(Nie)męskość w tekstach kultury XIX –XXI wieku

(1)

(2)

(NIE)MĘSKOŚĆ

w tekstach kultury XIX–XXI wieku

(3)

(NIE)MĘSKOŚĆ

pod redakcją

Barbary Zwolińskiej

i Krystiana Macieja Tomali

(4)

(NIE)MĘSKOŚĆ

pod redakcją

Barbary Zwolińskiej

i Krystiana Macieja Tomali

(5)

Recenzja

prof. dr hab. Adam Dziadek

Redakcja wydawnicza Agnieszka Szymanowska-Pancer Projekt okładki i stron tytułowych

Jakub Kozak

Na okładce wykorzystano zdjęcie autorstwa Jeremy’ego Bishopa z zasobów Unsplash (na prawach wolnego dostępu – domena publiczna)

Skład i łamanie Małgorzata Kostrzewska

Publikacja sfinansowana ze środków konferencji

„(Nie)męskość w tekstach kultury XIX-XXI wieku”

oraz z działalności statutowej Wydziału Filologicznego i Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-700-2

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

(6)

Spis treści

Barbara Zwolińska, Krystian Maciej Tomala

Wstęp. Hegemonia czy kryzys męskości? ... 9 I. Niemęskość jako kategoria badawcza – teorie i praktyki

Maciej Duda

Badania nad mężczyznami w Polsce, czyli o hegemonii struktury ... 11 II. Chłopięce przygody męskości

Mateusz Skucha

„Gdybym nie tępił mego diabła w zgaszeniach przygód ulicznych”.

Dojrzewanie do męskości w Dziejach mężczyzny

Gustawa Olechowskiego ... 23 Sonia Czaplewska

Męskość w serii podręczników „Nasz elementarz”

wydanych w 2014 roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej ... 38 Paulina Osak

Wychowanie do „rycerskiej męskości” na przykładzie tekstów kultury omawianych na lekcjach języka polskiego

w szkole podstawowej ... 48 Anna Pigoń

Pomiędzy Darcym a Heathcliffem. O męskim bohaterze

w powieściach New Adult ... 60 III. Męskość przełomu. Przełom męskości – wiek XIX

Tomasz Kaliściak

Małżeństwa jednoduszne. O związkach

braterstwa w literaturze XIX wieku ... 69 Diana Saniewska

„Miękkie style zachowań”, czyli o ojcostwie

w epistolografii romantycznej (Byron i córki) ... 80 Magdalena Kreft

„Nie ma już mężczyzn!... Mężczyzny!... Mężczyzny!...”.

„Kryzys męskości” według Bolesława Prusa (na przykładzie Lalki) ... 93 Katarzyna Mróz

Agresja i dominacja. Stereotypy męskości

w Wirach Henryka Sienkiewicza ... 102

(7)

Spis treści 6

IV. (Nie)męskość militarna. Myśliwy – ułan – partyzant Izabela Morska

Homo Venatus. Świadomość myśliwego

w opowiadaniach Juliana Ejsmonda ... 113 Tomasz Tomasik

Ułan jako polski fantazmat męskości militarnej ... 135 Krystian Maciej Tomala

Wojna jako kastracja. (Nie)męskość „somatyczna”

w (po)wojennej prozie Tadeusza Różewicza ... 146 V. (Nie)męskość między wojnami

Wojciech Śmieja

Dygresje na temat kampowania męskości.

O Dygresjach na temat kaloszy Michała Choromańskiego ... 158 Marcin Całbecki

Ojciec i Wielka Kobiecość. Antropologia płci

w opowiadaniu Manekiny Brunona Schulza ... 171 Dariusz Szczukowski

„Takie pół porcji mężczyzny”.

Bolesław Leśmian i (nie)męskość ... 182 Gaweł Janik

(Nie)męskie przyjaźnie i relacje substytucyjne

w Niekochanej Adolfa Rudnickiego ... 194 Anna Wotlińska

Mężczyzna uwikłany w zmianę. Teoria Marii Grossek-Koryckiej

sformułowana w cyklu publicystycznym Świat kobiecy ... 205 VI. Narracje (nie)męskości – wiek XX i XXI

Błażej Warkocki

Niemęskość i morze. Gombrowicz wobec Conrada i Melville’a ... 214 Anna Nadrowska

Męskość w służbie ideologii. Obraz przodownika pracy

w polskiej prozie socrealistycznej ... 224 Przemysław Górecki

Wódz znaczy mężczyzna. O splocie polityki z męskością

w Absolutnej amnezji Izabeli Filipiak ... 236 Feliks Tomaszewski

Zmęczony macho. Mężczyźni i męskość

w pisarstwie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego ... 244

(8)

Spis treści 7 Klaudia Renusch

Mizogin i seksista? Sławomira Mrożka problemy z kobietami ... 254 Aleksander Wandtke

Projekt melancholijny Marka Bieńczyka w Terminalu,

czyli próba diagnozy ponowoczesnej tożsamości mężczyzny ... 263 Magdalena Basińska

Handel i (nie)męskość? Uwagi na marginesie lektury

wybranych polskich powieści współczesnych ... 274 Katarzyna Sosnowska–Rama

„Jak strucla zasupłany”? Kategoria męskości

w poezji, kolażach i felietonach Wisławy Szymborskiej ... 285 VII. Być albo nie być… mężczyzną. Męskość performatywna

Anna Reglińska–Jemioł

Meandry (nie)męskości na scenie baletowej

początku XIX wieku – zarys problematyki ... 298 Barbara Świąder–Puchowska

Hamlet chłopcem, kobieta Hamletem – bohater Szekspira

w polskim teatrze najnowszym ... 307 Elżbieta Mikiciuk

Książę Lew Myszkin – bohater „poza płcią”?

Uwagi na marginesie spektaklu Igora Gorzkowskiego Idiota

według powieści Fiodora Dostojewskiego ... 317 Anna Bielak

Oblubienica Pana: uwodziciel mimo woli ... 330 Agnieszka Jezierska–Wiśniewska

Odkrywanie niemęskości. Mężczyzna bez protez

w Brzemiennej Madonnie Petera Henischa ... 339 Tomasz Kaczmarek

Poskromienie mężczyzny, czyli motyw walki płci

w dramacie francuskim XX wieku ... 351 Martyna Werra

Przystojni jak diabli. Draco in Leather Pants

jako zjawisko fandomowe ... 360 Ks. Andrzej Draguła

Ekstremalna Droga Krzyżowa.

Stary czy nowy model duchowości męskiej? ... 368

(9)

Spis treści 8

Patrycja Saniewska

Inny mężczyzna? Obraz płci męskiej w wypowiedziach

mężczyzn z niepełnosprawnością intelektualną ... 380 VIII. Homo (nie)wiadomo? – męska homotekstualność

Dominik Dziedzic

Transfiguracje męskości poprzez pożądanie homoerotyczne

w przyjaźniach romantycznych Hansa Christiana Andersena ... 393 Andrzej S. Dyszak

Kochankowie ze Stawiska. Językowy obraz uczuć Jarosława Iwaszkiewicza w jego listach

do zmarłego Jurka Błeszyńskiego ... 408 Barbara Zwolińska

O wstydzie homoseksualisty w listach

i opowiadaniach Jarosława Iwaszkiewicza ... 422 Dezydery Barłowski

Homoerotyczne aspekty polskiego nacjonalizmu.

O (nie)męskościach w powieści Romana Dmowskiego

W połowie drogi ... 436 Ewa Kuliś

Czy istnieje „polska poezja gejowska”? ... 449 Matylda Zatorska

„Nie jesteś nawet mężczyzną”. Homoseksualni władcy

w najnowszej polskiej powieści historycznej ... 460 Sebastian Zacharow

Jak po męsku odnaleźć siebie i odzyskać miłość swojego (nie)mężczyzny – poetyka Hosanny

Michela Tremblaya ... 470 Michał Wróblewski

Cień niemęskości Jerzego Prokopiuka ... 479 Indeks osób ... 487

(10)

Wstęp

Hegemonia czy kryzys męskości?

Świat ulega nieustannym przemianom. Zmienia się także to, co, jak mogłoby się zdawać z perspektywy badań sprzed kilkudziesięciu lat, najtrudniej zrewidować – dominująca w historii ludzkości męskość. Wielowiekowy męskocentryczny punkt widzenia nie tylko ustąpił z czasem teoriom z gruntu feministycznym i później- szym dwudziestowiecznym filozofiom obnażającym jego niekonsekwencje i jedno- stronność, lecz także stał się ostatecznie przedmiotem badań per se.

Zainteresowanie mężczyzną (nie tylko homoseksualnym, któremu w całości poświęciły się przed laty teorie odmieńcze i studia gejowskie) wydaje się naturalną konsekwencją przemian poemancypacyjnych. Nadszedł także czas, by dyscyplina powszechnie w świecie znana jako maculinities’ studies zadomowiła się na grun- cie polskich badań naukowych. Ponowoczesny świat oparty na różnorodności i wariantywności wymusza niejako poszukiwanie nowych kategorii do opisu zjawisk społecznych i kulturowych – mamy bowiem do czynienia nie z jedną męsko- ścią, ale z wieloma możliwościami męskości, tak bardzo zindywidualizowanej i wymykającej się dzisiaj już przebrzmiałym patriarchalnym schematom.

Wraz z nieco przewrotnym i prowokacyjnym hasłem konferencji oraz idącym za nim tytułem monografii – (Nie)męskość w tekstach kultury XIX–XXI wieku – pragniemy poddać refleksji obecny stan badań, odnieść teorię do rzeczywistości, także językowej codzienności, w której pojęciu męskości wciąż towarzyszy pierwia- stek waloryzujący wraz z niefortunnymi określeniami, takimi jak choćby wątpliwy z dzisiejszej perspektywy badawczej kryzys, jak również zastosować wypracowany dotąd aparat badawczy w interpretacji zjawisk i tekstów współczesnej kultury polskiej i światowej. Autorzy niniejszej monografii starają się przede wszystkim odpo- wiedzieć na pytanie, na ile w czasach współczesnych mamy do czynienia z hegemo- nią, na ile zaś – z kryzysem męskości.

Publikacja, którą trzymają Państwo w ręku, jest efektem pracy wielu ludzi:

znakomitych badaczy, przedstawicieli badań nad męskością z różnych ośrodków w Polsce. Z wielkim entuzjazmem przyjęli oni nasze skromne zaproszenie na kon- ferencję, której ranga i zasięg przekroczyły nasze najśmielsze oczekiwania. Dziś, po wielu miesiącach pracy, możemy zaprezentować efekty obrad, które odbyły się 28–29 września 2017 r. w Instytucie Filologii Polskiej na Wydziale Filologicznym

(11)

Wstęp 10

Uniwersytetu Gdańskiego, z inicjatywy działającej w Katedrze Historii Literatury Pracowni Badań nad Literaturą Zapoznaną i Mniej Znaną.

Niniejszy tom otwiera ważny przekrojowy artykuł Macieja Dudy, stanowiący doskonały wstęp teoretyczny do dalszych rozważań pozostałych autorów. Zawiera przegląd dotychczasowych badań nad męskością rozwijających się niezwykle pręż- nie w Polsce za sprawą coraz szerszego grona badaczy, o których pisze autor.

W dalszych częściach publikacji, oświetlających męskość z różnych perspektyw, znalazły miejsce rozważania na temat edukacji jako szansy na wychowanie do ponowoczesnej wieloaspektowej męskości, refleksje o męskości militarnej, per- formatywnej, teatralnej, męskiej duchowości czy wreszcie – męskości narracyjnej, najsilniej reprezentowanej w referatach wygłoszonych w ramach konferencji oraz w artykułach przedłożonych do druku, co świadczy o głębokim zakorzenieniu badań nad męskością w literaturze polskiej i obcej.

Ostatni rozdział, poświęcony męskiej homotekstualności, nawiązuje swym tytułem do książki Błażeja Warkockiego Homo niewiadomo. Polska proza wobec odmienności z 2007 r. Otwiera pole do dyskusji nad stanem badań nad homosek- sualnością nie tylko w literaturze, lecz także w szeroko pojętej kulturze, w której stanowi ona niewątpliwie jeden z najlepiej opracowanych naukowo wariantów kul- turowej męskości.

O dużej popularności masculinities’ studies świadczy dziś z pewnością zainicjo- wana przez wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN pierwsza w Polsce seria Studia o męskości, w której dotąd ukazały się prace Dawida Matuszka (Imiona ojców.

Możliwość psychoanalizy w badaniach literackich, 2016), Wojciecha Śmiei (Hegemo- nia i trauma. Literatura wobec dominujących fikcji męskości, 2016) i Tomasza Kali- ściaka (Płeć Pantofla. Odmieńcze męskości w polskiej prozie XIX i XX wieku, 2017).

Niniejszym przedstawiamy Państwu publikację, która w przełomowym momencie humanistycznej refleksji stawia ważkie pytania o jeden z istotnych kierunków, w których zmierza polska humanistyka. Dołączamy tym samym nie- śmiało do wydanych w ostatnich latach znakomitych polskich publikacji poświę- conych męskości.

Barbara Zwolińska, Krystian Maciej Tomala

(12)

I. Niemęskość jako kategoria badawcza – teorie i praktyki

Maciej Duda

Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim

Badania nad mężczyznami w Polsce, czyli o hegemonii struktury

Polskie studia nad mężczyznami i studia nad męskościami są strukturalne. Powyż- sze stwierdzenie wydaje się truizmem bądź tezą, którą łatwo obronić. Nie to jest jednak głównym celem mojego tekstu. W niniejszym szkicu chciałbym przyjrzeć się temu, w jakim miejscu dziś znajdują się badania nad mężczyznami i nad męsko- ściami w Polsce, oraz temu, jakie kierunki mogą obrać. W tym celu prace badawcze, przede wszystkim te z zakresu socjologii i literaturoznawstwa, odczytam jako teksty opisujące (kształtujące) historię polskich mężczyzn i polskich męskości.

W ten sposób moja propozycja lekturowa stanie się bliska krytycznemu wymia- rowi tworzenia historii, który opisała Monika Solarska w książce S/Przeciw-histo- ria. Wymiar krytyczny historii kobiet¹.

Zanim zacznę, parafrazując tytuł Solarskiej, pragnę postawić kluczowe pytanie: Czy jest możliwy krytyczny wymiar historii mężczyzn? Odpowiedź jest dość jednoznaczna: gdyby nie był, niemożliwe stawałyby się studia nad mężczyznami i męskościami, które chciałbym rozumieć jako możliwość spojrzenia czy pisania podmiotowego, indywidualizującego, lokalnego i wrażliwego na czynniki dyskry- minujące, takie jak wiek, pochodzenie, seksualność, (nie)pełnosprawność, kapitał ekonomiczny, by wymienić te najważniejsze.

Nie z żebra Adama?

Badania nad mężczyznami zaczęły funkcjonować jako pochodna badań nad kobietami i badań nad płcią. To jedna zależność. Druga sprawa to kwestia dyscy- pliny badań. Tutaj badania kulturo- i literaturoznawcze następują po badaniach

1 M. Solarska, S/Przeciw-historia. Wymiar krytyczny historii kobiet, Bydgoszcz 2011.

(13)

Maciej Duda 12

socjologicznych. Możemy mówić o zapóźnieniu i zapożyczeniach między tymi dyscyplinami. Ten schemat powtarza się w zakresie studiów prowadzonych w języ- kach angielskim i polskim. Pierwiosnki pierwszych wyrosły na glebie struktura- listycznej, około siódmej dekady poprzedniego wieku, po drugiej fali feminizmu, po badaniach specyfiki kultury, twórczości, ciała, seksualności kobiet. W zamiarze twórców miały służyć pogłębieniu wiedzy nad mężczyznami. Nie wynikały z anta- gonistycznego nastawienia badaczy do studiów kobiecych, studiów nad kobietami i feministycznej krytyki. Przeciwnie, narzędzia tej ostatniej posłużyły jako pod- stawa rozważań o mężczyznach, których płeć przestała być przezroczysta. Z czasem przezroczystość straciła także ich seksualność.

Historię polskiej feministycznej krytyki w obszarze literatury doskonale przed- stawiła Katarzyna Majbroda w książce Feministyczna krytyka literatury w Polsce po 1989 roku². Badaczka prześledziła przejścia od women’s studies do krytyki femi- nistycznej, do gender studies i do queer theory oraz studiów kulturowych. Badania nad mężczyznami i nad męskościami mogą się mieścić w trzech ostatnich: gender studies, queer theory oraz studiach kulturowych. Niestety, opisywane badania nie mają w Polsce tak długiej – choć wciąż stosunkowo krótkiej – historii w postaci dyskusji, tekstów, monografii, specjalizacji, czasopism, ośrodków badań. W tym miejscu nie mogę ułożyć listy nazwisk badaczy czy badaczek i chronologicznego układu ich tytułów, co budowałoby akademicką opowieść o mężczyznach czy męskości. Tę lukę próbowały wypełnić redaktorki i autorzy Encyklopedii gender.

Płeć w kulturze. W tej publikacji w 2014 r., z dużym opóźnieniem wydawniczym w stosunku do momentu powstania samych haseł pisanych w ramach grantu badawczego, zamieszczono hasła Men’s studies/Masculinity studies, Męski femi- nizm oraz Męskość hegemoniczna (hegemonialna). Poza wskazanymi, o mężczy- znach lub wyobrażeniach o męskości nie wprost informują nas także hasła: AIDS, Camp, Drag king/Drag queen, Duma gejowska, Esencjalizm, Fallogocentryzm, Gay/

Lesbian studies, Gender studies, Kompleks kastracji i kompleks Edypa, Kontrakt płci, Literatura homoseksualna (męska), Mizoginia, Nacjonalizm, Ojcostwo, Patriarchat, Penis, Queer studies, Stereotyp, Wojna płci. Dla niniejszego tekstu kluczowe oka- zują się jednak trzy pierwsze. Niejako ustanawiają one wiedzę na temat męskości i studiów nad mężczyznami i męskościami w Polsce. Nie oznacza to jednak, że jest to pierwsza polska publikacja akademicka na temat mężczyzn i męskości³. W tym momencie zwracam raczej uwagę na jej oświeceniową, encyklopedyczną formę, w pewien sposób fundatorską czy podstawową dla określenia wiedzy i opisu badanych kwestii. Jeśli odwrócić perspektywę i traktować encyklopedię jako podsu- mowanie wiedzy na dany temat, to okaże się, że takowa byłaby nikła w przypadku nauk o mężczyznach i męskości.

2 K. Majbroda, Feministyczna krytyka literatury w Polsce po 1989 roku. Teksty, dyskurs, poznanie z odmiennej perspektywy, Kraków 2012.

3 Najważniejsze z nich podaję w dalszej części tekstu.

(14)

Badania nad mężczyznami w Polsce... 13 Informacje zamieszczone w haśle Men’s studies/Masculinity studies⁴ autorstwa Marcina Filipowicza obejmują wykaz nazwisk badaczy, kamieni milowych zachod- nich badań oraz podstawowych tematów prowadzonych badań nad mężczyznami, wśród nich analizy historyczne, badanie relacji między męskością hegemonialną a męskościami alternatywnymi, kwestie męskiej władzy i kryzysu męskości. Znaj- dziemy tam również wstępną krytykę – rozumianej jako podstawowa dla historycznej czy współczesnej analizy społeczeństwa patriarchalnego – myśli Raewyn Connell. Krytyka jest prowadzona z poziomu odrzucenia binarnie rozumianej opozycji opresora i opresjonowanego oraz propozycji współpracy równych męsko- ści. Tę Filipowicz rysował na kanwie myśli Sally Robinson. Z kolei hasła Męski feminizm⁵ i Męskość hegemoniczna (hegemonialna)⁶ Mateusza Skuchy wydają się prezentować dwa odmienne (binarne?) typy zachowań czy postaw mężczyzn. Jedne można określić jako konstytucyjne, drugie – jako możliwe⁷ dla tych, którzy wspie- rając równouprawnienie kobiet, oddalają się od wzorca męskości hegemonicznej.

Konstytutywna Męskość hegemoniczna (hegemonialna) znajduje oparcie w myśli Connell oraz w koncepcji męskiej dominacji Pierre’a Bourdieu. Wskazany zaczyn zdaje się ustanawiać obraz badań nad mężczyznami i męskościami w obrębie stu- diów genderowych w Polsce.

Wróćmy jednak do wspomnianych kilku polskich publikacji, które znalazły się w bibliografiach wymienionych haseł. Wszystkie będą prezentować badania socjologiczne, wśród nich analizy tekstów kultury. Pośród monografii z mężczy- znami w tytule należy wymienić prace Zbyszka Melosika Kryzys męskości w kultu- rze współczesnej⁸, Krzysztofa Arcimowicza Obraz mężczyzny w polskich mediach.

Prawda, fałsz, stereotyp⁹, monografię pod redakcją Małgorzaty Fuszary Nowi męż- czyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej Polsce¹⁰, pracę Urszuli Kluczyńskiej Metafory tożsamości mężczyzn w kulturze współczesnej¹¹ oraz książkę

4 M. Filipowicz, Men’s studies/Masculinity studies [w:] Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, red. M. Rudaś-Grodzka i in., Warszawa 2014, s. 305–307.

5 M. Skucha, Męski feminizm [w:] Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, s. 311–315.

6 M. Skucha, Męskość hegemoniczna (hegemonialna) [w:] Encyklopedia gender. Płeć w kul- turze, s. 315–317.

7 W niniejszym tekście nie opisuję prac na temat męskich ruchów społecznych, m.in. M. Śmie- tana, Ruchy społeczne mężczyzn na tle studiów nad męskością [w:] Mężczyźni na rzecz zmiany, red.

A. Lipowska-Teutsch, Kraków 2006; K. Wojnicka, J. Struzik, Mężczyźni w działaniu. Problema- tyka męskich ruchów społecznych w Polsce [w:] K. Wojnicka, E. Ciaputa, Karuzela z mężczyznami.

Problematyka męskości w polskich badaniach społecznych, Kraków 2011. Powodem wyłączenia tych publikacji jest praktyka budowania wykazów takowych ruchów. Ich reprezentanci są zawsze umieszczani w zależności i opozycji wobec modelu męskości hegemonicznej/hegemonialnej lub esencjalizowanego modelu (tzw. prawdziwej męskości) i kontrastowo wobec niej opisywani.

8 Z. Melosik, Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Poznań 2002.

9 K. Arcimowicz, Obraz mężczyzny w polskich mediach. Prawda, fałsz, stereotyp, Gdańsk 2003.

10 Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej Polsce, red. M. Fuszara, Warszawa 2008.

11 U. Kluczyńska, Metafory tożsamości mężczyzn w kulturze współczesnej, Toruń 2009.

(15)

Maciej Duda 14

pod redakcją Katarzyny Wojnickiej i Eweliny Ciaputy Karuzela z mężczyznami.

Problematyka męskości w polskich badaniach społecznych¹². Wymienione umieści- łem w kolejności chronologicznej.

Historia układa się od kryzysu męskości przedstawianej jako jej koniec lub nie- możność jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, co oznacza być mężczyzną (Melo- sik), po możliwość zbudowania nowych modeli męskości, które powstaną na kanwie łączenia binarnie przeciwstawionych cech męskich i kobiecych. Tak narodził się model współczesnego, opiekuńczego, uważnego, empatycznego ojca opisywany przez badaczki i badaczy, których teksty opracowała Fuszara. Tak też powstały indywidualne już portrety przedstawione przez Kluczyńską (mężczyzna religijny, globalny nastolatek, mężczyzna sukcesu, podróżnik, idealista).

Oczywiście wszystkie wymienione analizy znajdują oparcie w poststruktura- listycznej myśli krytycznej Michaela Foucault. Konstruowanie i socjalizacja stają się kluczami do opisu starych i nowych form męskości oraz modeli mężczyzn. Nie oznacza to jednak, że podejrzliwość wobec konstruowanych i naturalizowanych czy esencjalizowanych obrazów przenosi się na poziom metabadawczy i wpływa na krytykę przytaczanych myśli anglosaskich socjologów badających mężczyzn i męskości. Jak słusznie zauważyły Wojnicka i Ciaputa¹³, tematyka polskich badań nad mężczyznami i męskościami układa się na linii przywoływania myśli Harry’ego Broda, Raewyn Connell, Pierre’a Bourdieu i Michaela Kimmela. Tak rozumiane studia są zakorzenione w socjologizujących i strukturalnych założeniach. Jako wynik badań proponują opis grup mężczyzn lub typów męskości w kontekście męskiej władzy i opresji.

Dotychczasowe analizy polskich mężczyzn i męskości w niewielkim stopniu wykorzystywały krytyczny potencjał zawarty w poststrukturalistycznych teoriach feministycznych czy teoriach i praktykach queerowych. Typizacja pozbawiona krytycznego ujęcia nosi wyraźne znamiona ujęcia niejednostkowego. Nie mówi o podmiocie, o indywidualnej tożsamości, jednostkowym doświadczeniu i auto- refleksji. Te wciąga w paradygmat odpowiedniego typu lub modelu. Nie mówi też o próbach emancypacji, wyzwolenia, przemiany. Wskazuje kryzys, a nie – szanse.

Ujęcie strukturalne akcentuje skutek, nie – proces. Kategoryzuje i domyka, odnotowuje kolejne fenomeny, nazywa je oraz umieszcza w odpowiednich grupach społecznych, wskazując cechy wspólnotowe. Tak budowane matryce uogólniają wymiar indywidualnego doświadczenia, pozwalają na wybór kategorii i typu, ale nie cechy. Wydaje się więc, że polskie studia nad mężczyznami w znacznej części lokują obiekt badań w kontekście hegemonicznie przywoływanych studiów nad męskością hegemonialną albo nad męską dominacją (i problemami z wymienioną).

Rozpoznania Connell lub Bourdieu stają się, by użyć porównania, totemiczne.

12 Karuzela z mężczyznami. Problematyka męskości w polskich badaniach społecznych, red. K. Wojnicka, E. Ciaputa, Kraków 2011.

13 K. Wojnicka, E. Ciaputa, Wprowadzenie: refleksja naukowa nad społeczno-kulturowymi fenomenami męskości [w:] Karuzela z mężczyznami…, s. 7–22.

(16)

Badania nad mężczyznami w Polsce... 15 Pozycję mężczyzny opisują w kontekście bliskości i hierarchicznej zależności od wskazanej męskości hegemonicznej. W ten sposób szansa na współpracę, eman- cypację i krytykę znika. Znika także możliwość wyjścia poza wspomnianą parę opresora i opresjonowanego. Wydaje się, że do pewnego momentu polskie studia nad mężczyznami i męskościami można opisać za pomocą zaproponowanej przez Aleksandra Kiosseva metafory samokolonizacji¹⁴.

Metafora samokolonizujacej się wyobraźni jest wzorcem idealnym, który ma osłabiać tradycyjne opozycje grup kolonizatorów i kolonizowanych. Jako taka doskonale się sprawdza w przypadku opisu hierarchicznych relacji politycznych, gospodarczych, biznesowych, handlowych. W przypadku opisywanych badań ta bezkrwawa i pozbawiona agresji hegemonia bez panowania może wynikać z prób nadrobienia zapóźnienia polskiej myśli względem myśli anglosaskiej. To bezkrytyczne podążanie za przywoływanymi badaczkami i badaczami może stać w sprzeczności nie tylko z podmiotowym, indywidualnym wymiarem męskości, lecz także z ich lokalnymi i historycznymi kontekstami, które mogą w swoisty sposób „kreolizować” używane kategorie. W tym miejscu za wzór mogłaby służyć praktyka postkolonialna z jej lokalnymi odmianami, takimi jak bałkanizm¹⁵ czy polskie postzależności¹⁶. Obie wiążą się z odruchem glokalizacyjnym – łączącym to, co lokalne, z tym, co globalne. Oczywiście, w tym punkcie obie odmiany możemy poddać głębszej krytyce nie post-, lecz antykolonialnej i wskazać kolejny binarny model tworzony przez stronę postrzeganą jako hegemoniczna (myśl zachodnia) i stronę choć w stosunku do niej krytyczną, to wciąż od niej zależną (oporowa myśl glokalna). W ten sposób wciąż obserwujemy dwie strony jednego medalu: awers i rewers¹⁷. To naprowadza nas na dwie sprawy. Pierwsza z nich to wyczulenie na spe- cyfikę, na lokalność, konkretność. Druga to wyczulenie na indywidualność. Wydaje się, że te dwie cechy są w stanie spetryfikować zależności, które próbowałem osłabić przez użycie metafory samokolonizacji. W zamyśle Kiosseva wskazany model ma osłabiać binarny układ opresora i opresjonowanego, zwraca uwagę na aktywność tego drugiego. Jednak dopiero odruch świadomego pisania nie post-, lecz anty- strukturalnego jest w stanie przybliżyć doświadczenie podmiotowe, indywidualne, a nie sprawdzając analogie oraz pomijając różnice, zamykać go w danym modelu.

Dotychczasowy wymiar rozważań prowadzi nas do postulatu, który już wielo- krotnie wybrzmiewał w tekstach niejako fundujących polskie literaturoznawcze badania nad męskością i mężczyznami. Mam tu na myśli uwagi i założenia do nie- skonstruowanej jeszcze historii męskości w Polsce. W tym momencie warto wskazać

14 A. Kiossev, Metafora samokolonizacji, przeł. I. Ostrowska, „Czas Kultury” 2016, nr 4, s. 80–87.

15 M. Duda, Polskie Bałkany. Proza postjugosłowiańska w kontekście feministycznym, gende- rowym i postkolonialnym. Recepcja polska, Kraków 2013.

16 H. Gosk, Opowieści skolonizowanego/kolonizatora w kręgu studiów postzależnościowych nad literaturą polską XX i XXI wieku, Warszawa 2010.

17 C. Snochowska-Gonzalez, Wolność i pisanie. Dorota Masłowska i Andrzej Stasiuk w post- kolonialnej Polsce, Warszawa 2017.

(17)

Maciej Duda 16

tekst Tomasza Tomasika¹⁸ oraz publikacje Mateusza Skuchy¹⁹, Wojciecha Śmiei²⁰, Moniki Szczepaniak²¹ i Filipa Mazurkiewicza²². Wszyscy oni, choć poza Tomasikiem nie wprost lub tylko marginalnie, wskazują na potrzebę specyfiki i lokalności stu- diów nad męskością w Polsce. Tę samą potrzebę zawarłem w tworzonych studiach nad męskościami emancypantów i emancypatorów wspierających emancypacyjne dążenia Polek w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Były to badania męskości konkretnych mężczyzn, toteż mogłem je indywidualizować i upodmiotowić²³.

Próba wytyczenia dalszej drogi

W 2015 r. ukazał się numer „Tekstów Drugich” zatytułowany Formy męskości.

Wydaje się, że w obrębie polskich studiów nad mężczyznami i męskościami stanowi on nowe otwarcie. Zależnie od tego, czy na literaturoznawcze studia spoj- rzymy przez pryzmat studiów społecznych, czy też potraktujemy je jako odrębną dziedzinę wiedzy, Formy męskości możemy opisać jako drogowskaz dla wytyczenia nowej drogi lub jako swoisty początek. Nie mam tu na myśli porządkującego tekstu Krzysztofa Kłosińskiego, który przyjrzał się anglosaskim publikacjom klasycznych już badaczy mężczyzn i męskości oraz encyklopedycznym próbom opracowania tematu. Jego De(re)konstrukcje męskości ukazują kłopoty lingwistyczne, przekła- dowe, nieścisłości terminologiczne oraz rozróżnienia męskości opisywanych jako tożsamości lub performance. I tu, za cytowanymi badaczami i badaczkami, padają opinie o uniwersalistycznie rozumianej i używanej teorii Connell, o ustalaniu i odtwarzaniu jednej hierarchii i gloryfikacji ideału hegemonicznego. W myśl krytyki takiego ujęcia studia nad męskościami nie muszą być jednoznacznie konklu- dywne (patrz: budowa modeli nowych męskości) i nie powinny się odżegnywać od badań postmodernistycznych na rzecz przynależności do założeń modernistycz- nych. To ma prowadzić do powstawania szczeliny między studiami feministycz- nymi, studiami nad seksualnością oraz studiami nad męskością. Te pierwsze pro- wadzą do otwarcia i podważania opisywanych lub rekonstruowanych tożsamości.

Znamienne, że w tym samym numerze „Tekstów Drugich” pojawiły się głosy Kallego Berggrena, Gunnara Karlsona, Erica Andersona i Raewyn Connell. Ta

18 T. Tomasik, Uwagi do wciąż nienapisanej historii męskości w Polsce, „Pamiętnik Literacki”

2016, z. 2, s. 5–17.

19 M. Skucha, Męskości nowoczesne? Wiek XIX, „Wielogłos. Pismo Wydziału Polonistyki UJ” 2012, nr 1(11), s. 7–20.

20 W. Śmieja, Hegemonia i trauma. Literatura wobec dominującej fikcji męskości, Warszawa 2016.

21 M. Szczepaniak, Habitus żołnierski w literaturze i kulturze polskiej w kontekście Wielkiej Wojny, Kraków 2017.

22 F. Mazurkiewicz, Męskość dziewiętnastowieczna – prolegomena, „Teksty Drugie” 2015, nr 2, s. 30–51.

23 M. Duda, Emancypanci i emancypatorzy. Mężczyźni wspierający emancypację Polek w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Szczecin 2017.

(18)

Badania nad mężczyznami w Polsce... 17 ostatnia już w tytule swojego tekstu nawiązała do słów ikony czarnego feminizmu, bell hooks. Jej margines jako miejsce radykalnego otwarcia stał się dla Connell nowym centrum studiów nad męskością w perspektywie światowej²⁴. W tekście datowanym na 2014 r. australijska badaczka postuluje uważność, jeśli chodzi o praktykę kształtowania i obiegu wiedzy, centralną pozycję instytucji wiedzy z globalnej Północy. Zamiast szukania nowego modelu czy nowych modeli męsko- ści postuluje nowe podejście badawcze, które skupi się na rozumieniu tworzenia (się) męskości, zwraca uwagę na proces, a nie – na efekt. U podłoża tak pojętych badań leży krytyka postkolonialna, nie zaś wskazany wcześniej feminizm postruk- turalny. Jak sama pisała:

Podążanie tą drogą nie oznacza odrzucenia osiągnięć ostatnich 30 lat na polu studiów nad męskością. Te osiągnięcia stanowią ważną podstawę do kształtowania nowych form wiedzy. Nie dają one jednak trwałych rozwiązań problemów w tym zakresie.

Istnieje konieczność rozpoczęcia prac w nowych punktach wyjścia, nawet jeśli są to miejsca oddalone od Harvardu²⁵.

Na proces tworzenia i negocjowania męskich podmiotowości zwrócił także uwagę Kalle Berggren, który postulował otwarcie studiów nad męskością w taki sposób, by ujmowanie badanych w „strukturalnie zorientowane koncepty w rodzaju

»męskości hegemonicznej«”²⁶ było trudniejsze. Do tego mają prowadzić praktyki feministek i feministów postrukturalistycznych, teorie intersekcjonalne oraz teoria queer. Ostatnie działania już obserwujemy, także w Polsce. W tym kontekście inte- resująco wypada socjologiczna publikacja Bartka Lisa²⁷, który prowadził badania na temat męskości wśród polskich mężczyzn definiujących się jako geje. Badacza interesowało napięcie między normami płciowymi a tożsamościowymi strate- giami gejów. W ten sposób podstawą jego badań nie stało się ciało, lecz seksual- ność łączona z doświadczeniami męskości, a główną perspektywą metodologiczną była teoria queer, nie teorie męskości. Lisa interesowało badanie form czy pro- cedur wymuszania heteroseksualnej normy społecznej i ich związek z pojęciami męskości, a więc procesy, nie – definicje oraz autoograniczenia i praca za Butler rozumiana jako stały, obowiązkowy performance. W tym wydaniu ani męskość, ani tożsamość gejowska nie są monolityczne. W ten sposób praca Lisa spotyka się z tym, co postulowała Connell w cytowanym powyżej tekście – męskości są tu stu- diowane z poziomu ich marginesu, co ujawnia konstruowalność każdego modelu.

24 R.W. Connell, Margines staje się centrum: studia nad męskością w perspektywie światowej, przeł. A. Dziadek, „Teksty Drugie” 2015, z. 2, s. 408–430.

25 Tamże, s. 428.

26 K. Berggren, Lepka męskość: poststrukturalizm, fenomenologia i podmiotowość w krytycz- nych studiach nad męskością, przeł. W. Śmieja, „Teksty Drugie” 2015, z. 2, s. 360.

27 B. Lis, Gejowskie (nie)męskości. Normy płciowe a strategie tożsamościowe gejów, Gdańsk 2015.

(19)

Maciej Duda 18

W dziedzinie literaturoznawstwa warto tutaj wspomnieć prace Błażeja Warkoc- kiego badającego twórczość Andrzeja Stasiuka²⁸ czy ostatnio Witolda Gombrowi- cza²⁹ oraz Tomasza Kaliściaka rekonstruującego odmieńcze męskości w polskiej prozie XIX i XX w.³⁰ Odmienność wskazana w tytule książki Kaliściaka ma być alternatywą wobec dominującego w patriarchacie modelu męskości hegemonicznej, która niejako staje się głównym odniesieniem badań historycznych. Ważny pozostaje jednak fakt, że autor opisywane męskości rozumie w następujący sposób:

[…] raczej w aspekcie jednostkowym i podmiotowym niż modelowym czy ogólnym, [wartości te – przyp. M.D.] są zawsze hybrydycznym połączeniem przeciwieństw; po- łączeniem, które przełamuje binarność takich opozycji, jak: męskie/żeńskie, hetero/

homoseksualne, ludzkie/potworne, falliczne/analne, publiczne/prywatne, prawdziwe/

fałszywe, obce/własne, ja/inny. Queer należy czytać oksymoronicznie jako zniesienie przeciwieństw, ale nie różnicy, która staje się ruchoma i zmienna w zależności od historycznych i kulturowych uwarunkowań³¹.

To właśnie perspektywa queerowa narusza to, co dominujące w studiach historycznych, czyli modelowy i jednorodny opis męskości budowanych na binarnych opozycjach.

Inną drogę dla literaturoznawczych studiów o męskości (tak nazwano serię ksią- żek powstałych w ramach projektu Męskość w literaturze i kulturze polskiej od XIX wieku do współczesności, a wydawanych przez wydawnictwo Instytutu Badań Lite- rackich) wskazują rozprawy Dawida Matuszka³² i Wojciecha Śmiei³³. Perspektywę pierwszej wyznacza Lacanowska psychoanaliza, która ma prowadzić do otwarcia lektury, oświetlenia tego, co niewidoczne, ukryte. Horyzont drugiej zakreśla połą- czenie myśli Raewyn Connell oraz Kai Silverman – nauk socjologicznych i teorii wyrastającej z psychoanalizy. Badacza polskiej literatury ostatniego wieku intere- suje napięcie między „modelem (fikcją) męskości hegemonicznej i autonomicznej a męskością straumatyzowaną, okaleczoną”³⁴.

W aplikacyjności ponowoczesnej myśli na temat męskości pomagają nam redaktorzy wspomnianego numeru „Tekstów Drugich”. Na łamach czasopisma zamieścili oni nie tylko krytykę dotychczasowych badań nad męskościami, lecz

28 B. Warkocki, Tożsamość możliwa, czyli odmiany męskości w prozie Andrzeja Stasiuka [w:] tegoż, Homo niewiadomo. Polska proza wobec odmienności, Warszawa 2007, s. 89–133.

29 B. Warkocki, Rasowy kształt niemęskości. O Pamiętniku Stefana Czarnieckiego, Witolda Gombrowicza, „Autobiografie. Literatura. Kultura. Media” 2016, nr 1, s. 97–112.

30 T. Kaliściak, Płeć Pantofla. Odmieńcze męskości w polskiej prozie XIX i XX wieku, Warszawa 2016.

31 Tamże, s. 12.

32 D. Matuszek, Imiona ojców. Możliwość psychoanalizy w badaniach literackich, Warszawa 2016.

33 W. Śmieja, Hegemonia i trauma...

34 Tamże, s. 22.

(20)