Piotr Zwoliński
"Archidiecezja warszawska w latach
1939-1945 : zniszczenia obiektów
sakralnych", Stanisław Banach,
Dalków-Łódź 2001 : [recenzja]
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 9/2, 309-311
[9 ] R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA 3 0 9
ro d z im e j tw ó rczo śc i, n p. B ojków , Ł e m k ó w czy H u c u łó w : „w c e rk w ia c h P o d k a rp a c ia o d X V d o X V III w ie k u ikony S ą d u O s ta te c z n e g o są fa sc y n u ją c ą p ro je k c ją a p o k ry fic z n o -lu - d o w ej e sc h a to lo g ii, w k tó re j w y o b ra ź n ia siln iej d o c h o d z iła d o g ło su , ro z p a la ją c się n ie ra z iście p ie k ie ln y m o g n ie m ” (s. 49). Byw a te ż , że n p . sc en y N a ro d z e n ia Je z u so w e g o z a w ie ra ją re a lia w sp ó łc z e sn e j ik o n o p isco w i k u ltu ry ru siń sk ie j, p o d o b n ie ja k o b ra z y k o śc ie ln e - z a c h o d n io e u ro p e js k ie j.6
S ą d z ę , iż z a m ia s t stre sz c z a ć tu b o g a te , e ru d y c y jn e i w n ik liw e ik o n o lo g ic z n ie p r e z e n ta c je w y m ien io n y ch ikon św ią teczn y ch , o d e s ła ć n ależy d o książki A u to ra , b ę d ą c e g o z n a k o m ity m p rz e d sta w ic ie le m b iz a n ty jsk o -ru sk ie j ik o n o g ra fii i ik o n o lo g ii. Tym b a rd z ie j, że śle d z e n ie je g o d y sk u rsu w y m ag a s p o jrz e n ia n a z a m ie s z c z o n e w je g o c e n n e j książce - ilu stra c je .
Jerzy G u to w sk i
Ks. Stanisław B a n a c h , Archidiecezja warszawska w latach 1939-1945. Zniszczenia
obiektów sakralnych. Dalków - Łódź 2001, ss. 264.
D o p ie r o 56 lat p o z a k o ń c z e n iu II W ojny Ś w iato w ej n a ry n k u k się g a rsk im p o ja w iła się p u b lik a c ja o d n o sz ą c a się w sw ej treści d o z n isz c z e ń , ja k ie m iały m iejsce w w yniku d z ia ła ń II W ojny Ś w iato w ej, a k tó re to z n is z c z e n ia d o tk n ę ły o b ie k ty s a k ra ln e a r c h id ie cezji w arsza w sk iej. K sią żk a A rch id iecezja w arszaw ska w latach 1939-1945. Z n iszc ze n ia
o b ie k tó w sa k ra ln ych a u to rstw a ks. d r S ta n isła w a B a n a c h a je s t ro z p ra w ą d o k to rsk ą , k tó rą
a u to r p rz y g o to w a ł n a s e m in a riu m d o k to ra n c k im p ro w a d z o n y m p rz e z ks. p ro f. d r h ab . J ó z e fa M a n d z iu k a , je j re c e n z e n ta m i byli p ro f. d r h a b . T a d e u sz R aw ski i p ro f. U K S W d r h a b . J a n u sz O d z ie m k o w sk i.
C e le m p racy b yło p rz e d sta w ie n ie zn iszczeń o b ie k tó w sa k ra ln y c h w a rc h id ie c e z ji w a r szaw skiej w la ta c h II W ojny Ś w iato w ej. A u to r d o ty ch że o b ie k tó w zaliczył św ią ty n ie , k a p lice m sz a ln e , k laszto ry , k rzyże p rz y d ro ż n e , c m e n ta r z e , a ta k ż e dzw ony. P ro b le m a ty k a p o d ję ta p rz e z a u to r a je s t n o w a to rsk a , b o w ie m h isto rio g ra fia K o śc io ła w arsza w sk ieg o , ja k i innych d iecezji w P o lsce n ie z a w ie ra p o d o b n y c h w y cze rp u jący ch m o n o g ra fic z n y c h o p ra c o w a ń .
Ks. B a n a c h o p a rł sw oją p ra c ę g łó w n ie n a m a te r ia ła c h arc h iw a ln y c h . P rz e p ro w a d z ił k w e re n d ę m in . w A rc h iw u m A rc h id ie c e z ja ln y m w W arsz aw ie, A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m
6 W X V II i X V III w. Kościół praw osław ny na Rusi, jak i K ościół unicki, miały liczne ośrodki in telek tu aln e, w których kwitła także sztuka ikony (Kijów i Lwów, W ilno i O stróg, S u praśl, M ińsk, Poczajów i inne). W arto zwrócić uw agę, że duchow ieństw o praw osław ne i u n ic kie studiow ało teksty zarów no autorów greckich jak i łacińskich. Biskupi i archim andryci wy wodzili się z m agnackich i kniaziow skich rodów - C hodkiew iczów , Puzynów, S ołtanów , R z e w uskich, C zetw ertyńskich, Sapiehów i in., których potom kow ie studiow ali na uniw ersytetach zach o d n io eu ro p ejsk ich , a po tem bywali m. in. na A tosie i Synaju, w Jassach i innych cen trach kultywujących tradycję bizantyjską.
3 1 0 R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA
[10]
w Ł o w iczu , A rc h iw u m G łó w n y m K o m isji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w sk ic h w P o lsc e o ra z w in nych a rc h iw a c h k o śc ieln y ch i p a ń stw o w y ch .
N a u w ag ę z a słu g u je fa k t, że a u to r w d u ż e j m ie rz e o p a rł się n a w ia d o m o ś c ia c h , k tó re z a w ie ra ją k ro n ik i p a ra fia ln e , z n a jd u ją c e się w p a ra fia c h p o w o je n n e j a rc h id ie c e z ji w a r szaw skiej. Z te g o , co a u to r w e w s tę p ie stw ie rd z a : - „W ciąg u 12 lat u d a ło się d o trz e ć do p o n a d 100 p a ra fii, p rz e p ro w a d z a ją c ta m c z ę s to u ciążliw ą k w e re n d ę . W jej w y n ik u z n a le z io n o 69 k ro n ik i k ilk a n a ś c ie in nych a rch iw alió w , z a w ierający ch w w ielu w y p a d k a c h m a te r ia ł je d y n y i n ie p o w ta rz a ln y , o p isu ją c y w s p o s ó b b arw n y i szczegółow y życie i d z ia ła l n o ść K o ścio ła p o d o k u p a c ją n ie m ie c k ą ” - m o ż n a p rzy p u szc zać, że p u b lik a c ja , k tó r a z o s ta ła o d d a n a do rą k c z y te ln ik a , je s t d z ie łe m rz e te ln ie w y k o n an y m . P ew n o ści n a b ie r a się p o le k tu rz e k o lejn y ch ro z d z ia łó w . C a ło ś ć p ro b le m a ty k i z a p re z e n to w a n a z o s ta ła w p ię ciu ro z d z ia ła c h , w k tó ry ch to z a s to s o w a n o m e to d ę sy n te ty c z n ą i u k ła d c h ro n o lo g ic z n y .
P ierw szy ro z d z ia ł p o ru sz a losy o b ie k tó w sa k ra ln y c h w d z ia ła n ia c h fro n to w y c h w e w rz e śn iu 1939 r. P ierw szy p a r a g r a f w s p o s ó b sy n te ty c zn y p rzy b liża czy teln ik o w i sta n K o śc io ła w a rsz a w sk ie g o w la ta c h o k u p a c ji h itle ro w sk ie j. D ru g i, z a ty tu ło w a n y K a m p a n ia
w rześniow a na terytorium archidiecezji w a rsza w skiej, w sk ró c ie in fo rm u je o b itw ie n a d
B z u rą i w a lk a c h p o d e jm o w a n y c h w o b r o n ie stolicy. D a le j ro z d z ia ł o m a w ia z n is z c z e n ia o b ie k tó w sa k ra ln y c h w czasie w rz e śn ia 1939 r. w W arszaw ie i in n y ch k o śc io łó w d iecezji, k tó r e z n a la z ły się n a linii bitw y n a d B z u rą . P o ru sz o n y te ż z o s ta ł p ro b le m n a g m in n ie n a ru sz a n e g o p rz e z N ie m c ó w azylu k o śc ie ln e g o o ra z z a b e z p ie c z a n ie N a jśw ię tsz e g o s a k r a m e n tu p rz e d p ro fa n a c ją . D a le j a u to r w y m ie n ia i o m a w ia p rz e rw a n e p ra c e b u d o w la n e przy w z n o szo n y ch św ią ty n ia ch .
D ru g i ro z d z ia ł p o św ię c o n y je s t d ra m a ty c z n y m lo so m św iątyń a rc h id ie c e z ji w a rsz a w sk ie j, w łą c z o n y m d o R z eszy i G e n e r a ln e j G u b e rn i. O m ó w io n o o d b u d o w ę p o z n isz c z e n ia c h k a m p a n ii w rz e śn io w e j, c e lo w e ro z b ie ra n ie z b u rz o n y c h św iątyń, z m ia n ę p r z e z n a c z e n ia o b ie k tó w sa k ra ln y c h , g ra b ie ż m ie n ia k o śc ie ln e g o . W ro z d z ia le tym o p is a n o ró w n ie ż św ią ty n ie , k tó r e z n a la z ły się n a te r e n ie g e tta w a rsz a w sk ie g o . A u to r w p a ra g ra fie tym u k a z a ł tra g ic z n e d z ie je w s p ó ln o t k a to lic k ic h , k tó ry c h los ściśle zw iązan y był z w y d a rz e n ia m i, ja k ie m iały m ie jsc e w tym re jo n ie stolicy. O s ta tn i k ró tk i p a r a g r a f z a ty tu ło w a ny C m e n ta rze w po lityce w y zn a n io w ej o k u p a n ta hitlerow skiego o d d a je p ra w d ę , że n ie n a w iść o k u p a n ta h itle ro w sk ie g o d o ty czy ła n ie tylko ludzi żywych. W w yniku id e o lo g ii n a z i sto w sk iej się g a ła ró w n ie ż zm a rły c h .
W p ierw szy c h z d a n ia c h trz e c ie g o ro z d z ia łu z a ty tu ło w a n e g o O ku p a cy jn e dzieje d zw o
n ó w ko ścieln ych n a te iyto riu m archidiecezji w arszaw skiej a u to r tra fn ie w y jaśn ia, d la c z e g o
dzw o n y zaliczył d o o b ie k tó w sa k ra ln y c h i ich o k u p a c y jn y m lo so m p o św ię cił cały ro z d z ia ł, p isząc: „D zw o n y n a le ż ą d o w y p o s a ż e n ia k o śc io ła i słu ż ą p r z e d e w szystkim d la c e lów litu rg iczn y c h i relig ijn y ch . W p rz e sz ło śc i u ży w an o ich ta k ż e d o celó w p o z a re lig ij- nych w w y jątk o w y ch o k o lic z n o śc ia c h , n p . ja k o o s trz e g a n ie p rz e d p o ż a re m , h u ra g a n e m , b u rz ą , p o w o d z ią , n a p a d e m . M a ją o n e c h a r a k te r sa k ra ln y i d la te g o są p o św ię c o n e lu b u ro czy śc ie k o n se k ro w a n e , z g o d n ie z p rz e p isa m i litu rg iczn y m i [...] Z w ykle d z ia ła n io m w o je n n y m tow arzyszyły k o n fisk a ty d zw o n ó w , k tó ry c h z ło m p rz e z n a c z a n y był n a su ro w c e d la p rz e m y słu z b ro je n io w e g o ” . A u to r w ro z d z ia le tym p o z a p rz e d sta w ie n ie m z a rz ą d z e ń
[1 1 ] R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA 3 1 1
w ła d z o k u p a c y jn y c h doty czący c h d z w o n ó w k o śc ie ln y c h i liczby z a g ra b io n y c h p rz e z o k u p a n ta p rz e d sta w ił a k c je z a k o p y w a n ia i u k ry w a n ia d zw o n ó w , s ta ra n ia o u ra to w a n ie d zw o n ó w d ro g ą le g a ln ą o ra z w ysiłki p o lsk ich k o le ja rz y w o k ó ł ra to w a n ia d zw onów .
R o z d z ia ł czw a rty u k a z u je d r a m a t św iątyń w o k re s ie 63 d n i P o w sta n ia W arsz aw sk ie go. P o z a sk ró to w y m z a p re z e n to w a n ie m w y b u ch u , p rz e b ie g u i sk u tk ó w P o w sta n ia W a r sz aw sk ieg o , w ro z d z ia le tym o m ó w io n o ro lę o b ie k tó w sa k ra ln y c h w słu ż b ie p o w sta ń có w , z n iszczen ie k o śc io łó w w tra k c ie w alk p o w sta ń czy ch . R o z d z ia ł te n k ończy p a r a g r a f d o ty czący akcji w y b u rz a n ia b u d o w li sa k ra ln y c h p o u p a d k u P o w sta n ia W arsz aw sk ieg o i w y s ie d le n iu lu d n o śc i.
Z n iszc ze n ia b u d o w li ko ścieln ych w ogniu w alk fro n to w y c h 1944/1945 i p ie iw szy etap ich o d b u d o w y - to ty tu ł o s ta tn ie g o p ią te g o ro z d z ia łu , w k tó ry m a u to r s u m ie n n ie , n a ile p o
zw alały ź ró d ła , p rz e d sta w ił z a p r e z e n to w a n y w ty tu le p ro b le m .
W o p ra c o w a n iu ks. B a n a c h a z n a jd u je m y p o n a d to p o z a sło w e m k o ń co w y m w ykaz ź r ó d e ł i o p ra c o w a ń o ra z w zb o g a c a ją c y p o zy cję in d e k s m iejsco w o ści i o só b . P o le k tu rz e tej b o g a to u d o k u m e n to w a n e j, o p a rte j o ź ró d ła a rc h iw a ln e i o p ra c o w a n ia p racy , w k tó re j zn a la z ły się w su m ie 584 przypisy, ks. B a n a c h o w i n a le ż ą się sło w a u z n a n ia za w ło żo n y tr u d i z a a n g a ż o w a n ie , aby o calić o d z a p o m n ie n ia to , co w in n iśm y p rz e k a z a ć przyszłym p o k o le n io m ja k o sp u śc iz n ę naszych d ziejó w , ja k ż e c z ę sto n azb y t trag iczn y ch . S z c z e g ó l n e sło w a u z n a n ia n a le ż ą się za w y a k c e n to w a n ie n a p rz e strz e n i całej p racy , ale w ydaje się że g łó w n ie w ro z d z ia le czw a rty m te g o , że cio s w K o śció ł był c io se m w p o lsk o ść , cios w p o lsk o ść i P o la k ó w był c io se m w K o śció ł k a to lic k i. W s p o m n ia n y ro z d z ia ł z a w ie ra kil ka w strz ą sa ją c y c h relacji. Z w ielu p rz y to c z o n y c h p rz e z a u to r a , ja k ch o c ia ż b y ta o p is u ją ca z d a rz e n ie , ja k ie m ia ło m ie jsc e n a ulicy R a k o w ie c k ie j 61 d n ia 2 s ie rp n ia 1944 r. d a je o b r a z m a sa k ry n iew in n y ch ludzi i zn isz c z e n ia b u d y n k ó w św ieck ich i sa k ra ln y c h .1
N a su w a się je d n a k p o w nikliw ej le k tu rz e k ilk a k rytycznych uw ag. W y d aje się , że ty tu ł ksią żk i u w z g lę d n ia ją c z a p re z e n to w a n ą p ro b le m a ty k ę p o w in ie n b rz m ie ć n ie c o in aczej, m ia n o w ic ie Z n iszc ze n ia o b ie k tó w sa k ra ln ych A rc h id ie c e zji W arszaw skiej w latach 1939-
1 9 4 5 , c h y b a że w z a m ie rz e n iu a u to r a pow yższa p u b lik a c ja je s t je d n y m z to m ó w m o n o
g rafii p o św ię c o n e j d z ie jo m A rc h id ie c e z ji W arsz aw sk iej. K sią ż k a p o z a k ilk o m a n ie d o p o w ie d z e n ia m i i n ie śc isło śc ia m i w se n sie p ra w n y m , co w in n iśm y zaliczyć d o o b ie k tó w s a k ra ln y c h , a co n ie - p o w in n o z o s ta ć to w y a k c e n to w a n e w e w stę p ie w o d n ie s ie n iu d o k o d e k su p ra w a k a n o n ic z n e g o - n ie z a w ie ra p o w ażn y c h b łę d ó w m e ry to ry czn y c h . A u to r n a s tro n ie 156 k o rz y sta ją c z m o n o g ra fii J. K irc h m a y e ra Pow stanie warszaw skie (W arszaw a 1970) zawyżył liczbę ż o łn ie rz y A rm ii L u d o w ej, k tó rzy e w a k u o w a li się ze S ta ró w ki. K o r e k ta w y d aw n icz a z o sta ł p rz e p ro w a d z o n a p o b ie ż n ie , d la te g o w p racy m o ż n a d o sz u k a ć się b łę d ó w i lite ró w e k . M a n k a m e n te m w ydaw niczym i to p o w ażn y m w y d aje się być b ra k d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j o g ro m u zn iszczeń o b ie k tó w sa k ra ln y c h A rc h id ie c e z ji W ar sz aw sk iej, k tó ry c h z a c h o w a ło się w iele. D o k u m e n ta c ja ta k a b a rd z ie j su g e sty w n ie d o p o w ie d z ia ła b y n ie ja k o d o c ało ści tre śc i, ja k ą z a p re z e n to w a ł a u to r.
Ks. P iotr Z w o liń s k i
