Ekonomia Międzynarodowa Nr 15, 2016
Redakcja:
Piotr Gabrielczak – Redaktor naczelny Jakub Kronenberg
Tomasz Serwach
Kinga Dudzik – Redaktor językowy Mark Muirhead – Redaktor językowy Mariusz Plich – Redaktor statystyczny
Rada naukowa:
prof. zw. dr hab. Janusz Świerkocki (Uniwersytet Łódzki) – Przewodniczący prof. dr Costea Munteanu (Academia de Studii Economice din Bucuresti) prof. dr hab. Rafał Matera (Uniwersytet Łódzki)
dr Agnieszka Chidlow (University of Birmingham) dr Tilo Halaszovich (Universität Bremen)
dr Lilianna Jodkowska (Hochschule für Technik und Wirtschaft, Berlin)
Szczegółowe informacje o czasopiśmie i archiwum na stronie www.ekonomia-m.pl Wydawca: Uniwersytet Łódzki
Projekt okładki: Michał Stanowski, Agata Wodzińska-Zając Korekta: Kinga Dudzik, Mark Muirhead
Skład: Kinga Dudzik
ISSN: 2082-4440
e-ISSN: 2300-6005
Spis treści
Współpraca polsko- litewska w kontekście utworzenia wspólnego
europejskiego rynku energii w latach 2004–2015 (Stanisław Pilżys) ...182 Zmiany na rynkach towarowych a regulacje nadzorcze
w Unii Europejskiej (Jan Żelazny) ...199 Polish Investments on Non-European Markets (Michał Zaremba) ...211 Alternative Trading Systems in Germany – Entry Standard
vs. Neuer Markt (Sonia Woś) ...223 Foreign direct investment and economic growth in Albania:
a co-integration analysis (Eglantina Hysa, Livia Hodo) ...234 A fuzzy model for the evaluation of suppliers of material resources
to machine-building enterprises (Evgeniya Kozlova, Vladimir Volynsky) ...245
A Performance Ranking of LGUs in Macedonia (Mirjana Kraja-Sejdini) ...278
Współpraca polsko- litewska w kontekście utworzenia wspólnego europejskiego rynku energii w latach 2004–2015
Stanisław Pilżys*1
Wstęp
Rok 2004 dla wielu krajów Europy Wschodniej był wyjątkowy pod względem wydarzeń politycznych. W tym roku Polska i Litwa stały się członkami Unii Eu- ropejskiej. Litwa dołączyła również do Organizacji Traktatu Północnoatlantyc- kiego. Przystąpienie do Unii Europejskiej oraz uczestnictwo w sojuszu obronnym NATO były wynikiem obranego wcześniej kierunku rozwoju na wzór krajów zachodnioeuropejskich. Polska i Litwa zobowiązały się przekazać część własnej suwerenności na rzecz władz unijnych. Jednym ze strategicznych celów Unii Eu- ropejskiej jest ścisła współpraca w zakresie rozwoju wspólnej energetyki, głów- nie bezpieczeństwa energetycznego regionu, zwiększenia konkurencyjności oraz ochrony środowiska naturalnego.
Podstawowym celem artykułu jest przedstawienie sposobu, w jaki rozwijała się współpraca Polski i Litwy w zakresie energetyki po przystąpieniu do UE. War- to zauważyć, że praktycznie wszystkie wspólne projekty wiążą się z tworzeniem przez UE wspólnego rynku energii, dlatego zasadne wydaje się analizowanie współpracy od roku 2004.
Obecny minister energetyki Rokas Masiulis w jednym ze swoich wywiadów powiedział, że do najważniejszych obszarów współpracy Litwy i Polski w energe- tyce zalicza następujące projekty: budowę gazociągu polsko-litewskiego (GIPL), połączenie elektro-energetyczne LitPol Link, działalność Orlenu na Litwie, eu- ropejski plan połączenia bałtyckich rynków energetycznych (BEMIP), budowę wspólnego rynku europejskiego i Unii Energetycznej, rozwój sektora węglowo- dorów niekonwencjonalnych oraz szereg mniejszych małoskalowych projektów gazowych (LNG). Jego zdaniem Polska – będąca jedyną racjonalną drogą dla
* Stanisław Pilżys – mgr, Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Ekonomiczno-Informatyczny w Wilnie, Katedra Ekonomii.
Ekonomia Międzynarodowa15 (2016) http://dx.doi.org/10.18778/2082-4440.15.01
państw bałtyckich i Finlandii do połączenia z systemem zachodnioeuropejskim (Jakóbik 2015b) – jest kluczowym partnerem dla Litwy. W pracy zostaną przybli- żone tylko najistotniejsze, zdaniem autora, projekty polsko-litewskie: most ener- getyczny, wspólny gazociąg i budowa elektrowni jądrowej na Litwie.
Główną tezą artykułu jest stwierdzenie, że współpraca energetyczna Polski i Litwy nie zawsze jest uzasadniona ekonomiczne i bez polityki energetycznej UE byłaby ona o wiele mniej zaawansowana. Termin „uzasadnienie ekonomiczne”
oznacza sytuację, w której urzeczywistnienie jakiegokolwiek projektu energetycz- nego jest atrakcyjne dla sektora prywatnego, przy czym nie bierze się pod uwagę polityki energetycznej państwa, w szczególności dotyczącej bezpieczeństwa ener- getycznego. Bezpieczeństwo energetyczne można zdefiniować jako w dużej mie- rze niezagrożony dostęp do różnych nośników energii (gaz, ropa, węgiel, energia jądrowa), zapewnienie ciągłości ich dostaw oraz dobrze rozwinięta infrastruktura energetyczna (Nowak 2010, s. 219). Niestety koszty bezpieczeństwa energetycz- nego trudno precyzyjnie oszacować, ponieważ zależą one od wielu czynników oraz sytuacji polityczno-ekonomicznej na całym świecie.
Można zauważyć, że projekty uznane przez UE za priorytetowe są skutecznie rozwijane, podczas gdy inne zatrzymują się na poziomie deklaracji. Unijne projekty energetyczne mają głównie podłoże polityczne, a nie ekonomiczne. Niemniej wspól- na polityka energetyczna może być w przyszłości bardzo korzystna dla odbiorców.
Chodzi głównie o wzrost konkurencyjności, w wyniku którego mogą spaść ceny, i zwiększenie bezpieczeństwa oraz stabilności dostaw gazu i energii elektrycznej.
W pracy zostaną wykorzystane takie metody badawcze jak: analiza raportów krajowych i międzynarodowych, aktów prawnych, not prasowych i wywiadów, analiza i konstrukcja logiczna oraz, w mniejszym stopniu, metoda statystyczna.
Wspólny europejski rynek energii
Wspólny rynek energii w historii UE nie jest koncepcją nową, jednak bardzo waż- ną dla istnienia całej Unii. Jest on kluczowy dla rozwoju europejskiej gospodarki oraz utrzymania konkurencyjności na światową skalę. Mimo to proces integracji aż 28 krajów i ich systemów energetycznych jest stosunkowo powolny.
Jednolity rynek energii powinien przyczynić się do wzrostu konkurencyjno- ści, a w efekcie – zmniejszyć ceny dla wszystkich odbiorców. Konkurencyjność rynku nie jest jedynym celem UE. Prowadzi ona też aktywną politykę ochro- ny środowiska naturalnego, promując wybrane niskoemisyjne źródła energii.
Zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych często jest równoznaczne z większymi
kosztami wytwarzania energii elektrycznej. Zdarza się również, że budowa go-
spodarki niskoemisyjnej wymusza zwiększenie importu mniej emisyjnych paliw,
takich jak gaz, co negatywnie wpływa na bezpieczeństwo energetyczne z racji
ograniczonej liczby dostawców.
Politykę energetyczną można zdefiniować jako świadomą i celową działal- ność państwa (lub grupy państw) dotyczącą racjonalnego zarządzania zasobami energii w celu osiągnięcia bezpieczeństwa energetycznego niezbędnego dla utrzy- mania i poprawy życia obywateli. Warto zauważyć, że polityka energetyczna za- wiera w sobie elementy dóbr prywatnych i państwowych. Oznacza to po prostu, że w każdym państwie istnieją osoby (oraz grupy interesu), które są bezpośrednio zainteresowane kształtowaniem polityki energetycznej, ponieważ same uczestni- czą w jej produkcji i konsumpcji (Hughes, Lipscy 2013).
Analizując tzw. pakiety energetyczne UE, można zaobserwować, jakie są najważniejsze kierunki polityki energetycznej UE. Ostatni, trzeci, pakiet energe- tyczny został przyjęty jeszcze w 2011 r. Zawiera on dyrektywy i rozporządzenia dotyczące wspólnego rynku gazowego i energii elektrycznej, w tym rozbudowy europejskiej infrastruktury. Ten ostatni element jest szczególnie ważny dla Pol- ski i Litwy, ponieważ główną przeszkodą w utworzeniu w pełni funkcjonującego wspólnego rynku energii elektrycznej w UE są ograniczenia techniczne dotyczące przepustowości linii elektroenergetycznych.
Projekty infrastrukturalne mogą być finansowane z szeregu instrumentów unijnych, takich jak Connecting Europe Facility (CEF) lub Trans-European Ne- tworks (TEN-Energy). Projekty w sektorze energetycznym związane z rozwo- jem badań i innowacyjnością mogą być również finansowane z funduszy Hory- zont 2020 czy NER 300.
Kraje bałtyckie znajdują się na marginesie rynku elektroenergetycznego UE, ponieważ wszystkie należały do Związku Radzieckiego i były zintegrowa- ne z jego systemem energetycznym, tzw. system BRELL. Mimo upływu ponad dwóch dekad od czasu rozpadu bloku socjalistycznego, ich system energetyczny, z wyjątkiem połączenia Estlink między Estonią a Finlandią, nie został połączony z krajami z Zachodniej Europy.
17 czerwca 2009 r. Komisja Europejska oraz premierzy krajów z regionu Morza Bałtyckiego podpisali memorandum, na podstawie którego powstał Baltic Energy Market Interconnection Plan (BEMIP), plan przygotowany z inicjatywy KE, będący elementem całościowej strategii UE wobec regionu Morza Bałtyckie- go. Dotyczy on Danii, Estonii, Finlandii, Niemiec, Łotwy, Litwy, Polski, Szwecji, a także Norwegii (w roli obserwatora). Ma on na celu wsparcie integracji rynków energii w obrębie Morza Bałtyckiego w zakresie rynku energii elektrycznej oraz rynku gazowego (MSZ RP 2009).
Z perspektywy Polski najważniejsze wydają się połączenia gazowe z Da-
nią (BalticPipe) oraz Litwą. Osiągniecie celów BEMIP pozwoli infrastrukturalnie
połączyć kraje bałtyckie z rynkiem UE (MSZ RP 2015). Projekty BEMIP są czę-
ścią Planu Odbudowy Gospodarki Europejskiej (European Economic Recovery
Plan – EERP), dlatego mogą korzystać z funduszy o wysokości ponad 0,5 mld
EUR. Mogą być również finansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Re-
gionalnego, funduszy strukturalnych oraz Instrumentu „Łącząc Europę” (CEF)
(KE 2015b). Głównym celem BEMIP jest wyeliminowanie barier konkurencyj- ności dla krajów bałtyckich w wyniku:
1) zniesienia ograniczeń transgranicznych w handlu energią;
2) zwiększenia możliwości przesyłu energii elektrycznej oraz stworzenia wspólnych rezerw energetycznych;
3) zniesienia regulowanych taryf;
4) pełnego otwarcia rynku detalicznego oraz ustanowienia wspólnej wymia- ny energetycznej między krajami nordyckimi a bałtyckimi (KE 2015b).
Projekty BEMIP można podzielić na trzy grupy:
1) Nordic Master Plan – obejmujący projekty łączące kraje nordyckie, np.
projekt Fenno-Skan II (Finlandia i Szwecja), projekt Great Belt (Dania);
2) projekty łączące kraje bałtyckie z krajami nordyckimi oraz Polską; zali- czamy do nich połączenia NordBalt (Szwecja i Litwa), LitPol Link (Pol- ska i Litwa) oraz projekty dotyczące rozbudowy infrastruktury energe- tycznej łączącej trzy kraje bałtyckie;
3) połączenia między Niemcami a Polską (KE 2015b).
O konieczności połączenia systemów krajów bałtyckich z systemem zachod- nioeuropejskim informują także inne ekspertyzy. Przykładowo raport Central Eu- rope Energy Partners (CEEP) i Atlantic Council z roku 2015 mówi o potrzebie stworzenia tzw. Korytarza Północ – Południe w celu:
1) kontynuowania integracji ekonomicznej;
2) zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego;
3) wzrostu konkurencyjności i odporności ekonomicznej;
4) budowy gospodarki niskoemisyjnej w krajach UE (Atlantic Council 2014).
Korytarz Północ – Południe jest „autostradą energii”, która połączy północ i południe kontynentu, jeśli chodzi o energię, transport i telekomunikację. Jednolity rynek europejski nie powstanie jednak bez niezbędnej infrastruktury – terminali, gazociągów, ropociągów oraz systemów przesyłu energii elektrycznej. We wspo- mnianym raporcie łączne koszty budowy korytarza wycenia się na 50,5 mld EUR, w tym 27 mld EUR na same inwestycje w obszarze energetyki. W 2011 r. Komisja Europejska zaproponowała, by na inwestycje infrastrukturalne przeznaczać rocznie, do roku 2020, średnio 150–200 mld EUR; jest to o wiele większa kwota niż wyni- kająca z obliczeń autorów raportu. Raport zalicza połączenie energetyczne z kraja- mi bałtyckimi do priorytetowych celów Korytarza Północ – Południe. Stworzenie wspólnego rynku prawdopodobnie przyczyni się do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego głównie dzięki lepszej dywersyfikacji źródeł energii i dostaw su- rowców energetycznych, takich jak gaz czy ropa naftowa.
25 lutego 2015 r. Komisja Europejska przedstawiła nowy projekt unii energe- tycznej, która według KE powinna bazować na trzech długoterminowych celach polityki energetycznej UE:
1) bezpieczeństwie dostaw,
2) zrównoważonym rozwoju,
3) wzroście konkurencyjności.
Aby osiągnąć wymienione cele twórcy projektu skupili się na pięciu najważ- niejszych obszarach:
1) rozwoju bezpieczeństwa energetycznego;
2) budowie wspólnego rynku energii;
3) zmniejszaniu popytu na energię;
4) budowie energetyki niskoemisyjnej;
5) zwiększaniu inwestycji w badania i rozwój, w szczególności w dziedzi- nie odnawialnych źródeł energii (KE 2015c).
Najnowszy projekt unii energetycznej (25 lutego 2015 r.) zaproponowany przez KE nie jest przełomowy, ponieważ kontynuuje jedynie poprzednią politykę UE. Co więcej, można zauważyć, że w wielu przypadkach jest niekorzystny dla Polski i – w mniejszym stopniu – dla Litwy. Chodzi przede wszystkim o pomysły Unii Europejskiej dotyczące dekarbonizacji gospodarki unijnej, czyli rezygnacji z węgla jako istotnego surowca energetycznego. Eksperci, m.in. prof. W. Miel- czarski, podkreślają również, że rozbudowa infrastruktury technicznej systemu gazowego sprawi, że firmy z Europy Zachodniej będą mogły sprzedawać rosyj- ski gaz, co w połączeniu z wycofywaniem się z energetyki węglowej wcale nie zwiększy bezpieczeństwa energetycznego Polski. W projekcie unii energetycz- nej nie uwzględniono postulatów Polski dotyczących wspólnych zakupów gazu w Rosji czy rezygnacji z aktywnej polityki klimatycznej, która zmusza Polskę do inwestowania w technologie OZE (Mielczarski 2015).
Gazociąg Polska – Litwa
Współpraca między Polską a Litwą w zakresie rynku gazowego do 2004 r. była sporadyczna i dotyczyła projektów o mniejszej skali (zakupienie w Polsce przez Lietuvos Dujos sprzętu technicznego do budowy wewnętrznych gazociągów itd.).
Po przystąpieniu do UE oba kraje zintensyfikowały prace nad wspólnymi projek- tami. Najważniejszym projektem jest budowa gazociągu Polska – Litwa, który pozwoli Litwie bardziej uniezależnić się od polityki ekonomicznej Rosji.
W 2010 r. spółki AB Lietuvos Dujos (od 2016 r. ESO) oraz Gaz-System SA podpisały dokument, który określił cele współpracy w zakresie połączenia syste- mów gazowych obu krajów (LietuvosDujos.pl 2010a). Według wstępnych obliczeń połączenie gazowe miało mieć 562 km długości oraz miało umożliwić przesył na poziomie 2,3 mld m
3gazu w ciągu roku. Wstępnie inwestycja miała kosztować oko- ło 471 mln EUR, przy czym znaczna część kosztów leżałaby po stronie polskiej. Po dodatkowych, względnie niedużych, inwestycjach przepustowość połączenia moż- na byłoby zwiększyć do 4,5 mld m
3rocznie (LietuvosDujos.pl 2010b).
Celem budowy gazociągu Polska – Litwa jest przede wszystkim:
1) integracja wyizolowanych rynków państw bałtyckich ze wspólnym ryn- kiem gazu UE,
2) dywersyfikacja źródeł dostaw gazu,
3) zapewnienie bezpieczeństwa dostaw gazu,
4) stworzenie podstaw konkurencyjności rynku gazowego.
Wykonawcami projektu są krajowi operatorzy przesyłu gazu naturalnego AB Amber Grid z Litwy oraz Gaz-System SA z Polski. Projekt podzielono na 5 etapów:
1) analizę biznesową (etap zakończony w 2011 r.);
2) studium wykonalności (etap zakończony w 2013 r.);
3) uzyskanie statusu projektu będącego przedmiotem wspólnego zaintere- sowania (2013 r.);
4) ocenę wpływu na środowisko (lata 2013–2015);
5) projektowanie oraz budowę (lata 2015–2019).
Co ciekawe, dużym akcjonariuszem (37,1%) AB Amber Grid do połowy 2014 r. był rosyjski Gazprom. W wyniku unijnej polityki liberalizacyjnej (III pa- kiet energetyczny UE) właściciel gazociągów nie może handlować gazem, dlate- go Gazprom, będący również udziałowcem Lietuvos Dujos, powinien był zrezy- gnować z udziałów w przynajmniej jednej z litewskich spółek. Ostatecznie podjął decyzję o całkowitym wycofaniu się z inwestycji litewskich. W efekcie rząd Li- twy kontroluje 94% udziałów w swoich spółkach gazowych.
Plan budowy GIPL jest zawarty w wielu krajowych i unijnych dokumentach, m.in. w dziesięcioletnim planie rozwoju sieci (na lata 2013–2022) Litewskiego Ope- ratora Gazociągowych Przesyłowych, dziesięcioletnim planie rozwoju sieci (na lata 2013–2022) europejskich operatorów gazociągów przesyłowych, planie inwestycyj- nym BEMIP (na lata 2014–2023) czy planie wdrożenia krajowych priorytetowych projektów dotyczących rozbudowy infrastruktury przesyłu energii elektrycznej i gazu.
W 2013 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Rado- sław Sikorski stwierdził, że budowa połączenia gazowego Polska – Litwa bez pomocy finansowej UE nie ma uzasadnienia ekonomicznego. Zgodnie z informa- cją uzyskaną od ówczesnego dyrektora Lietuvos Dujos Joachima Hockertza UE zgadzała się na sfinansowanie około 60–70% projektu (Staselis 2013). Jeśli UE nie sfinansowałaby projektu w takim stopniu, ceny przesyłu mogłyby wzrosnąć aż o 22% (Juršytė 2012). 17 kwietnia 2015 r. premierzy państw bałtyckich wy- stosowali do premier Ewy Kopacz list, w którym odnieśli się do udziału Polski w budowie połączenia gazowego między Litwą a Polską. Zdaniem strony polskiej głównym beneficjentem tego połączenia są kraje bałtyckie, jednak największe koszty ponosi Polska, dlatego rząd polski stara się o proporcjonalne rozłożenie ciężaru finansowania projektu (Cire.pl 2015b). Przewidywane koszty budowy interkonektora wynoszą 558 mln EUR, z czego 422 mln EUR będzie musiała pokryć strona polska. W 2014 r. unijna Agencja ds. Współpracy Organów Regu- lacji Energetyki (ACER) ogłosiła, że Polska otrzyma rekompensatę w wysokości 85,8 mln EUR (z czego Litwa ma zapłacić 54,9 mln EUR, Łotwa 29,4 mln EUR, a Estonia 1,5 mln EUR) (Cire.pl 2015e).
Zdaniem niektórych litewskich ekspertów Polska popełniła wiele błędów
w planowaniu własnej polityki energetycznej, tzn. przeszacowała potrzeby kraju
na gaz, co z kolei oznacza, że niedługo może być zainteresowana eksportem gazu.
Potwierdzeniem tego może być szereg umów zawartych przez Polskę w ostatnich latach: umowa z Gazpromem w sprawie kupna 11 mld m
3gazu do 2020 r. oraz z koncernem Qatargas (rok 2009) w sprawie corocznych dostaw 1,4 mld m
3do terminalu w Świnoujściu (Staselis 2013). Pod koniec 2014 r. do umowy z Qa- targasem dodano aneks dotyczący tego, że gaz przeznaczony do Polski zostanie sprzedany innym odbiorcom, a Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA (PGNiG) pokryje tylko różnicę w cenie (Polskieradio.pl 2014). Budowa termi- nalu LNG w Świnoujściu przez Gaz-System SA, jedna z największych inwesty- cji energetycznych ostatnich lat, została uznana przez rząd za strategiczną, jeśli chodzi o bezpieczeństwo energetyczne. Początkowo terminal miał być oddany do użytku do 30 czerwca 2014 r. Spółka Gaz-System planuje wybudować w latach 2015–2023 około 2000 km nowych gazociągów w zachodniej, południowej oraz wschodniej części Polski, w tym połączenie Litwa-Polska (Gaz-System.pl 2015).
Terminal gazu skroplonego na Litwie może być naturalnym konkurentem dla połączenia gazowego z Polską. Rynek państw bałtyckich ma tylko około 5 mln odbiorców gazu, dlatego dwa tak duże projekty – gazociąg Polska-Litwa oraz ter- minal Indepedence w Kłajpedzie – mogą nie mieć uzasadnienia ekonomicznego.
Raczej pewne jest, że budowa gazociągu Polska – Litwa zostanie zakończo- na. Gwarancją są postanowienia polityczne na poziomie unijnym. Wydaje się, że Polska w dłuższej perspektywie czasowej może być zainteresowana reeksportem gazu do wschodniego sąsiada, dlatego będzie dążyć do ukończenia GIPL.
Most energetyczny Polska – Litwa
Rozmowy o budowie połączenia elektroenergetycznego między Polską a Litwą ciągną się praktycznie od początku transformacji, kiedy rządy obu państw po- stanowiły zwiększyć swoją niezależność energetyczną. Sieci Litwy, Łotwy oraz Estonii ciągle działają jako część kontrolowanego przez Rosję systemu IPS/UPS.
Jest to przeszkodą w pełnej integracji wewnątrzunijnego systemu energetycznego oraz może stanowić potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa dostaw energii.
Gdyby rządowa deklaracja z maja 1999 r. weszła w życie, systemy energetycz- ne państw mogłyby zostać połączone już w 2002 r. Spotkanie ministrów gospo- darki Litwy i Polski w Warszawie zaowocowało nie tylko podpisaniem deklaracji o intensyfikacji współpracy w dziedzinie energetyki między spółkami litewskimi a polskimi, ale również umową między Lietuvos Energija (LE) a Polskimi Sieciami Elektroenergetycznymi SA oraz Energią SA. Umowa dotyczyła początku współ- pracy, której celem było połączenie krajowych systemów elektroenergetycznych.
Niemniej postanowienia umowy nie weszły w życie. Zdaniem ekspertów
projekt z 1999 r. miał ekonomiczne uzasadnienie, dlatego mógł być atrakcyjny dla
potencjalnych inwestorów. W tym czasie na Litwie działała jeszcze elektrownia
atomowa w Ignalinie, która w ciągu roku była w stanie wytworzyć około 16 mld kW/h względnie taniej energii elektrycznej, dwukrotnie przewyższają- cej zapotrzebowanie całej litewskiej gospodarki. Litwa mogła eksportować swoje nadwyżki nie tylko do Polski, ale też do dalszych krajów Europy, tym bardziej że umowa przewidywała poprawę możliwości przesyłowych przy granicy pol- sko-niemieckiej w celu zwiększenia transportu litewskiej energii. Umowa mia- ła zostać zrealizowana maksymalnie w ciągu następnych 5 lat. Planowano uru- chomienie linii o mocy 1000 MW między Ełkiem a Olitą. Trudno jednoznacznie stwierdzić, jakie były główne przyczyny zaniechania projektu z 1999 r. Krótko po podpisaniu umowy na Litwie zmienił się premier – Rolandas Paksas zastąpił Gediminasa Vagnoriusa. Co ciekawe, zdaniem Vagnoriusa na zaniechanie projek- tu przez stronę litewską miały wpływ głównie spółki rosyjskie i francuskie, które były zainteresowane tym, żeby Litwa wycofała z użytku swoją elektrownię ato- mową. Gdyby powstał most energetyczny między Polską a Litwą, Litwa podczas późniejszych negocjacji akcesyjnych z UE prawdopodobnie nie zgodziłaby się na zamknięcie elektrowni jądrowej, które rozpoczęło się zamknięciem pierwszego bloku w 2004 r. Ostatecznie elektrownia atomowa na Litwie przestała działać pod koniec 2009 r. Bardzo możliwe, że to właśnie presja ze strony biznesu wpłynęła na decyzje polityczne o wstrzymaniu współpracy z Polską (Rainakienė 2011).
Z drugiej strony dyrektor Lietuvos Energija Rymantas Juozaitis, tłumacząc w 2006 r., dlaczego prace nad mostem energetycznym nie są kontynuowane, twierdził, że polscy energetycy boją się tańszej energii, a politycy – górników, którzy nie chcą, żeby były zamykane elektrownie węglowe po rozpoczęciu importu energii elektrycznej. Dane argumenty nie są nagłaśniane, jednak sądzę, że to one i są największym hamulcem projektu (Delfi.lt 2006).
Wykres 1. Bilans energii elektrycznej na Litwie w latach 2004–2015, tys. TOE (tona oleju ekwi- walentnego)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych (LSD 2015).
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Całkowite zużycie Eksport Import
Wykres 1 przedstawia zmiany w bilansie energii elektrycznej na Litwie w la- tach 2004–2015. Warto zauważyć, że 2009 r. był dla Litwy niezwykle istotny.
Z kraju eksportującego energię elektryczną Litwa stała się jej importerem, w du- żej mierze zależnym od Rosji. Warto przy tym zauważyć, że w badanych latach konsumpcja energii elektrycznej systematycznie rosła. W 2008 r., tuż przed za- mknięciem ostatniego bloku litewskiej elektrowni jądrowej, wznowiono prace nad projektem połączenia między Polską a Litwą. Założono polsko-litewską spół- kę LitPol Link sp. z o.o., która miała wykonać prace przygotowawcze w projekcie budowy mostu energetycznego. Udziały w spółce zostały równo podzielone mię- dzy Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA oraz litewskiego operatora Litgrid AB.
Profesor W. Mielczarski, koordynator projektu połączenia z ramienia Ko- misji Europejskiej (european energy coordinator), wyróżnił pięć obszarów, które mogłyby spowolnić realizację projektu lub nawet ją uniemożliwić:
1) koordynacja prac oraz zobowiązania Polski i Litwy, 2) brak synchronizacji systemu w poszczególnych rejonach,
3) stabilność polskiego systemu przesyłu i rozdziału energii elektrycznej, 4) wymogi dotyczące ochrony środowiska naturalnego,
5) ustawodawstwo polskie związane z nieruchomościami przeznaczonymi na cele publiczne (Rainakienė 2011).
Odnosząc się do wymienionych punktów, można stwierdzić, że obie strony stopniowo je eliminowały. Przykładem może być fakt, że w lipcu 2015 r. sejmo- wa komisja energetyki przygotowała projekt specustawy w celu przyśpieszenia procedury wywłaszczania nieruchomości pod sieci energetyczne o strategicznym znaczeniu dla państwa. Projekt ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji strategicznych inwestycji w zakresie sieci przesyłowych jest odpowie- dzią na unijne rozporządzenie z 2013 r. Przedstawiciele gmin, których bezpośred- nio dotyczy dana ustawa, nie są zadowoleni z zawartych w niej zapisów. Szybka ścieżka wywłaszczania nieruchomości w zamian za odszkodowania będzie pole- gała m.in. na tym, że wysokość odszkodowania będzie negocjowana przez inwe- stora i właściciela nieruchomości. Jeśli nie dojdą oni do porozumienia, wysokość tę ustali wojewoda. Oczywiście właściciel będzie mógł się nie zgodzić z propo- zycją wojewody i dochodzić swoich praw w sądzie, niemniej nie powstrzyma to wywłaszczenia i kontynuowania inwestycji.
Zdaniem mieszkańców nieruchomości zagrożonych wywłaszczeniem są- siedztwo linii wysokiego napięcia jest groźne dla zdrowia i powoduje m.in. wzrost zachorowań na białaczkę u dzieci (Cire.pl 2015f). Oprócz wymienionych zagro- żeń istnieją też inne, które mogą uniemożliwić powstanie mostu energetycznego.
Jest to m.in. alternatywny pomysł budowy połączenia z obwodem kaliningradz- kim, gdzie Rosjanie budują elektrownię atomową.
20 kwietnia 2015 r. zostało podpisane porozumienie dotyczące wspólnych
zasad obrotu energią dla LitPol Link. Szacuje się, że koszty budowy mostu ener-
getycznego wyniosą 448 mln EUR, przy czym 217 mln EUR będzie pochodzić
z funduszy europejskich (Delfi.lt 2015). Przykładowo litewski AB Litgrid otrzyma z Europejskiego Banku Inwestycyjnego finansowanie w wysokości 65 mln EUR (Cire.pl 2015a).
Rysunek 1. Położenie mostu energetycznego LitPol Link, Ełk – Olita
Źródło: (LitPol Link 2015).
Projekt LitPol Link zakłada budowę 163 km linii energetycznych 400 kV – 51 km po stronie litewskiej – o przepustowości 500 MW. Linia przebiega przez województwa podlaskie i warmińsko-mazurskie. Zostały wybudowane stacje elek- troenergetyczne w Ełku oraz Olicie (Alytus) na Litwie. Ogółem jest to 11 obiektów inwestycyjnych – cztery stacje 400 kV oraz siedem stacji wysokiego napięcia. Most powinien zostać oddany do użytku w 2015 r., a przewidywany okres życia urządzeń szacuje się na 50 lat (LitPol Link 2015). Pierwszy przesył energii elektrycznej odbył się 9 grudnia tego roku. Rysunek 1 przedstawia przebieg połączenia elektroenerge- tycznego Ełku z Olitą.
Most energetyczny między Polską a Litwą nie jest jedynym połączeniem Li-
twy z zachodnioeeuropejskim systemem. BEMIP zakłada również budowę mo-
stu energetycznego NordBalt, Litwa – Szwecja (budowane przez spółki Svenska
Kraftnät i Litgrid). Rozmowy o projekcie połączenia Litwy i Szwecji rozpoczęły
się jeszcze w 2004 r. Ostatecznie strony doszły do porozumienia dziewięć lat
później. Docelowo moc połączenia ma wynosić około 700 MW. Połączenie jest
możliwe dzięki ułożeniu na dnie morza kabla HVDC (high-voltagedirectcurrent)
o długości 400 km. Co ciekawe, jest to najdłuższy na świecie tego typu kabel.
W czerwcu 2015 r. wykonanie projektu oceniano na 90% (Moskwik, Ujazdowski 2015). NordBalt powinien zostać uruchomiony jeszcze w 2015 r. 14 grudnia od- była się oficjalna inauguracja Nordbalt oraz LitPol Link (Maciążek 2015b), jed- nak rzeczywisty przesył energii elektrycznej między Litwą a Szwecją rozpoczął się 1 lutego 2016 r. Przyczyną zwłoki były problemy techniczne spowodowane niedużym pożarem po stronie szwedzkiej (obok stacji Nybro).
Po uruchomieniu połączeń LitPol Link oraz NordBalt zostaną zlikwidowane kwoty związane z wytwarzaniem energii elektrycznej w elektrowniach termofika- cyjnych oraz litewskiej elektrowni w Elektrenach; pozwoli to zaoszczędzić nawet ponad 50 mln EUR. Część tej sumy zostanie przekazana spółce Lietuvos Ener- gijos Gamyba (LEG) na pokrycie części wydatków związanych ze stałą opłatą ponoszoną przez konsumentów gazu. Opłata ta zależy od tzw. „modelu wydaj- ności gazu naturalnego” i jest związana z bezpieczeństwem gazowym państwa litewskiego. Ocenia się, że oszczędności wynikające z uruchomienia LitPol Link i NordBalt wpłyną na zmniejszenie kosztów ponoszonych przez litewskich użyt- kowników końcowych (Alfa.lt 2015).
W pakiecie dotyczącym unii energetycznej Litwa, Łotwa i Estonia są trak- towane jako całość, ponieważ nie są zintegrowane z siecią europejską. Dzięki połączeniu Estonii z Finlandią (za pomocą Estlink 1 i 2) poziom połączeń mię- dzysystemowych szacuje się na 10% (w 2011 r. tylko 4%). Ukończenie projektu LitPol Link pozwoli zwiększyć poziom połączeń międzysystemowych Polski do 4%. W przyszłości Polska planuje stworzyć połączenie z Niemcami (Krajnik – Vierraden), dzięki czemu poziom połączeń wzrośnie do 10% (KE 2015a).
W lipcu 2016 r. litewski operator Litgrid ogłosił przetarg na poszukiwanie no- wej trasy połączenia z Polską w celu prowadzenia dalszej synchronizacji systemów elektroenergetycznych krajów bałtyckich z krajami zachodnimi UE. Warto też za- znaczyć, że zdaniem szefa litewskiej spółki Daivisa Virbickasa połączenie LitPol Link, mimo że działa niezawodnie, nie jest w pełni wykorzystywane, tzn. średnia przepustowość wynosi tylko 221 MW zamiast możliwych 500 MW. W dodatku od chwili uruchomienia połączenie nie było wykorzystywane przez 2/3 czasu. Strona polska twierdzi, że zaniża przepustowość w celu zmniejszenia zagrożenia nieza- wodności polskiego systemu elektroenergetycznego (Litgrid.eu 2016).
Budowa wspólnej elektrowni jądrowej na Litwie
Niedługo po zapadnięciu decyzji o wycofaniu z użytku elektrowni atomowej
w Ignalinie litewscy politycy uznali, że warto wybudować nową elektrownię ją-
drową na miejscu starej. W marcu 2007 r. litewski rząd ogłosił, że Polska stanie
się kolejnym, obok Estonii i Łotwy, partnerem w budowie nowej elektrowni ją-
drowej. W lipcu 2011 r. w wyniku bezpośrednich negocjacji został wyłoniony
strategiczny inwestor z Japonii – spółka Hitachi Ltd. oraz jej spółka zależna – Hi- tachi-GE Nuclear Energy Ltd. Oprócz Hitachi swoją propozycję złożył również Westinghouse, spółka zależna od japońskiego koncernu Toshiba (VAE.lt 2011).
Hitachi zaproponowała budowę reaktora ABWR należącego do III generacji o łącznej mocy 1350 MWe. Warto zauważyć, że japoński inwestor został wybra- ny wkrótce po katastrofie nuklearnej w Fukushimie w marcu 2011 r., gdy wiele państw zadeklarowało wycofanie się z inwestycji w energetykę jądrową. Zdaniem ekspertów pozwoliło to wynegocjować Litwie bardzo korzystne warunki.
W grudniu 2011 r. strona polska (PGE) oficjalnie poinformowała, że rezy- gnuje z uczestnictwa w budowie elektrowni jądrowej na Litwie. Prawdopodobnie przyczynami tego były kontrowersje dotyczące kosztów i przyszłych udziałów w inwestycji. Na Litwie zostało to odebrane jako decyzja wyłącznie polityczna.
Zdania w Polsce również były podzielone; świadczy o tym zachowanie ówcze- snego ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego. Niedługo po ogło- szeniu decyzji o wycofaniu się ze wspólnego projektu z funkcji prezesa PGE SA zrezygnował Tomasz Zadroga.
W 2012 r. w referendum konsultacyjnym ponad 64% głosujących obywateli Litwy opowiedziało się przeciwko budowie nowej elektrowni jądrowej na Li- twie. Niemniej jednak w 2014 r. Litwa podpisała ze spółką Hitachi memorandum dotyczące kontynuacji budowy elektrowni. Premier Litwy powrócił do rozmów o budowie nowej elektrowni jądrowej na Litwie podczas spotkania z premierami Łotwy i Estonii. Podkreślił, że inwestycja zależy od oceny opłacalności ekono- micznej przedsięwzięcia (Jakóbik 2015a). Obecnie w projekcie oficjalnie uczest- niczą Litwa, Łotwa oraz Estonia.
Zasadność ekonomiczna – odnosząca się do ceny za energię elektryczną – budowy elektrowni jądrowej na Litwie w dużej mierze zależy również od tego, jak będzie wyglądał rynek energii elektrycznej w przyszłości. Warto pamiętać o tym, że Litwa nie jest jedynym krajem w regionie, który ma plany rozwoju energetyki jądrowej. Elektrownie jądrowe powstające po stronie białoruskiej oraz w obwodzie kaliningradzkim – elektrownia jądrowa w Ostrowcu oraz Bałtycka Elektrownia Atomowa obok m. Niemna – za kilka lat mogą stać się źródłem taniej konkurencyjnej energii, co spowoduje, że budowa elektrowni na Litwie przesta- nie być atrakcyjna dla potencjalnych inwestorów.
Białoruska inwestycja w Ostrowcu została ukończona w 20%. Pierwsza białoruska elektrownia jądrowa będzie się składała z dwóch bloków energe- tycznych o łącznej mocy 2400 MW, a pierwszy blok zostanie uruchomiony w 2018 r. (Cire.pl 2015d).
W czerwcu 2013 r. budowa Bałtyckiej Elektrowni Atomowej w obwodzie
kaliningradzkim została de facto wstrzymana przez Rosatom, który ogłosił, że
planuje instalację reaktorów o mniejszej mocy niż wstępnie zakładano. Wiąże się
to z dużymi zmianami w projekcie oraz długą procedurą uzgodnień. Początkowy
projekt zakładał budowę dwóch bloków o łącznej mocy 2400 MW, a uruchomie-
nie elektrowni było planowane na rok 2016. Prawdopodobnie decyzja o zmianie projektu jest związana z tym, że w obecnie obwód kaliningradzki jest odizolowa- ny od systemu energetycznego UE, a – biorąc pod uwagę pogarszające się stosun- ki między UE a Rosją – taka sytuacja może się utrzymać również w najbliższych latach (Cire.pl 2015c). W grudniu 2014 r. prezydent Rosji ponownie podkreślił, że budowa elektrowni jest kontynuowana.
Co ciekawe, rosyjski przemysł atomowy nie został objęty sankcjami UE w związku z napiętą sytuacją na Ukrainie. Ponieważ Polska ma opóźnienia, jeśli chodzi o budowę własnej elektrowni jądrowej, a rozbudowa elektrowni w Ostro- łęce została zamrożona do czasu otwarcia połączenia LitPol Link, Rosja może mieć szansę na eksportowanie przyszłych nadwyżek do Polski, szczególnie na północ i wschód kraju, gdzie – z racji oddalenia od największych elektrowni – może brakować energii elektrycznej (Maciążek 2015a).
Podsumowując, należy stwierdzić, że budowa litewskiej elektrowni jądrowej w partnerstwie z Polską obecnie została wstrzymana. Nie znaczy to jednak, że Polska nie zostanie partnerem Litwy. Byłoby to możliwe, gdyby PGE zaniechało budowy elektrowni w Polsce, np. z powodu sprzeciwu społeczeństwa. Mający powstać w przyszłości most energetyczny jest dodatkowym argumentem za tym, żeby Polska uczestniczyła w budowie elektrowni jądrowej na Litwie.
Zakończenie
Większość energii elektrycznej UE jest wytwarzana w krajach członkowskich unii. Połączenia infrastrukturalne są niezwykle istotne dla wymiany wewnątrz krajów unijnych, tym bardziej że szybki rozwój zielonej energetyki wymaga do- datkowej integracji w celu zapewnienia płynnego działania systemu.
Współpraca Litwy i Polski w zakresie energetyki opiera się głównie na po- lityce energetycznej UE. Można założyć, że bez wsparcia funduszy unijnych ani projekt LitPol Link, ani projekt GIPL nie byłyby wdrażane w takim tempie jak obecnie. Potwierdza to tezę, że współpraca polsko-litewska opiera się raczej na decyzjach politycznych, a nie ekonomicznych. Wydaje się, że Litwa, z braku roz- sądnych alternatyw, jest bardziej zainteresowana połączeniem energetycznym niż Polska. Połączenie Litwy z krajami nordyckimi jest bardzo ważne, ale również – bardziej kosztowne. Projekt budowy wspólnej elektrowni jądrowej, z powodu braku precyzyjnych wyliczeń ekonomicznych oraz braku zainteresowania ze stro- ny polskiej, nie wygląda na przyszłościowy.
Warto pamiętać, że projekty polsko-litewskie mogą znacząco zwiększyć
bezpieczeństwo energetyczne regionu Morza Bałtyckiego, co może przynieść
wymierne korzyści ekonomiczne całej UE. Bezpieczeństwo energetyczne, obok
konkurencyjności i ochrony środowiska, jest istotnym celem polityki Unii. Po-
twierdzają to akty prawne przyjęte w celu pełnej integracji europejskiego rynku
energii. Obecnie Unia Europejska importuje około 53% konsumowanej ener- gii, a w niektórych krajach import gazu zależy od jednego dostawcy – Rosji.
Dywersyfikacja źródeł energii oraz dostawców jest kluczowa dla zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego w regionie Morza Bałtyckiego oraz w całej UE (KE 2015d).
Bibliografia
Alfa.lt (2015), Energetinis saugumas vartotojams kainuos mažiau, 9http://alfa.lt/
straipsnis/49874787/energetinis-saugumas-vartotojams-kainuos-maziau.
Atlantic Council (2014), Completing Europe. From the North-South Corridor to Energy Transportation, and Telecommunications Union, Raport Atlantic Council oraz Central Europe Energy Partners, Washington, www.cire.pl/po- kaz-pdf-%252Fpliki%252F2%252Fcompletingeurope_report2.pdf.
Cire.pl (2015a), EBI sfinansuje budowę połączenia Polski z Litwą, www.cire.pl/item, 105215,1,0,0,0,0,0,ebi-sfinansuje-budowe-polaczenia-polski-z-litwa.html.
Cire.pl (2015b), Kopacz: Polska popiera budowę połączenia gazowego Polska – Litwa, www.cire.pl/item,112677,1,0,0,0,0,0,kopacz-polska-popiera-budowe- polaczenia-gazowego-polska-litwa.html.
Cire.pl (2015c), „Kommiersant”: rząd nadal nie ma planu energetycznego dla Ka- liningradu, www.cire.pl/item,101318,1,0,0,0,0,0,kommiersant-rzad-nadal-nie- ma-planu-energetycznego-dla-kaliningradu.html.
Cire.pl (2015d), Białoruś. Wykonano 20 proc. prac na budowie elektrowni jądrowej, www.cire.pl/item,109922,1,0,0,0,0,0,bialorus-wykonano-20-proc-prac-na-bu- dowie-elektrowni-jadrowej.html.
Cire.pl (2015e), Premier Litwy: Polska wykorzystuje interkonektor do nacisku na Brukselę, www.cire.pl/item,112510,1,0,0,0,0,0,premier-litwy-polska-wyko- rzystuje-interkonektor-do-nacisku-na-bruksele.html.
Cire.pl (2015f), Sejmowa komisja zakończyła prace nad projektem specustawy przesyłowej, www.cire.pl/item,113817,1,0,0,0,0,0,sejmowa-komisja-zakonc- zyla-prace-nad-projektem-specustawy-przesylowej.html.
Delfi.lt (2006), Elektros tilto tiesimas toliau vilkinamas, www.delfi.lt/verslas/ver- slas/elektros-tilto-tiesimas-toliau-vilkinamas.d?id=8866391.
Delfi.lt (2015), Elektros tiltas Lietuva–Lenkija juda į priekį, www.delfi.lt/verslas/
energetika/elektros-tiltas-lietuvalenkija-juda-i-prieki.d?id=67808010.
Gaz-System.pl. (2015), GAZ-SYSTEM SA rozpoczyna prace projektowe dla nowych gazociągów, www.gaz-system.pl/centrum-prasowe/aktualnosci/informacja/ar- tykul/202023.
Hughes L., Lipscy P. (2013), The Politics of Energy [w:] Annual Review of Political Science, Washington, http://llewelynhughes.net/wp-content/uploads/2013/05/
annurev-polisci-072211-143240-2.pdf.
Jakóbik W. (2015a), Elektrownia jądrowa na Litwie powstanie, pod warunkiem że będzie opłacalna, www.cire.pl/item,109266,1,0,0,0,0,0,elektrownia-jad- rowa-na-litwie-powstanie-pod-warunkiem-ze-bedzie-oplacalna.html.
Jakóbik W. (2015b), Masiulis: Polska także może podjąć działania na rzecz lep- szej współpracy z Litwą, http://biznesalert.pl/masiulis-polska-takze-moze- podjac-dzialania-na-rzecz-lepszej-wspolpracy-z-litwa/.
Juršytė J. (2012), Dujos į Lietuvą galėtų tekėti ne tik iš Rytų, bet ir iš Vakarų, www.delfi.lt/verslas/energetika/dujos-i-lietuva-galetu-teketi-ne-tik-is-rytu- bet-ir-is-vakaru.d?id=55331263.
KE (2015a), Pakiet dotyczący unii energetycznej. Komunikat Komisji do Par- lamentu Europejskiego i Rady, Bruksela, dnia 25.2.2015 r. COM(2015) 82 final, http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a5bfdc21-bdd7-11e4- bbe1-01aa75ed71a1.0015.03/DOC_1&format=PDF.
KE (2015b), Baltic Energy Market Interconnection Plan, http://ec.europa.eu/en- ergy/en/topics/infrastructure/baltic-energy-market-interconnection-plan.
KE (2015c), Energy Union, http://ec.europa.eu/priorities/energy-union/index_en.htm.
KE (2015d), Energy Union Factsheet, http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO- 15-4485_en.htm.
LietuvosDujos.pl (2010a), www.lietuvosdujos.lt/index.php/naujienos/naujienos/
gaz-system-sa-ir-ab-lietuvos-dujos-nagrines-galimybes-sujungti-lenkijos-ir- lietuvos-duju-perdavimo-sistemas/38514.
LietuvosDujos.pl (2010b), www.lietuvosdujos.lt/index.php/naujienos/naujienos/pa- rengta-lenkijos-lietuvos-dujotiekiu-jungties-verslo-aplinkos-analize/44950.
Litgrid.eu (2016), Pirmasis pusmetis su naujosiomis elektros jungtimis: didesnis saugumas ir mažesnės kainos, www.litgrid.eu/index.php/naujienos-ir-ivyki- ai/naujienos/pirmasis-pusmetis-su-naujosiomis-elektros-jungtimis-didesnis- saugumas-ir-mazesnes-kainos/3254.
LitPol Link (2015), www.litpol-link.com/pl/o-projekcie/podsumowanie/.
LSD (2015), Energy Balances, Lietuvos Statistikos Departamentas, http://osp.
stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?portletFormName=visualization&h ash=f142e4fa-85e1-4aac-8ea6-62d559e7337a.
Maciążek P. (2015a), Rosatom beneficjentem problemów polskiego atomu i zamrożenia rozbudowy Elektrowni Ostrołęka, www.cire.pl/item,108424,13,0,0,0,0,0,rosatom- beneficjentem-problemow-polskiego-atomu-i-zamrozenia-rozbudowy-elek- trowni-ostroleka.html.
Maciążek P. (2015b), Szwedzka energia dla Litwy już w tym roku. „Zmniejszenie zależności od Rosji”, www.cire.pl/item,108654,1,0,0,0,0,0,szwedzka-energia- dla-litwy-juz-w-tym-roku-zmniejszenie-zaleznosci-od-rosji.html.
Mielczarski W. (2015), Przegrana unia energetyczna, www.forbes.pl/przegrana- unia-energetyczna,artykuly,190798,1,1.html.
Moskwik K., Ujazdowski A. (2015), Nordbalt gotowy w 90 proc., www.cire.pl/item,
112654,1,0,0,0,0,0,nordbalt-gotowy-w-90-proc.html.
MSZ RP (2009), Memorandum of Understanding on the Baltic Energy Market Interconnection Plan, www.msz.gov.pl/resource/2e8ae9d4-5675-441c-b300- 32f29dfa7630.
MSZ RP (2015), Baltic Energy Market Interconnection Plan, www.msz.gov.pl/
pl/polityka_zagraniczna/zagraniczna_polityka_ekonomiczna/polityka_ener- getyczna/baltic_energy_market_interconnection_plan/?printMode=true.
Nowak B. (2010), Bezpieczeństwo energetyczne Polski w kontekście bezpie- czeństwa energetycznego Unii Europejskiej [w:] Sokolewicz W. (red.), Kry- tyka Prawa Niezależne Studia nad Prawem, t. II: Bezpieczeństwo, Warszawa.
Polskieradio.pl (2014), PGNiG dogadało się z Qatargas ws. późniejszych dostaw gazu LNG do Polski, www.polskieradio.pl/42/3167/Artykul/1314676,PGNiG- dogadalo-sie-z-Qatargas-ws-pozniejszych-dostaw-gazu-LNG-do-Polski.
Rainakienė E. (2011), Elektros tiltas – amžinas valdininkų įkaitas, http://alfa.lt/
straipsnis/11207657/elektros-tiltas-amzinas-valdininku-ikaitas?p=3.
Staselis R. (2013), Vamzdis „pirk arba mokėk”, „Verslo žinios” nr 47/2013.
VAE.lt (2011), „Westinghouse” pristatė savo pasiūlymą investuoti į Visagino AE, www.vae.lt/lt/naujienos/2011/westinghouse-pristate-savo-pasiulyma-inves- tuoti-i-visagino-ae.
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie współpracy Litwy i Polski na przykładzie wspólnych projektów energetycznych w latach 2004–2015. Współpraca polsko- -litewska została zintensyfikowana po wstąpieniu przez oba państwa do Unii Euro- pejskiej dążącej do budowy wspólnego rynku energii. Do najważniejszych obsza- rów współpracy wymienionych państw można zaliczyć budowę mostu energetycz- nego i gazociągu, współpracę na rzecz budowy elektrowni jądrowej w Wisagini oraz inne przedsięwzięcia podejmowane w ramach BEMIP. Wszystkie wspólne projekty, mimo deklaracji zainteresowanych, nie są rozwijane zgodnie z wcze- śniejszymi planami. Autor artykułu próbuje przybliżyć przyczyny współpracy, jej przebieg, główne trudności oraz możliwe skutki analizowanych projektów.
Słowa kluczowe: współpraca polsko-litewska, sektor energii elektrycznej, poli- tyka energetyczna
Summary
Polish-Lithuanian Cooperation in the Context of the Common European Energy Market Formation in 2004–2015
The purpose of this article is to present Lithuanian and Polish cooperation on
joint energy projects in 2004–2015 in line with the European Union’s initiative
to build the Common European Energy Market. Polish-Lithuanian cooperation has intensified after both countries’ accession to the EU, and the most important areas of cooperation of the analyzed countries include the construction of a power bridge, construction of a pipeline, cooperation in the construction of the Visaginas Nuclear Power Plant and cooperation within the framework of BEMIP.
Despite the declarations, none of the joint projects is being developed in ac- cordance with agreed plans. This article tries to clarify the cause of cooperation, how it developed, the main barriers and difficulties, and the possible consequen- ces that arise after the implementation of the analyzed projects.
Keywords: Polish-Lithuanian cooperation, electric power sector, energy policy
JEL: F15, F55, Q48
Zmiany na rynkach towarowych
a regulacje nadzorcze w Unii Europejskiej
Jan Żelazny
*1*Wstęp
Handel surowcami oraz rynki towarowe to jedne z kluczowych elementów kształ- tujących światową gospodarkę. W ostatnich latach na rynkach towarowych, podob- nie jak na rynkach finansowych i w gospodarkach narodowych, zachodziło wiele zmian strukturalnych. W pierwszej dekadzie XXI w. można było zaobserwować dynamiczne fluktuacje cen surowców, jednocześnie inwestorzy wywodzący się z rynków finansowych coraz mocniej zaczęli się interesować handlem surowcami.
Co więcej, ceny surowców odgrywają istotną rolę, zwłaszcza w przypadku krajów rozwijających się, które często są zależne od importu podstawowych towa- rów, takich jak żywność czy paliwo. Dlatego też dynamiczne zmiany cen surow- ców mogą prowadzić do zachwiań podaży żywności, surowców energetycznych, wzrostu gospodarczego, a nawet do zwiększenia ubóstwa w tych krajach. Było to szczególnie widoczne w trakcie ostatniego kryzysu gospodarczego. W latach 2007–2008 ceny najważniejszych towarów rolnych – takich jak pszenica, ryż, kukurydza i soja – podwoiły się (FAO, 2009, s. 26–28). Ceny innych surowców kluczowych dla funkcjonowania gospodarek – metali szlachetnych, ropy nafto- wej czy gazu ziemnego – także się wahały. Jak podkreślają analitycy Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, UNCTAD, taka zmienność na rynku może prowadzić do poważnych trudności w zarządzaniu przedsiębiorstwa- mi oraz całymi gospodarkami, przede wszystkim w przypadku najsłabiej rozwi- niętych krajów świata (UNCTAD 2012).
Duża zmienność cen oraz coraz mniejsza przejrzystość rynku sprawiają, że konieczne staje się wprowadzanie nowych regulacji oraz tworzenie instytucji
*Jan Żelazny – mgr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych.
Ekonomia Międzynarodowa15 (2016) http://dx.doi.org/10.18778/2082-4440.15.02
nadzorujących rynki towarowe. Celem niniejszego artykułu jest zdefiniowanie, przedstawienie oraz próba ocenienia prac i działań podejmowanych obecnie przez decydentów w Unii Europejskiej w celu ustabilizowania funkcjonowania rynków towarowych. Przejrzano inicjatywy i regulacje proponowane przez Grupę Eksperc- ką dotyczącą Rolnych Instrumentów Pochodnych oraz Rynków Kasowych (ang.
Expert Group on Agricultural Commodity Derivatives and Spot Markets), powsta- łą przy Komisji Europejskiej, oraz Grupę Roboczą Towarowych Instrumentów Pochodnych (ang. Commodity Derivatives Task Force) funkcjonującą przy Euro- pejskim Urzędzie Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych – EUNGiPW
12(ang.
European Securities and Markets Authority – ESMA).
Zmiany strukturalne w gospodarce światowej i na rynkach towarowych
W ciągu ostatnich dekad w gospodarce światowej zaszło wiele zmian. Rola rynków w gospodarce wzrosła, a wpływ sektora rządowego systematycznie malał. Wartość handlu światowego w latach 1980–2012 wzrosła dziewięciokrotnie – z 4,1 bilio- na USD do 36,9 bilionów USD
2.
3Jednocześnie stale rosło znaczenie rynków fi- nansowych dla gospodarek, gdyż przez dwie dekady, w latach 1990–2010, całko- wita wartość aktywów na rynkach akcji i obligacji zwiększyła się czterokrotnie.
Wartość tych środków w relacji do światowego produktu krajowego brutto (PKB) także wzrosła. W 1990 r. wartość aktywów odpowiadała 256% światowego PKB, a w 2010 r. – już 356% światowego PKB (Roxburgh, Lund, Piotrowski 2011).
Zgodnie z literaturą światową do najważniejszych czynników kształtujących te zmiany należy zaliczyć: globalizację, neoliberalizm oraz finansjalizację. O dwóch pierwszych zagadnieniach napisano już wiele, jednak to ostatnie nadal jest relatyw- nie mało znane.
Zdaniem Stockhammera (Stockhammer 2010) finansjalizacja wiąże się z licz- nymi problemami, takimi jak rosnące zadłużenie gospodarstw domowych, zwięk- szanie się dochodów z operacji finansowych czy też wzrost mobilności kapita- łu na światowych rynkach. Falkowski (Falkowski 2011) opisuje finansjalizację jako zmianę relacji między rzeczywistym a finansowym sektorem gospodarki, w wyniku której ten drugi zaczyna pełnić funckję przewodnią. Inną definicję fi- nansjalizacji proponuje profesor Krippner (Krippner 2005). Jej zdaniem należy przez to rozumieć sposób akumulacji kapitału, w którym głównym mechanizmem są kanały finansowe i nowe instrumenty finansowe, a nie handel czy produkcja.
Najpełniejszą definicję przedstawił jednak profesor Epstein w książce pt.: Finan- sjalizacja a gospodarka światowa. Jego zdaniem finansjalizacja oznacza rosnącą rolę motywów finansowych, rynków finansowych, podmiotów rynku finansowego
1 Dla uproszczenia w dalszej części pracy będą stosowane skróty angielskojęzyczne.
2 Obliczenie własne na podstawie danych Światowej Organizacji Handlu (WTO 2013).
oraz instytucji finansowych funkcjonujących i obecnych na rynkach międzynaro- dowych (Epstein 2005, s. 3).
Finansjalizacja dotyczy większości rynków w gospodarce światowej, także rynków towarowych, wpływając niewątpliwie na ich kształt. Rosnąca liczba in- westorów wywodzących się przede wszystkim z rynków finansowych przekłada się na nowe motywy inwestycji, jednocześnie w rynki towarowe „pompowane są”
ogromne ilości kapitału. Ponadto inwestorzy w przypadku wielu transakcji wy- korzystują handel wysokich częstotliwości (ang. high frequency trading – HFT) oraz handel algorytmiczny (ang. algorithmic trading), co zwiększa wahania cen surowców w krótkich okresach. Nowe realia handlu na rynkach towarowych skut- kują rosnącymi kosztami hedgingu dla tradycyjnych inwestorów, tj. producentów, przetwórców. Prowadzi to do zmniejszenia przejrzystości funkcjonowania rynku (UNCTAD 2011).
Wzmożoną aktywność inwestorów finansowych na rynkach towarowych przedstawia się często w literaturze przedmiotu m.in. za pomocą wartości ak- tywów w zarządzaniu (ang. assets under management). Pod koniec XX w. war- tość aktywów w zarządzaniu kształtowała się na poziomie 10 miliardów USD, w 2011 r. było to ponad 450 miliardów USD (Institute of International Finance 2011). Jednocześnie, jak podkreślają w swoich badaniach Silvennoinen i Thorp (2010), wolumeny handlu derywatami na rynkach towarowych są obecnie 20–30 razy większe niż produkcja surowców. Ponadto, jak stwierdził Masters
34w zezna- niach przed Komisją do Spraw Wewnętrznych Senatu Stanów Zjednoczonych (Masters 2008), w latach 90. inwestorzy finansowi stanowili zaledwie ok. 25%
uczestników na rynkach towarowych, podczas gdy w pierwszej dekadzie XXI w.
odsetek ten wzrósł do ponad 85%, a w niektórych skrajnych przypadkach inwe- storzy finansowi stanowili blisko 100% uczestników.
Wzrost liczby inwestorów finansowych na rynkach towarowych zaintere- sowanych przede wszystkim zajmowaniem długich pozycji ułatwia zarządza- nie hedgingiem i usprawnia podział ryzyka na tych rynkach. Niemniej jednak inwestorzy finansowi mają także liczne krótkoterminowe strategie nastawione na szybkie osiąganie zysków, a co za tym idzie – zamykanie pozycji w przypadku nagłych wahań cen surowców w celu zmniejszania ryzyka inwestycji. W efekcie możliwość przeniesienia szoków zewnętrznych na rynki towarowe jest większa (Cheng, Xiong 2013, s. 2).
Napędzane finansjalizacją zmiany na rynkach towarowych są dobrze widocz- ne, gdy porównuje się je ze zmianami cen innych aktywów, zwłaszcza akcji. Wy- kres 1 przedstawia dane dotyczące kształtowania się cen indeksów surowcowych oraz wyceny indeksu giełdowego Standards & Poor’s 500 (S&P 500) z giełdy nowojorskiej. Od 2005 r. można było obserwować znaczne wahania cen wszyst- kich aktywów, zwłaszcza surowców energetycznych. Co więcej, w początkowej
3 Michael Masters, dyrektor zarządzający funduszu inwestycyjnego Masters Capital Management, przesłuchiwany jako ekspert przez amerykańskie komisje senackie podczas prac nad Dodd-Frank Act.
fazie kryzysu, czyli w latach 2007–2008, uwidacznia się ucieczka kapitału z ryn- ku giełdowego, m.in. w kierunku rynków towarowych. Było to jedną z przyczyn powstania ogromnych baniek spekulacyjnych w wycenie surowców.
Wykres 1. Ceny indeksów surowcowych oraz indeksu giełdowego S&P 500 w okresie styczeń 1992 – sierpień 2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego (surowce) (MFW 2014) oraz bazy danych Finance Yahoo (S&P 500) (Yahoo 2014).
Jednocześnie zaczęto dostrzegać wzmożone podążanie za sobą cen surow- ców (ang. comovement of commodity prices) oraz cen surowców za innymi klasa- mi aktywów, zwłaszcza indeksów giełd papierów wartościowych. Relacje między różnymi towarami i rynkami akcji stały się tematem licznych badań w literaturze światowej w ostatnich latach (Tang i Xiong 2010, Krätschelli Schmidt 2012, Bic- chetti i Maystre 2012, Le Pen i Sevi 2013, Alquist & Coibion 2013). Zagadnienie jest istotne dlatego, że efektywny nadzór na rynkami finansowymi i towarowymi wymaga dopasowania do zachodzących na nich zmian.
Nowe regulacje w Unii Europejskiej
XXI w. rozpoczął się turbulencjami na rynkach akcji związanymi z bańką spekula- cyjną, która pojawiła się w branży informatycznej (ang. dot-com bubble), zwłasz- cza w przypadku krajów wysoko rozwiniętych. Niemniej jednak negatywne efekty
0 50 100 150 200 250 300
1991-01-02 1992-01-02 1993-01-02 1994-01-02 1995-01-02 1996-01-02 1997-01-02 1998-01-02 1999-01-02 2000-01-02 2001-01-02 2002-01-02 2003-01-02 2004-01-02 2005-01-02 2006-01-02 2007-01-02 2008-01-02 2009-01-02 2010-01-02 2011-01-02 2012-01-02 2013-01-02 2014-01-02
Wycena indeksu S&P 500, 2005 = 100 Indeks cen wszystkich surowców, 2005 = 100
Indeks cen żywności, 2005 = 100 (zboża, rośliny oleiste, mięso, cukier, banany, pomarańcze) Indeks surowców energetycznych, 2005 = 100, (ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel)
kryzysu zostały szybko zażegnane i światowa gospodarka zaczęła się dynamicz- nie rozpędzać. W tym okresie zainteresowanie tworzeniem nowych regulacji nadzoru nad rynkami było niewielkie. Sytuacja ta diametralnie się zmieniła wraz z nadejściem kolejnego, tym razem głębszego, kryzysu finansowego w latach 2007–2008. Podmioty nadzorujące gospodarki zarówno w Stanach Zjednoczo- nych, jak i w Unii Europejskiej zmagały się z poważnymi problemami związa- nymi z przejrzystością i płynnością na rynkach. Aby uniknąć podobnych kom- plikacji w przyszłości, postanowiono przyjrzeć się bliżej rynkom finansowym i towarowym. Prace nad nowymi regulacjami w Unii Europejskiej wciąż trwają, choć część rozwiązań udało się już uchwalić bądź wprowadzić w życie.
Unia Europejska jest złożoną organizacją, dlatego za przygotowanie regulacji odpowiadają dwie oddzielne agencje. Pierwszą z nich jest ciało doradcze Komi- sji Europejskiej w postaci Grupy Eksperckiej dotyczącej Rolnych Instrumentów Pochodnych oraz Rynków Kasowych. Drugą organizacją jest Grupa Robocza To- warowych Instrumentów Pochodnych powołana w 2011 r. przez ESMA. Wraz z nią powstały jej dwie siostrzane agencje: Europejski Urząd Nadzoru Bankowe- go (ang. European Banking Authority – EBA) oraz Europejski Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych (ang. European Insu- rance and Occupational Pensions Authority – EIOPA). Te trzy agencje, ESMA, EBA i EIOPA, tworzą Europejski Systemu Nadzoru Finansowego (ang. European Supervisory Authorities – ESA). Co więcej, ESA wraz z Komisją Europejską oraz Radą Prezesów Europejskiego Banku Centralnego tworzą nadrzędną instytucję nadzoru w Unii Europejskiej – Europejską Radę ds. Ryzyka Systemowego (ang.
European Systemic Risk Board – ESRB) (Sutcliffe 2013).
Warto podkreślić, że obie instytucje zaangażowane w prace nad nowymi regulacjami dotyczącymi rynków towarowych wymieniają się informacjami i propozycjami, aby stworzyć spójne przepisy. W tworzeniu nowych regulacji uczestniczą także niektóre prywatne oraz międzynarodowe organizacje, np. Rada Rynków Towarowych (ang. Commodity Markets Council) czy Międzynarodowa Organizacja Komisji Papierów Wartościowych (ang. International Organization of Securities Commissions).
Bieżący stan prawny
W Unii Europejskiej towarowe instrumenty pochodne z fizyczną dostawą surow-
ców (ang. physical settlement) oraz te rozliczane finansowo (ang. cashs ettlement)
podlegają dyrektywie 2004/39/WE w sprawie rynków instrumentów finansowych
(ang. Markets in Financial Instruments Directive – MiFID). Zastąpiła ona dyrekty-
wę w sprawie usług inwestycyjnych z 1993 roku, 93/22/EWG. Dyrektywa MiFID
została przyjęta w kwietniu 2004 i weszła w życie w listopadzie 2007. Nadrzęd-
nym celem tej regulacji było polepszenie konkurencyjności rynku finansowego.
W tekście dyrektywy legislatorzy podkreślili, że konieczne jest zapewnienie po- ziomu ujednolicenia niezbędnego do zaoferowania inwestorom wyższego poziomu ochrony oraz umożliwienie przedsiębiorstwom inwestycyjnym świadczenia usług w całej Wspólnocie, będącej rynkiem jednolitym, w oparciu o nadzór kraju rodzi- mego (UE 2004, pkt 2 wstępu).
Dyrektywa ta miała dotyczyć handlu towarowymi instrumentami finansowy- mi z wyłączeniem instytucji niefinansowych. Do instytucji, które nie są objęte tą regulacją, należy zaliczyć m.in. (UE 2004, art. 2.1.a-n):
1) osoby, które świadczą usługi inwestycyjne wyłącznie na rzecz swoich przedsiębiorstw;
2) osoby świadczące usługi inwestycyjne, jeżeli taka usługa jest świadczona okazjonalnie w trakcie wykonywania działalności zawodowej;
3) osoby, które nie świadczą żadnych usług inwestycyjnych lub nie prowa- dzą działalności innej niż zawieranie transakcji na własne konto, chyba że są to animatorzy rynku, lub osoby realizujące transakcje na własny rachunek poza rynkiem regulowanym;
4) osoby realizujące transakcje na instrumentach finansowych na własny rachunek lub świadczące usługi w zakresie towarowych instrumentów pochodnych lub kontrakty na towarowe instrumenty pochodne.
Jak się okazało podczas ostatniego kryzysu finansowego w latach 2007–2008, regulacja ta nie zapobiegła nadużyciom na rynkach finansowych i towarowych.
Polityczni liderzy na szczytach grupy G20 w Pittsburghu w 2009 r. i w Cannes w 2011 r. zapoczątkowali prace nad nowymi normami prawnymi ograniczającymi nadmierną spekulację na towarowych rynkach terminowych (Financial markets regulatory…, 2012). Spekulacja jest jednak nieodzowną cechą poprawnego funk- cjonowania rynków towarowych – w literaturze jest to podkreślane m.in. przez wiedeńskich akademików Staritza i Küblböcka (Staritz, Küblböck 2013) – gdyż umożliwia hedging, Z drugiej strony nieodpowiedni poziom spekulacji, przewyż- szający zapotrzebowanie ze strony tradycyjnych inwestorów, może prowadzić do zniekształceń cen na rynku. Trzeba jednak podkreślić, że zmierzenie poziomu spekulacji nie jest łatwe, a w dodatku utrudnia je brak porozumienia co do tego, jak należałoby przeprowadzić badania.
Proponowane regulacje
Nowe regulacje opierają się na przeglądzie MiFID oraz Rozporządzeniu Parla-
mentu Europejskiego i Rady nr 648/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie instru-
mentów pochodnych będących przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym,
kontrahentów centralnych i repozytoriów transakcji (ang. European Market Infra-
structure Regulation – EMIR). Rozporządzenie EMIR weszło w życie 15 marca
2013 r. Jego najważniejsze założenia to (EUNGiPW 2014):
1) centralne rozliczanie pewnych klas instrumentów w obrocie na rynku OTC;
2) wdrożenie technik minimalizacji ryzyka w przypadku instrumentów bę- dących w obrocie na rynku OTC, a nie rozliczanych centralnie;
3) ujawnianie danych o wolumenie handlu.
Na MiFID II składają się zatem: MiFID ze zmianami (dyrektywa 2014/65/
UE z dnia 15 maja 2014 r.) oraz Rozporządzenia nr 600/2014 w sprawie rynków instrumentów finansowych (ang. Markets in Financial Instruments Regulation – MiFIR). Jak podkreślają legislatorzy, rozwój rynków finansowych uwypuklił po- trzebę wzmocnienia ram regulujących rynki instrumentów finansowych, w tym również w przypadku gdy obrót ma miejsce poza rynkiem regulowanym, w celu zwiększenia poziomu przejrzystości, zapewnienia lepszej ochrony inwestorów, podniesienia poziomu zaufania, rozwiązania problemu obszarów nieregulowa- nych oraz zapewnienia przyznania organom nadzoru odpowiednich uprawnień do wykonywania ich zadań (UE 2014, pkt 4 wstępu).
Zmiany w treści MiFID II dotyczą przede wszystkim wyjątków od regulacji oraz włączeń zagadnień związanych z limitami pozycji na rynku. W nowej wersji regulacji jest aż 15 przypadków, w których nie ma ona zastosowania (UE 2014, art. 2.1.a–o). Ustawodawca unijny zawęża możliwość nadmiernej spekulacji inwe- storom finansowym, precyzyjnie określając wyjątki od dyrektywy. Najciekawsze wydają się art. 2.1.d oraz art. 2.1.j. Pierwszy stanowi, że treść dyrektywy MiFID II nie ma zastosowania do: osób zawierających na własny rachunek transakcje na instrumentach finansowych innych niż towarowe instrumenty pochodne (...), chyba że osoby te:
1) są animatorami rynku;
2) są członkami lub uczestnikami rynku regulowanego lub MTF
45lub mają bezpośredni dostęp elektroniczny do systemu obrotu;
3) stosują technikę handlu algorytmicznego o wysokiej częstotliwości;
4) zawierają transakcje na własny rachunek wykonując zlecenia klientów.
Takie sformułowanie powyższego artykułu – dzięki sprawnemu zabiegowi prawniczemu – sprawia, że inwestorom finansowym nadmiernie spekulującym na rynkach znacznie trudniej jest pozostawać poza jurysdykcją przepisów nadzor- czych. Artykuł 2.1.j idzie o krok dalej, gdyż dotyka tzw. działalności dodatkowej podmiotów (ang. ancillary activity exemption). Co prawda umożliwia osobom zawierającym na własny rachunek transakcje na towarowych instrumentach po- chodnych, w tym animatorów rynku lub świadczącym usługi inwestycyjne, inne niż zawieranie transakcji na własny rachunek, na towarowych instrumentach na rzecz swoich klientów lub dostawców w ramach głównego zakresu ich działalno- ści wyłączenie spod przepisów dyrektywy, lecz jedynie w przypadku spełnienia wszystkich następujących warunków (UE 2014, art. 2.1.j):
1) (...) jest to działalność dodatkowa względem głównego zakresu ich dzia- łalności oraz że główny zakres działalności nie polega na świadczeniu
4 Wielostronne platformy obrotu (ang) multi-lateral trading facilities – MTF))
