Zró¿nicowanie konstrukcji jednobrzmi¹cych znaków graficznych stanowi jedn¹ z najwa¿niejszych cech in-dywidualizuj¹cych pismo rêczne. W literaturze przed-miotu znaleŸæ mo¿na jedynie nieliczne przyk³ady pre-zentowania odmian liter i cyfr1. Nie opracowano do-tychczas katalogu odmian znaków pisarskich, stano-wi¹cego odzwierciedlenie preferencji wykonawczych mo¿liwie du¿ej grupy osób, swoistej bazy populacyjnej, która mog³aby s³u¿yæ do ustalania wartoœci identyfika-cyjnej analizowanych podpisów i zapisów rêcznych. Do wyj¹tków nale¿y zaliczyæ podjête w latach 60. ubie-g³ego stulecia, w Holandii, badania statystyczne, w ra-mach których wytypowano 111 znaków graficznych, a nastêpnie obliczono czêstoœci ich wystêpowania w pobranych próbkach pisma. Wyniki tych badañ mia-³y byæ wykorzystywane do statystycznej oceny wartoœci identyfikacyjnej spontanicznie kreœlonych rêkopisów, a tym samym – obiektywizacji badañ pismoznaw-czych2. W Polsce tak¿e podejmowane s¹ ró¿nego ro-dzaju badania maj¹ce na celu zobiektywizowanie me-tody graficzno-porównawczej3.
Zbudowanie katalogu znaków graficznych pisma rêcznego posiada walor porz¹dkuj¹cy i edukacyjny, zaœ zbadanie czêstoœci stosowania poszczególnych odmian mo¿e byæ przydatne podczas oceny wartoœci identyfikacyjnej spontanicznie (naturalnie) kreœlonych zapisów. Taki te¿ by³ cel zaprezentowanych dalej ba-dañ pilota¿owych.
Metodyka badań własnych
czêstoœci wystêpowania poszczególnych odmian w próbkach pisma – nazbyt pracoch³onne.
Odmiany minusku³ wyodrêbniono w sposób do-œwiadczalny, dokonuj¹c analizy przygotowanych w tym celu próbek pisma. Punktem wyjœcia do wyró¿niania kolejnych odmian ka¿dej litery by³ jej wzorzec elemen-tarzowy, który traktowano jako odmianê wzorcow¹. Nie stosowano jednolitych kryteriów klasyfikacji odmian dla wszystkich liter – ka¿d¹ z nich traktowano indywidual-nie, uwzglêdniaj¹c specyfikê (z³o¿onoœæ) jej budowy i rozwi¹zania konstrukcyjne odbiegaj¹ce od wzorca elementarzowego. Nie tworzono tak¿e konstrukcji gra-ficznych w sposób teoretyczny, oparto siê wy³¹cznie na realizacjach rêkopiœmiennych, które wyst¹pi³y w materiale badawczym. Na obecnym etapie badañ nie wprowadzono podzia³u konstrukcji graficznych na od-miany i warianty (podobne konstrukcje tworz¹ce jedn¹ odmianê).
W przeprowadzonych badaniach pilota¿owych, z uwagi na ich bardzo du¿¹ pracoch³onnoœæ, tymcza-sowo pominiêto minusku³y: c, e, i, l.
O wykluczeniu tych liter z badañ zadecydowa³o do-syæ ma³e zró¿nicowanie sposobów ich kreœlenia. Nie wyodrêbniono tak¿e odmian polskich znaków: ¹, æ, ê, ñ, ó, œ, Ÿ, ¿, gdy¿ s¹ one zazwyczaj zbli¿one do odmian odpowiadaj¹cych im liter bez znaków diakrytycznych, aczkolwiek niektóre z nich, zw³aszcza odmiany liter ¹ i ê, zawieraj¹ specyficzne rozwi¹zania konstrukcyjne. Pominiête minusku³y bêd¹ uwzglêdnione w kolejnym etapie badañ. W rezultacie badania oparto na dwudzie-stu minusku³ach: a, b, d, f, g, h, j, k, ³, m, n, o, p, r, s, t,
Jarosław Moszczyński, Joanna Piotrowska
Odmiany minuskuł oraz częstości
ich występowania w rękopisach
– badania pilotażowe
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008 36
Dla pe³niejszego zobrazowania przeprowadzonych badañ mo¿na dodaæ, ¿e np. litera a w jednej próbce pi-sma wyst¹pi³a 112 razy, co oznacza, ¿e w ca³ym mate-riale badawczym przeanalizowano 11 200 minusku³ a. W pozosta³ych przypadkach poddano analizie od kilku-set do kilku tysiêcy konstrukcji jednobrzmi¹cych minu-sku³.
Wyniki badań
Uzyskane wyniki badañ przedstawiono w ujêciu ta-belarycznym, osobno dla ka¿dej prezentowanej minu-sku³y. W pierwszej kolumnie tabel umieszczono ozna-czenia kolejnych odmian minusku³ w postaci drukowa-nej litery z indeksem dolnym, oznaczaj¹cym numer od-miany (np. dla odmian litery a zastosowano oznacze-nia: a1, a2, a3...). W drugiej kolumnie zaprezentowano rysunki odmian, zaœ w kolumnie trzeciej przedstawiono czêstoœci ich wystêpowania, wyra¿one w procentach. Prawa czêœæ tabeli stanowi kontynuacjê czêœci lewej. Pierwsz¹ odmianê ka¿dej minusku³y (z wyj¹tkiem litery o) stanowi ka¿dorazowo jej wzorzec elementarzowy4.
Podczas wyodrêbniania odmian minusku³ uwzglêd-niano liczbê impulsów, kszta³t poszczególnych gramm, rodzaj wi¹zañ pomiêdzy nimi, wyprofilowanie adiustacji pocz¹tkowych i koñcowych oraz formy zredukowane ca³ych liter b¹dŸ elementów ich budowy, a w szczegól-noœci:
dla minusku³y a istotny dla podzia³u na odmiany by³ kszta³t elementu bocznego, natomiast konstrukcjê owalu analizowano tylko w przypadku odmian jednoim-pulsowych – tabela 1;
dla minusku³y b uwzglêdniano kszta³t trzonu, kie-runek kreœlenia owalu i sposób wi¹zania go z trzonem (w konstrukcjach jednoimpulsowych) oraz wyprofilowa-nie elementu finalnego owalu – tabela 2;
dla minusku³y d przyjêto podobne zasady klasyfi-kacji, jak w przypadku minusku³y a – tabela 3;
dla minusku³y f uwzglêdniano kszta³t trzonu i ele-mentu poprzecznego oraz sposób wi¹zania pomiêdzy nimi (w konstrukcjach jednoimpulsowych) – tabela 4;
Tabela 1 Odmiany minusku³y a i czêstoœci ich wystêpowania Variations of a minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 2 Odmiany minusku³y b i czêstoœci ich wystêpowania Variations of b minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 3 Odmiany minusku³y d i czêstoœci ich wystêpowania Variations of d minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 4 Odmiany minusku³y f i czêstoœci ich wystêpowania Variations of f minuscule and frequency of their occurrence
przy minuskule g uwagê skupiono g³ównie na for-mach elementu podlinijnego, uwzglêdniaj¹c tak¿e kszta³t owali (w konstrukcjach jednoimpulsowych) – ta-bela 5;
dla minusku³y h uznano za istotny sposób ³¹cze-nia trzonu z elementem bocznym oraz budowê tego¿ elementu – tabela 6;
dla minusku³y j za podstawowe kryterium rozró¿-niania odmian przyjêto sposób formowania elementu podlinijnego (pominiêto kszta³t i lokalizacjê elementu uzupe³niaj¹cego) – tabela 7;
dla minusku³y k przede wszystkim brano pod uwagê budowê elementu bocznego oraz sposób jego wi¹zania z trzonem (w konstrukcjach jednoimpul-sowych) – tabela 8;
Tabela 5 Odmiany minusku³y g i czêstoœci ich wystêpowania Variations of g minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 7 Odmiany minusku³y j i czêstoœci ich wystêpowania Variations of j minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 6 Odmiany minusku³y h i czêstoœci ich wystêpowania Variations of h minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 8 Odmiany minusku³y k i czêstoœci ich wystêpowania Variations of k minuscule and frequency of their occurrence
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008 38
dla minusku³y ³ analizowano kszta³t znaku diakry-tycznego i trzonu litery oraz sposób wi¹zania pomiêdzy tymi elementami (w konstrukcjach jednoimpulsowych) – tabela 9;
dla minusku³y m za kryterium rozró¿niania od-mian przyjêto rodzaje wi¹zañ pomiêdzy grammami, a ponadto kszta³t adiustacji pocz¹tkowej pierwszej grammy i adiustacji koñcowej grammy ostatniej – tabe-la 10;
dla minusku³y n przyjêto podobne kryteria klasyfi-kacyjne, jak dla litery m – tabela 11;
dla minusku³y o uwzglêdniano wy³¹cznie punkt rozpoczêcia kreœlenia owalu izolowanych liter kolejnym numerom odmian przyporz¹dkowano lokalizacjê go-dzin na tarczy zegara (od gogo-dziny 1 do 12) – tabela 12;
dla minusku³y p brano pod uwagê kszta³t trzonu, sposób jego wi¹zania z elementem owalnym (w kon-strukcjach jednoimpulsowych) oraz wyprofilowanie ad-iustacji koñcowej – tabela 13;
Tabela 9 Odmiany minusku³y ³ i czêstoœci ich wystêpowania Variations of ³ minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 11 Odmiany minusku³y n i czêstoœci ich wystêpowania Variations of n minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 12 Odmiany minusku³y o i czêstoœci ich wystêpowania Variations of o minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 13 Odmiany minusku³y p i czêstoœci ich wystêpowania Variations of p minuscule and frequency of their occurrence Tabela 10
Odmiany minusku³y m i czêstoœci ich wystêpowania Variations of m minuscule and frequency of their occurrence
dla minusku³y r uwzglêdniano kszta³ty ramion oraz rodzaje wi¹zañ pomiêdzy nimi – tabela 14;
dla minusku³y s wyró¿niono formy konstrukcyjne stanowi¹ce modyfikacje odmiany elementarzowej oraz kreœlonej na wzór litery drukowanej – tabela 15;
dla minusku³y t kryterium wyselekcjonowania od-mian stanowi³ kszta³t trzonu tej litery i jej elementu po-przecznego oraz sposób wi¹zania pomiêdzy nimi (w konstrukcjach jednoimpulsowych) – tabela 16;
dla minusku³y u istotny by³ rodzaj wi¹zañ pomiê-dzy grammami oraz kszta³t adiustacji pocz¹tkowej i koñcowej tej litery – tabela 17;
w przypadku minusku³y w skoncentrowano siê w pierwszej kolejnoœci na sposobie wyprofilowania podstawy tej litery – tabela 18;
Tabela 14 Odmiany minusku³y r i czêstoœci ich wystêpowania Variations of r minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 18 Odmiany minusku³y w i czêstoœci ich wystêpowania Variations of w minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 17 Odmiany minusku³y u i czêstoœci ich wystêpowania Variations of u minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 15 Odmiany minusku³y s i czêstoœci ich wystêpowania Variations of s minuscule and frequency of their occurrence
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008 40
w przypadku minusku³y y analizowano kszta³t kie-licha znaku (w tym sposób ³¹czenia z elementem pod-linijnym) oraz kszta³t elementu podlinijnego – tabe-la 19;
dla minusku³y z decyduj¹cy by³ kszta³t elementu górnego i podstawy oraz sposób wi¹zania tych ele-mentów z trzonem litery – tabela 20.
Komentarz
Rozk³ady czêstoœci wystêpowania poszczególnych odmian minusku³ s¹ bardzo zró¿nicowane – w wiêk-szoœci przypadków istnieje tylko kilka odmian, które zdecydowanie dominuj¹ pod wzglêdem preferencji wy-konawczych, natomiast pozosta³e stosowane s¹ znacznie rzadziej lub tylko sporadycznie.
Konstrukcje elementarzowe wiêkszoœci minusku³ stosowane s¹ z czêstoœci¹ kilkunastu procent, w kilku
przypadkach nawet kilkudziesiêciu (o9–11 – 78,8%, b1 – 42,8%, d1– 36%), przy czym wzorce minusku³ f i w nie wyst¹pi³y w materiale badawczym w ogóle, a czêstoœæ kilku innych by³a bardzo ma³a (y1– 0,1%, k1– 0,4%, ³1– 2,4%, u1– 5%).
Stwierdzono tendencjê do czêstej zamiany dwuim-pulsowych konstrukcji elementarzowych na konstruk-cje jednoimpulsowe, redukowania adiustacji oraz upraszczania bardziej z³o¿onych elementów budowy li-ter.
Niektóre odmiany ró¿nobrzmi¹cych minusku³ maj¹ podobne konstrukcje (np.: a6– e, g19– y5, h1– k19, n5 – u1, n6– u2, n7– u3, n8– u4, n9– u6, r6– v). Wykre-owane zosta³y tak¿e odmiany, które swoimi konstruk-cjami ca³kowicie odbiegaj¹ od wzorców elementarzo-wych (np.: a12, g26, k32, p14, r13, s10, t10) i niekiedy stosowane s¹, jako wspólne rozwi¹zania graficzne dla kilku liter – ryc. 1.
Pomimo przyjêtego za³o¿enia, aby nie rozbudowy-waæ nadto klasyfikacji odmian, w wielu przypadkach pojawia³ siê dylemat, do której z ju¿ wyodrêbnionych form konstrukcyjnych nale¿y zaliczyæ analizowan¹ lite-rê. Wówczas podejmowano decyzjê arbitralnie lub wy-³aniano now¹ odmianê. Wielorakoœæ sposobów kreœle-nia jednobrzmi¹cych znaków sprawia, ¿e bez wzglêdu na sposób wyodrêbnienia ich odmian pojawiaj¹ siê roz-wi¹zania „na granicy”. Formy graficzne tworz¹ czêsto szeregi ewolucyjne, które w sposób ci¹g³y przechodz¹ od jednej odmiany do nastêpnej – ryc. 2, 3. Brak jest ostrych granic pomiêdzy odmianami, dlatego sposób ich wyodrêbnienia i analiza statystyczna (zaliczanie rozmaitych konstrukcji liter do okreœlonych wczeœniej odmian), obarczone s¹ pewnym stopniem subiektyw-nego wyboru osób przeprowadzaj¹cych badania.
Posi³kuj¹c siê stwierdzon¹ frekwencj¹ okreœlonych konstrukcji graficznych, mo¿na dokonaæ oceny ich war-toœci identyfikacyjnej na zasadzie – im mniejsza czê-stoœæ wystêpowania, tym wiêksza wartoœæ identyfika-cyjna.
Tabela 19 Odmiany minusku³y y i czêstoœci ich wystêpowania Variations of y minuscule and frequency of their occurrence
Tabela 20 Odmiany minusku³y z i czêstoœci ich wystêpowania Variations of z minuscule and frequency of their occurrence
Ryc. 1. Przyk³ady uproszczonych konstrukcji graficznych u¿ywanych jako ró¿ne litery
Fig. 1. Examples of simplified graphic constructions, used as various letters
sma rêcznego (syntetycznych, topograficznych, mie-rzalnych, motorycznych).
Wnioski
1. Przeprowadzone badania pilota¿owe wykaza³y przede wszystkim, ¿e istnieje mo¿liwoœæ wyod-rêbnienia odmian liter, aczkolwiek w wielu przy-padkach trudno jest precyzyjnie wyznaczyæ grani-ce w zbiorach zbli¿onych do siebie konstrukcji. 2. Opracowanie katalogu odmian liter oraz zbadanie
rozk³adu czêstoœci ich wystêpowania w rêkopi-sach stanowi przyczynek do obiektywizacji badañ graficzno-porównawczych, daj¹c podstawê do oceny wartoœci identyfikacyjnej cech konstruk-cyjnych pisma rêcznego, a zw³aszcza krótkich tekstów kreœlonych spontanicznie.
3. Zaprezentowany katalog odmian minusku³, wyod-rêbnionych w ramach badañ pilota¿owych, mo¿e stanowiæ dobry materia³ wyjœciowy do przeprowa-dzenia dalszych badañ, zmierzaj¹cych do zbudo-wania populacyjnej bazy konstrukcji graficznych pisma rêcznego.
4. Bardzo du¿a pracoch³onnoœæ tego rodzaju badañ wymaga zaanga¿owania wiêkszego zespo³u eks-pertów w celu przeprowadzenia poszerzonych analiz (mo¿na przyj¹æ, i¿ jeden ekspert potrzebu-je przynajmniej potrzebu-jednego dnia pracy na zbadanie oko³o 100 próbek pisma rêcznego, nakreœlonego na kartce papieru formatu A4, w celu obliczenia czêstoœci wystêpowania odmian jednej litery). 5. Wydaje siê zasadne, aby, kontynuuj¹c badania
nad katalogiem i rozk³adem czêstoœci wystêpo-wania okreœlonych cech konstrukcyjnych pisma rêcznego, uwzglêdniæ tak¿e specyficzne kon-strukcje znaków s¹siaduj¹cych (zw³aszcza dwu-znaków), nastêpstwo znaków oraz rodzaje wi¹-zañ miêdzy literami.
tab. i ryc. autorzy
Ryc. 2. Szeregi ewolucyjne utworzone przez konstrukcje litery a Fig. 2. Evolution line-ups created by construction of „a” letter
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008 42
dowych, Kraków 1997; K. Sosin: Statystyczna interpre-tacja wyników badañ identyfikacyjnych, „Z Zagadnieñ Kryminalistyki” 1974, z. IX, s. 24; A. £uszczuk: Badania identyfikacyjne podpisów i krótkich tekstów pisma rêcz-nego metod¹ wyznaczania wskaŸnika podobieñstwa ki-netyczno-geometrycznego, [w:] Materia³y III Wroc³aw-skiego Sympozjum Badañ Pisma Rêcznego, Z. Kegel [red.], Wroc³aw 1992, s. 240; A. Feluœ: Poziom integra-cji pisma jako element sk³adowy metody statystycznej
w ekspertyzie pisma rêcznego, „Problemy Kryminalisty-ki” 1986, nr 173, s. 387; M. Goc: Nowe kierunki w krymi-nalistycznych badaniach dokumentów, „Problemy Kry-minalistyki” 1986, nr 174, s. 616; M. Owoc: Modele ma-tematyczne w ekspertyzie podpisów, [w:] Materia-³y V Wroc³awskiego Sympozjum Badañ Pisma Rêczne-go, Z. Kegel [red.], Wroc³aw 1993, s. 43;
4 M. Falski: Elementarz, Wydawnictwa Szkolne i Pedago-giczne, Warszawa 1974.
Oferta wydawnicza CLK KGP
Kszta³towanie siê osobniczych cech pisma (ZM 3) . . . .18 z³ Podstawy fizjologii wêchu, uczenia siê i etologii zwierz¹t (ZM 4) . . . .15 z³ Deformacje pisma rêcznego (ZM 5) . . . .18 z³ Analiza nieorganiczna w praktyce CLK KGP (ZM 10) . . . .15 z³ Czynniki wp³ywaj¹ce na obraz pisma (ZM 12) . . . .15 z³ Aktualne zagadnienia biologii kryminalistycznej (ZM 15) . . . .16 z³ Wp³yw czynników wolicjonalnych i pozawolicjonalnych na obraz podpisu (ZM 18) . . . .13,5 z³ Wybrane zagadnienia dotycz¹ce rekonstrukcji wypadków drogowych (ZM 19) . . . .20 z³ Œlady ma³¿owiny usznej (ZM 20) . . . .16 z³ Wybuch i jego skutki – kryminalistyczne badania materia³ów i urz¹dzeñ wybuchowych (ZM 21) . . . .37 z³ Analiza DNA w systemie SGM PLUS (ZM 22) . . . .22 z³ Portret pamiêciowy – wybrane zagadnienia (ZM 23) . . . .28 z³ Wybrane zagadnienia z zakresu badañ dokumentów (ZM 24) . . . .32 z³ Wp³yw pod³o¿a i monotonii sensorycznej na obraz pisma rêcznego i podpisów (ZM 25) . . . .41 z³ Zbigniew Ruszkowski: Fizykochemia kryminalistyczna . . . .15 z³ Jaros³aw Moszczyñski: Daktyloskopia . . . .26 z³ Andrzej Filewicz: Kryminalistyczne badania pozosta³oœci po wystrzale z broni palnej (GSR) . . . .35 z³ Leonarda Rodowicz: Kryminalistyczne badanie œladów obuwia . . . .10 z³ Waldemar S. Krawczyk: Profilowanie narkotyków . . . .25 z³ Waldemar S. Krawczyk: Chromatografia gazowa w kryminalistyce . . . .25 z³ Andrzej Pietrych: Fa³szerstwa oznaczeñ identyfikacyjnych w pojazdach samochodowych
i ich wykrywanie . . . .18 z³ Waldemar S. Krawczyk: Nielegalne laboratoria narkotykowe . . . .29 z³
