy do spraw rodowiska. Do zakresu dziaa ministra naley: x. wydanie zgody na zamknite uycie GMO,. x. wydanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do rodowiska,. x. wydanie zgody na wprowadzanie do obrotu produktów GM.. Minister jest zobowizany do kontroli przestrzegania przepisów ustawy o organizmach GM w zakresie zamierzonego uwolnienia GMO do rodowiska, monitorowania dziaalnoci regulowanej ustaw oraz koordynacji gromadzenia i wymiany informacji dotyczcych zapewnienia bezpieczestwa ludziom i rodowisku w zakresie w niej uregulowanym. Ponadto wdraa on postanowienia Protokou z Kartageny o bezpieczestwie biologicznym. Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych w Polsce dziaa take Komisja do spraw GMM i GMO, która jest organem opiniodawczo-doradczym Ministra rodowiska w sprawach GMO. Liczy ona 21 czonków, m.in. przedstawicieli resortów i instytucji pastwowych (w tym Szef Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego i Prezes Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentów), 37. Wyrok Trybunau sygn. C–165/08 – Komisja przeciwko Polsce. Wyrok Trybunau (druga izba) z dnia 16 lipca 2009 r. 38 Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie (Dz.U. 2012 poz. 1512). 28.

(31) przedsibiorstw zwizanych z biotechnologi, organizacji ekologicznych i organizacji konsumenckich. Do zada Komisji naley: x. opiniowanie wniosków w sprawach wydawania zgód lub zezwole, o których mowa w art. 10 pkt 1 i 2;. x. wydawanie opinii w sprawach przedstawianych przez ministra waciwego do spraw rodowiska w zakresie jego uprawnie wynikajcych z ustawy;. x. opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczcych GMO oraz bezpieczestwa biologicznego.. Unijne prawo nakada obowizek prowadzenia rejestru upraw GMO przez kade pastwo, nawet jeeli na jego terenie obowizuje zakaz ich uprawy. Trybuna Sprawiedliwoci UE 2 padziernika 2014 r. ogosi wyrok w sprawie niewdroenia przez Polsk dyrektywy 2001/18/WE39. Sdziowie przyznali, e polskie wadze s winne nieustanowienia systemu powiadamiania o lokalizacji upraw organizmów zmodyfikowanych genetycznie, jak równie nieustanowienia rejestru tej lokalizacji, a take niepodania do publicznej wiadomoci informacji o niej. Obecnie w Polsce prowadzone s prace nad zaoeniem rejestru.. 39. Wyrok Trybunau (dziewita izba) z dnia 2 padziernika 2014 r., http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=158187&pageIndex=0&doc lang=pl&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=335989#Footnote* (dostp 17.12.2015 r.). 29.

(32) 2.. wiatowa produkcja, udzia w rynku, znaczenie w poszczególnych regionach wiata upraw rolin zmodyfikowanych genetycznie. W 2014 r. powierzchnia upraw rolin genetycznie zmodyfikowanych wyniosa 181,5 mln ha, o 3,6% wicej ni w roku poprzednim, tym samym utrzymany zosta nieprzerwany wzrost zasiewów od 1996 r. W rolinach, które dopuszczono do uprawy na wiecie w 2014 r., dominuje transformacja uodparniajca na dziaanie herbicydów (57% upraw), nastpnie odmiany odporne na owady (15%) oraz modyfikacje dwu- lub trzystopniowe (28%)40. Korzyci wynikajce ze stosowania rolin GM powoduj, e lista krajów, w których zezwolono na uycie rolin GM w produkcji rolniczej powikszya si do 28 (po raz pierwszy roliny GM uprawiano w Bangladeszu). Przyrost upraw dotyczy gównie krajów rozwijajcych si, gdzie dziki niszym kosztom bezporednim oraz poprawie konkurencyjnoci rolnictwo ma szans rozwija si szybciej na terenach zamieszkaych przez stosunkowo ubog ludno . Udzia tych krajów w ogólnej powierzchni zasiewów GMO wyniós w 2014 r. 53% wobec 48% w 2010 r. i 14% w 1997 r. Mimo utrzymujcego si wzrostu zasiewów w krajach wysokorozwinitych (o 5% w 2014 r.), wyranie trac one pozycj na rzecz takich pastw, jak: Brazylia, Argentyna, Indie, Chiny, Indie czy Paragwaj. Nie potwierdziy si tym samym przewidywania krytyków, e uprawy rolin GM skierowane s wycznie do krajów wysokorozwinitych i nigdy nie bd przyjte i zaakceptowane w krajach rozwijajcych si. Obszar zajty pod uprawy rolin GM stanowi w 2014 r. ju ponad 13% wiatowej powierzchni gruntów ornych i by zamieszkiwany przez ponad poow wiatowej populacji (ok. 60%). W latach 1996-2014 rednioroczne tempo wzrostu upraw rolin GM wynioso 29,6%, tj. o ok. 10 mln ha rocznie. Ciko znale inny tak dynamicznie rozwijajcy si w ostatnich latach obszar rolnictwa.

(33) cznie w okresie 19 lat obszar uytków rolnych przeznaczonych pod uprawy GMO wyniós blisko 1,8 mld ha, a liczba rolników, którzy skorzystali z moliwoci stosowania rolin GM w 2014 r przekroczya 18 mln, z czego 90% stanowiy mae gospodarstwa, które niejednokrotnie dziki nowej technologii mogy nie tylko zaspokoi podstawowe potrzeby w zakresie wyywienia, ale cz zbiorów przeznaczy na sprzeda, wyranie poprawiajc swoj sytuacj finansow.. 40. C. James, Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops, nr 44, ISAAA 2014. 30.

(34) Rysunek 1. wiatowa powierzchnia upraw rolin GM (mln ha) 200 y = 10,189x - 7,9456 R² = 0,9959. 160 120. 148160. 81. 80 28 40 2. 40 44. 53. 90. 102. 114. 125. 170 175. 182. '12. '14. 134. 59 68. 11. 0 '96. '98. '00. '02. '04. '06. '08. '10. ródo: C. James, Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops, nr 44, ISAAA 2014.. Wedug stanu na koniec padziernika 2014 r. roliny GM zostay dopuszczone w produktach ywnociowych i paszach oraz do bezporedniego zuycia w 65 krajach (37 kraje + UE-28). Wydano cznie 3083 zezwolenia na upraw i obrót rolinami GMO. Obejmoway one 357 modyfikacji 27 gatunków rolin. Krajem o najwikszej liczbie zatwierdzonych modyfikacji jest Japonia (201), nastpnie USA (171), Kanada (155), Meksyk (144), Korea Poudniowa (121) i Australia (100). Najwicej modyfikacji dotyczyo kukurydzy (136), nastpnie baweny (52), rzepaku (32) oraz ziemniaków (31) i soi (30). Stany Zjednoczone s gównym producentem wykorzystujcym w uprawie polowej roliny GM i krajem o najbardziej zawansowanych badaniach nad modyfikacjami genetycznymi. W 2014 r. ich udzia w wiatowej produkcji rolin GM wyniós 40%, a powierzchnia upraw zajmowaa 73,1 mln ha, co stanowio ponad 44% cakowitej powierzchni uprawnej w Stanach Zjednoczonych. Kraj ten naley do grona pastw, które od samego pocztku, tj. od 1996 r., aktywnie uczestnicz w rozwoju upraw GMO, kiedy to rozpoczto na skal przemysow wykorzystywanie w rolnictwie nasion modyfikowanej kukurydzy, soi, baweny i ziemniaków. Obecnie udzia trzech podstawowych rolin, tj. kukurydzy, soi i baweny, stanowi 97% wszystkich upraw GMO w Stanach Zjednoczonych, a udzia poszczególnych rolin w ich uprawach ogóem ksztatuje si odpowiednio na poziomie 93% w przypadku kukurydzy oraz 94% dla soi i 96% dla baweny. Rozwój tych upraw w ostatnich latach determinowany jest przede wszystkim przez rozwijajcy si rynek biopaliw i produkcj bioetanolu z kukurydzy, a w przypadku soi przez rosncy wiatowy popyt na pasze wysokobiakowe. W Stanach Zjednoczonych na skal przemysow uprawia si take modyfikowane buraki cukrowe, ziemniaki, dyni, rzepak, papaj i lucern. Wedug szacunkowych wylicze Brookes and Barfoot [2015] czny wzrost do31.

(35) chodów z tytuu upraw rolin GM w latach 1996-2013 dla USA wyniós 58,4 mld USD (9,2 mld USD w 2013 r.) i stanowi 44% globalnych korzyci. Byy to najwysze zyski osignite wród krajów zajmujcych si upraw rolin GM. Tabela 1. Gówni producenci rolin genetycznie zmodyfikowanych (mln ha) Kraj Razem w tym USA Brazylia Argentyna Indie Kanada Chiny. 2000 44,2. 2005 90,0. 2010 148,0. 30,3. 49,8. 66,8. 10,0 3,0. 9,4 17,1 1,3 5,8. 25,4 22,9 9,4 8,8. 0,5. 3,3. 3,5. 0,2 <0,1. 1,8 0,5 0,3. 2,6 2,4 2,2 1,1 0,9 0,1 0,5 0,2 0,3 0,7 ródo: C. James, Global Status of 2001-2014. Paragwaj Pakistan RPA Urugwaj Boliwia Filipiny Australia. 2014 181,5. Roliny GM. Soja, kukurydza, bawena, rzepak, papaja, kabaczki, lucerna, buraki cukrowe 42,2 Soja, kukurydza, bawena 24,3 Soja, kukurydza, bawena 11,6 Bawena 11,6 Rzepak, kukurydza, soja, buraki cukrowe Bawena, pomidory, topola, papaja, sodka 3,9 papryka 3,9 Soja, kukurydza, bawena 2,9 Bawena 2,7 Kukurydza, soja, bawena 1,6 Soja, kukurydza 1,0 Soja 0,8 Kukurydza 0,5 Bawena, rzepak Commercialized Biotech/GM Crops, nr 23-42, ISAAA, 73,1. Brazylia, z powierzchni upraw GMO przekraczajc 42 mln ha w 2014 r., naley do krajów o najszybciej rozwijajcej si w ostatnich latach produkcji rolinnej wykorzystujcej nowe technologie. W porównaniu z rokiem poprzednim area tych upraw zwikszy si o 2 mln ha, tj. o blisko 4,6%, i stanowi 60% cakowitej powierzchni gruntów ornych w tym kraju (43% w 2010 r.). Do uprawy dopuszczone s trzy rolin – soja, kukurydza i bawena, z czego na poszczególne gatunki przypada odpowiednio 69, 30 i 1% wielkoci zasiewów. Szacunkowe korzyci ekonomiczne wynikajce ze stosowania w uprawie rolin GM wyniosy w sezonie 2013/2014 ok. 5,5 mld USD, a od pocztku ich stosowania, tj. od sezonu 1996/1997, blisko 29,3 mld USD41. W przypadku upraw soi na wzrost dochodów wpywaj przede wszystkim nisze koszty produkcji, a w odniesieniu do kukurydzy i baweny take zwikszone plonowanie. Prognozuje si, e przez nastpne 10 lat (od sezonu 2014/15 do sezonu 2023/24) czny przyrost dochodów z tytuu stosowania w uprawach rolin GM moe wynie w Brazylii ok. 82 mld USD. Biorc pod uwag stan bada, rozwija bdzie si przede wszystkim uprawa soi, która moe generowa do 70% wartoci dodatkowych przychodów (obecnie 46% udzia), przy zmniejszajcej si roli kukurydzy (spadek z 49 do 25%). W ujciu 41. The Comercial Benefits from Crop Biotechnology in Brazil: 1996/97-2013/14, Céleres, 2015. 32.

(36) spoeczno-rodowiskowym najwiksze korzyci generuje uprawa soi GM, na któr cznie przypada ok. 59% redukcji zuycia wody, emisji CO2 (ok. 59%) i emisji zwizków czynnych ochrony rolin (ok. 35%)42. W kolejnych latach Brazylia bdzie umacnia swoj pozycj wród krajów wykorzystujcych GMO, stanie si konkurencyjnym dostawc ywnoci i surowców do produkcji biopaliw. Wanym producentem wykorzystujcym w uprawach roliny GM pozostaje Argentyna. W 2014 r. area zasiewów modyfikowanej soi, kukurydzy i baweny pozosta na praktycznie niezmienionym poziomie jak w roku 2013 (24,3 mln ha wobec 24,4 mln ha przed rokiem). Na terenie Argentyny uprawia si przede wszystkim soj (86%), która wypara obecnie uprawy konwencjonalne. Identycznie dzieje si w przypadku modyfikowanej baweny (0,5 mln ha), której udzia wyniós równie 100%. W ostatnich latach zmniejsza si z kolei udzia modyfikowanej kukurydzy (z 98% w 2010 r. do 80% w 2014 r.). Rolnicy zastpili upraw kukurydzy soj, której ceny byy wysze, a uprawa atwiejsza i tasza. Pozytywny wynik rozmów midzy Argentyn a Chisk Republik Ludow o dostarczaniu modyfikowanej kukurydzy do Chin moe w duszej perspektywie wpyn na zwikszenie powierzchni jej uprawy. Bangladesz jako jeden z najmniejszych i najbiedniejszych krajów na wiecie 30 padziernika 2013 r. zezwoli na upraw pierwszej roliny genetycznie modyfikowanej – bakaana BT. W rekordowym czasie (po 100 dniach o wydania zezwolenia) 20 rolników rozpoczo jego upraw, a w caym 2014 r. liczba ta wzrosa do 120. Uprawa GM bakaana moe przynie wiele korzyci. Dziki odpornoci na szkodniki, które mog powodowa straty w plonie sigajce do 70%, mona zrezygnowa ze stosowania rodków ochrony rolin, z korzyci dla rolników, konsumentów i rodowiska. Kraje UE, mimo prowadzenia licznych i zaawansowanych bada oraz prób polowych z rolinami GM, nie prowadz upraw towarowych na wiksz skal. Liczne przeszkody (gównie spoeczne) i dugotrway proces zatwierdzania poszczególnych odmian i modyfikacji do uprawy powoduje, e obecnie jedyn modyfikowan rolin uprawian w UE jest kukurydza, której area zasiewów wedug szacunków w 2014 r. wyniós 143,0 tys. ha. W 2010 r. dopuszczono po raz pierwszy do uprawy zmodyfikowane ziemniaki, jednak od 2011 r. zaprzestano jego uprawy, a w 2013 r. Europejski Trybuna Sprawiedliwoci uniewani zezwolenie na jego upraw na obszarze UE. Do krajów Wspólnoty, w których uprawia si GMO nale obecnie Hiszpania, Portugalia, Czechy, Rumunia i Sowacja. Liderem w uprawach GMO w UE z 92% udziaem pozo42. The Social-Environmental Benefits from Crop Biotechnology in Brazil:1996/97-2013/14, Céleres, 2015. 33.

(37) staje Hiszpania. Jednoczenie w 2014 r. udzia kukurydzy GM w zasiewach tej roliny ogóem w tym kraju wyniós 32%. We wszystkich krajach odnotowano wzrost korzyci ekonomicznych wynikajcych ze stosowania nowych technologii w uprawie kukurydzy. Szacuje si, e wzrost dochodów rolników w UE (wyczajc Hiszpani) z tytuu uprawy rolin GM wyniós w 2013 r. 1,7 mln USD, a w okresie 2006-2013 20,8 mln USD. W uprawie wykorzystuje si odmian kukurydzy MON 810 odpornej na dziaanie szkodników z rodziny Lepidoptera (omacnica prosowianka)43 i w konsekwencji uzyskuje si wysze plonowanie rolin (od kilku do kilkunastu procent). Od kwietnia 2015 r. UE zezwolia na import 19 organizmów modyfikowanych genetycznie, w tym 17 rodzajów kukurydzy, soi, baweny i rzepaku GMO stosowanych w ywnoci i paszy oraz dwóch gatunków godzików44. Wedug C. Jamesa45 w Polsce w 2011 r. area upraw modyfikowanej kukurydzy obejmowa 3 tys. ha. Od stycznia 2013 r. Polska doczya do grupy krajów zakazujcych upraw rolin GM dopuszczonych do uprawy w Unii, tj. kukurydzy MON 810 i ziemniaka Amflora. Zakaz ten powsta w oparciu o dwa rozporzdzenia rzdu, które byy konsekwencj uchwalonej przez parlament w 2012 r. ustawy o nasiennictwie. Obecny stan prawny oznacza, e na terenie Polski mona handlowa materiaem siewnym rolin GMO, jednak nie mona rolin GM uprawia . Rzd zakaz uzasadni niemonoci wspóistnienia upraw rolin GM oraz odmian naturalnych, bez ryzyka skaenia tych drugich. Gówn przesank bya moliwo zanieczyszczenia pykiem modyfikowanej kukurydzy miodów produkowanych w Polsce, co przeoy moe si na spadek spoycia miodu i kopoty hodowców. Zgodnie z nowymi regulacjami UE z dnia 11 marca 2015 r. w zakresie umoliwienia pastwom czonkowskim ograniczenia lub zakazu uprawy GMO na swoim terytorium Polska wybraa (tak jak pozostae 18 krajów) opcje I wyjcia z uprawy GMO (opt-out), tj. zgoszenie wyczenia z dystrybucji pastwa bd regionu. Wyczenie dotyczy kukurydzy MON 810 oraz kilku innych odmian czekajcych na autoryzacj. Wedug szacunkowych wylicze46 w 2013 r. korzyci z uprawy rolin GM wyniosy globalnie 20,5 mld USD, co pozwolio zwikszy dochody rolników przecitnie o 7,6%. Najwikszy przyrost dochodów, gównie z tytuu wzrostu wydajnoci, uzyskiwano przy uprawie modyfikowanej kukurydzy (+7,67 mld 43. Modyfikacja polega na wprowadzeniu do roliny genów z bakterii Bacillus thuringensis (Bt), które wytwarzaj biako toksyczne dla owadów po zjedzeniu. 44 Na podstawie www.gmo-compass.org. 45 C. James, Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops, nr 42, ISAAA 2013, s. 181. 46 G. Brookes, P. Barfoot, GM Crops: Global Socio-Economic and Environmental Impacts 1996-2013, PG Economics Ltd, United Kingdom, 2015, s. 9. 34.