Romans i Powieść. R. 8, nr 8 (19 lutego 1916)

Z POLSKIEJ NAUKI.

Od eksperymentu przez mistykę do metafizyki.

P. Edward Abramowski, profe­

sor psychologii Uniwersytetu W ar­

szawskiego, należy do wyjątkowych uczonych polskich: jego czyn nau­

kowy jest bardzo obfity, płodny, in­

tensywny, niemal gorączkowy. Ża­

den inny polski uczony nie może się pochwalić równie bujną produkcyą, a i sam autor, niby pod naciskiem roz­

pędu, nie byl nigdy płodniejszy, niż obecnie, w okresie pełnej swej doj­

rzałości. W ciągu ostatnich lat paru wydał on trzy grube tomy „Prac do­

świadczalnych warszawskiego In­

stytutu psychologicznego", którego jest dyrektorem, prac w większości własnych, albo wykonanych przez a- systentów wedle jego zasadniczego planu; dalej ogłosił po francusku, w Bibliotece Alcana, fundamentalne dzieło o „Podświadomości" (z które­

go w „Swiecie" zdawaliśmy sprawę);

a teraz puszcza oto w świat mową, bardzo oryginalną pracę pod tytu­

łem, pełnym skromności (zgoła fał­

szywej) : „Przyczynek do psychologii myślenia logicznego". Jak każdy u- imysł samodzielny a wyższy, p. Abra­

mowski nie zamyka się hermetycznie w dziedzinie swej specyalności; nie opuszczając gruntu psychologii do­

świadczalnej, robił on dawniej wy­

cieczki na pole socyologii, obecnie zaś wzrok badawczy zapuścił w su­

rowe, abstrakcyjne sfery logiki. Mu­

szę jeszcze zauważyć, że w ostatnich pracach p. Abramowskiego daje się wyczuć jakby tendencya (może dla niego samego leżąca jeszcze w „pod­

świadomości") do — filozofii. Czy­

telnik nie raz jeden odbiera wrażenie, tam mianowicie, gdzie autor stre­

szcza wyniki swoich badań, że jest jakby dążenie „do granicy", którą

byłby własny, oryginalny pogląd ną świat, filozoficzny system.

W każdym razie prof. Abramow­

ski należy do najmniej przesądnych eksperymentatorów, najmniej przez dogmaty nowoczesnej metody skrę­

powanych. Nie lekceważy on żadne­

go objawu życia i pod tym względem przypomina uczonych amerykań­

skich, którzy w spirytystycznych, medyumicznych, mistycznych ,i wo- góle w tak zwanych „anormalnych"

(jakbyśmy wiedzieli o tern, co jest

„normalne"?!) upatrują tak dobry przedmiot obserwacyi i rozważania krytycznego, jak wszelki inny. Zna­

komity amerykański psycholog, Ja­

mes, wydal, duże dzieło o „Doświad­

czeniu religjjnem", w którem z całą uczoną starannością zanalizował ty ­ powe stany Imistyezne różnych świę­

tych i ascetów, ą prof. Abramowski, pogłębiając psychologicznie wiedzę o logiczuem myśleniu, z tego dzieła Jamesa i pokrewnych robi obfity u- Żytek.. I jest to właśnie charaktery­

styczna cechą najnowszego typu u- czonego i najbardziej rozwiniętej me­

tody nowoczesnej, że niczem nie gar­

dzi, niczego nie wyklucza: ani najdrobniejszego, na jprzelotniejszego zjawiska przyrody, ani najdziwacz­

niejszego, chorobliwego i arcy-wy- jątkowego poruszenia ludzkiej psy­

chiki.

Analizując poznanie, prof. Abra­

mowski dochodzi do wyników, które wczorajszemu uczonemu, wychowa­

nemu na kulcie fałszywego pozyty­

wizmu, wydałyby się niezawodnie wprost skandaliczne. Wszak nieraz słyszeliście i czytaliście, czytelnicy, ironiczne wyrzuty i szydercze nai- grawanla śię, dotyczące głupstwa,

zwanego „rzeczą w sobie", „Ding an sich", i pomylonych mędrców, którzy za tą chimerą przez całe , życie się u- ganiaii. Otóż, wyobraźcie sobie, że prof. Abramowski tę okrzyczaną i po stokroć ra z y pochowaną ,jrzecz w sobie" wskrzesza z całym spokojem człowieka, pewnego swojej prawdy;

że nawet twierdzi, iż rzecz w sobie jest nam’ daną, i dawaną ciągle, o ile tylko nasze poznawcze władze w ruch wprawimy; że mamy ją ciągle przed sobą i w sobie, między dwiema czynnościami naszej duszy: postrze­

ganiem, ujmowaniem, opracowywa­

niem rzeczywistości z jednej strony a wchłanianiem tej rzeczywistości w siebie, czy też wsiąkaniem w nią z drugiej strony: miedzy apercepcya, a intuicya, używając terminów autora, których dłużej na tern m iejscu obja­

śniać nie możemy. Taka rzeczą w sobie jesteśmy my sami, nasze we­

wnętrzne, istotne, głębokie, kierowni­

cze .„ja". W warunkach zwykłych mamy tylko „zjawiskowość . psy­

chiczną" tego „ja", nie jego rdzeń, mamy wrażenia, uczucia, pojęcia.

„Rzecz w sobie", „rzeczywistość me­

tafizyczna" jest ..zatajona w zjaw i­

skow ości", u k ry ta w ..treści doświad­

czenia". Nasze władze poznawcze, nasz intelekt, nasz rozum przeszka­

dza nam właśnie poznać i zetknąć się z ta „rzeczywistością poza-zjawisko­

wą", osw obodzoną od tego pok aw ał­

kow ania na sądy, od tego poćwiar- tkowania na kategorye, które stano­

wi nasza norm alna wiedzę, nasze Po­

wszednie poznanie, nasze m yślenie logiczne.

■Istnieje przecież, na szczęście, że tak pow iem y, ..m etoda", k tó ra wol­

ną .jest od niższości logicznego po­

znaw ania, a ta je st — m istyka . „W ta k zw anych dośw iadczeniach relig ij­

nych, — pisze prof. A hram ow ski (150 str.)—spo ty k am y nie co innego, jak tylko opisv stanów , osw obodzo­

nych od intelektu, opisy, z koniecz­

ności bardzo .niedokładne, g dvż m o­

w a nasza nie posiad a term inów, .za

pom ocą k tó ry c h m ogłaby jakkolwiek

o d tw orzyć to, co zaw iera w sobie

treść takiego .doświadczenia". Jed­

nakże coś o tern wszystkiem powie­

dzieć można. Podobnie jak myśl ro­

zumująca odnajduje gotowe, w taje­

mniczy sposób narzucające się kate- gorye czasu, przestrzeni, liczby itd., tak i umysł nasz, stykając Sie z nu- menem (rzecz w sobie), intuicyjnie otrzymuje „pewniki bytu, wolnego od kategoryi czasu, przestrzeni i przyczynowości", pewniki bytu, bę­

dące „negacya zjawiskowości", feno­

menu.

Prot. Abramowski cytuje różne

„doświadczenia metafizyczne", w wysokim stopniu zastanawiające myśl i drażniące ciekawość. Nie wszystkie one są wynikiem ascezy.

Znanemi są w nauce i „objawienia anestezyjne", będące skutkiem dzia­

łania znieczulających środków. By­

wają jednak i objawiania rzeczy w sobie na jawie. Znakomity poeta an­

gielski, Tennysen, w odpowiedzi na ankietę w tej sprawie odpisał w 1874 roku: „Nic nigdy nie otrzymałem przez znieczulenie, przeżyłem nato­

miast niektóre zjawiska w stanie pe­

wnego transu na jawie; ten stan zja­

wiał się u mnie często od samego dzieciństwa, gdy tylko byłem sam.

Przychodziło to mianowicie, gdy w cichości powtarzałem pewną ilość

A ndrzej S tru g .

Dzieje jednego pocisku.

27

P atrzy szeroko rozwartemi, błędnemi oczami. Musi patrzeć.

Widmo przestępnie próg. Nic nie widzi, tylko jego okropne spojrze­

nie — od tych oczu nie może się oderwać. Kama zbiera wszystkie si­

ły. Wydobywa się, jak z pod nie­

zmiernej skały, która ją przywaliła bez miłosierdzia. Pręży się jej cia­

ło. pęka od mocowania pierś. Ach!

Aaach!!!

Nieludzki, obłąkany ‘krzyk. Z głowa zakrywa się 'kołdrą. Białe ra­

mię wysuwa się, zagarnia poduszkę, opasuje ia konwulsyjnie i przyciska do twarzy z całej siły.

Leon zbliżył się do łóżka i na jej białych, obnażonych stopach zło­

żył trzymany w ręku gruby pęk ga­

łązek mimozy.

Wyszedł cicho, ma palcach, nie patr.zac na doktora, który spoglądał na niego z wyrzutem.

Na stopach Kamy leżały w świetnym przepychu gałęzie kwiatu, mimozy. Spoczęły, jak u nóg mę­

czennicy. zadręczonej nareszcie na śmierć przez ludzi i już wyzwolonej na wieki. Żywy, mocny zamach, pe­

łen rozkoszy i upojenia, okrył jak całunem jej umarłe ciało.

razy moje imię, strzegąc się głośne­

go wymówienia. Wtedy przychodziła chwila, gdy nagle osobowość moja zdawała się rozpływać i zanikać w jakimś nieograniczonym bycie; nie przechodziła ona jednak w stan nie­

wyraźny, lecz przeciwnie, stawała się jasną i wyraźna ponad wszystko, co możemy sobie wyobrazić. Śmierć wydawała się wtedy śmieszną niemo­

żliwością, utrata zaś swej osobowo­

ści cielesnej przedstawiała się nie ja­

ko zanik życia, lecz jako życie naj­

bardziej prawdziwe". Znakomity an­

gielski fizyk, wynalazca sodu i pota­

su, Davy, pod wpływem chloroformu doznawał czarownychprzeżyć: „Zro­

zumiałem wtedy ideę platońską, że materya jest wtedy zjawiskiem, pra­

wdziwa zaś rzeczywistością jest ży- jąca ponad nią istota, jej duchowa".

Ma tu miejsce otamowanie intelektu przez .znieczulenie jego materyalnych środków: nerwów, mózgu, a wtedy intuicya staje się swobodną. Jest to więc metafizyka doświadczalna.

Prof. Abramowski nie uważa jed­

nak tych objawionych stanów za ko­

piec łańcucha ludzkiej psychiki i w końcu swego dzieła widzi możność wybudowania metafizyki rozumowa­

nej. Dr. Voks.

POWIEŚĆ.

Wuj Weszyckiego zaczął się niepokoić koło wieczora, a o północy już był pewien, że się stało jakieś nieszczęście. Wielkie było jego stra­

pienie.

— Urządziłem go. A tom go urządził, — powtarzał -'ustawicznie, chodząc wkółko po swojej staincyjce i nadsłuchując na każdy dźwięk dzwonka w bramie. Położył się, ale nie mógł zmrużyć oka. Dopiero nad ranem usnął. Obudziło go dobijanie się do drzwi sklepu. Stary zerwał się i dopiero w tej chwili przyszło mu do głowy, że należało się spodziewać rewizyi. Rewdzyi się nie bał, ale mi­

łą mu ona też nie była. Odważnie zerwał się i otworzył drzwi od ulicy.

Ale dobijał się tylko chłopak od piekarza, jak zawsze, o godzinie pią­

tej rano. Dzień minął staremu, na ponurych rozmyślaniach i gorzkich wyrzutach sumienia.

Mogli go zabrać z ulicy, jak biiora oodzień tylu niewiadomo zaco.

Mógł się wsypać u tych ludzi par­

tyjnych, do których mu pokazałem drogę. W każdym razie — co ja.

winien? Ale tern słusznem rozumo­

waniem nie mógł odpędzić troski.

Siostrzeńca kochał bardzo, ale bar­

dziej jeszcze trapił go wstyd, że je­

go stosunki i starania tak haniebnie zawiodły. Przez cały dzień docierał,

jak mógł, do swego towarzysza, do którego posłał siostrzeńca, a które­

go adres otrzymał z takim trudem.

Nareszcie dowiedział się, że robocia- rza tego zabrano w ,noicy. Dopiero nazajutrz wyczytał w „Kurierze Po­

rannym" nazwisko siostrzeńca na długiej liście więźniów, którzy przy­

byli do więzienia na ratuszu. — Ha, trudno! Wszystkich pobrali’— dla­

czegóż jego nie mieli zabrać? Ani on poświęcany, ani asekurowany.

Wzięli go — niech siedzi.

Stary powybierał z wiktuałów, co miał lepszego w sklepie, dokupił jeszcze cośkolwiek i naładował pe­

łen koszyk dla siostrzeńca na. „wa­

łówkę". Dodał mu jeszcze poduszkę, kołdrę, wreszcie zajrzał do jego ko­

szyka, żeby mu wybrać coś z.-bieli­

zny. Ale nie znalazł tam ani bieli­

zny. ani żadnych innych rzeczy. Ko­

szyk był wypchany sianem od wierzchu do spodu. Stary zdziwił się i zaczął grzebać w sianie. Ale nie. znalazł nic, prócz żółtego pudel­

ka ' skórzanego, okręconego rzemie­

niem. Pudełko było porządnie cięż­

kie. Starego tknęło, że to pienią­

dze — złoto. — Gdzieś oni to zdo­

byli w swych stronach i teraz do partyi przysyłają. Przymknął tedy drzwi do sklepu, zasłonił okno i zajrzał.

W pudełku siedziała szczelnie masywna puszka żelazna.. Stary wydobył ją, zważył w ręku, po­

trząsnął, obracał na wszystkie stro­

ny, ale pieniądze nie dźwięczały;

bulgotało tylko coś we wnętrzu ci­

chuteńko, jak w zakorkowanej bu­

telce. Pokrywa nie dała się odkrę­

cić. Puszka była grubo nasmarowa­

na zakrzepłą tłustością i tylko obra­

cała się w ręku. Kiedy tak oglą­

dał ją na wszystkie strony, .nagle .poraziła go, jak piorunem, peiwina myśl — okropne podejrzenie — nie­

zbita pewność!

Stary skamieniał ze zgrozy.

Bał się poruszyć z miejsca, bał się położyć straszny przedmiot, a dresz­

czem przejmowało go jego zimne dotknięcie. Tak stał długo, aż do­

póki ktoś nie wszedł do sklepu. Ze­

brał wszystkie siły, zmusił się i zło­

żył puszkę na sianie w koszyku...

Zlany zimnym potem stanął z a ladą, nieprzytomnie patrząc przed siebie i dysząc ciężko.

— A co to panu? Chory?

Staremu latały przed oczami czarne płatki i nie odrazu poznał, kto przed nim stał. Był to chłopak lat około dwudziestu, gołowąsy, bla­

dy, o smutnem wejrzeniu w podsi- niałych oczach. Pokiereszowany ka­

pelusz miał nasunięty głęboko, a sze­

rokie palto było zapięte szczelnie, lecz włożone tylko na jeden rękaw.

— Cóż to, febra pana trzęsie?

A może pan na loteryi wygrał głów­

ny ios?

— Jeszcze ciebie tu, szczeniaku, brakowało! Wynoś się, pókiś ca­

ły!...

cniopak spojrzał nań zdumiony i w tejże chwili oczy jego stały sic złe, bezczelne i wyzywające.

— Powoli, sitary, tylko aby nie za prędko... Szczeniakiem ci nie je­

stem, bom nie twój syn... Ze mną trza grzecznie, to i ją jestem grzecz­

ny. A jak pan chcesz być burżujem, to pogadam z tobą, jak z burżujem...

Stało się co? Gadaj pan po ludzku!

Staremu łzy rzuciły się do oczu.

Z całą nierozwagą rozpaczy wyja­

wił chłopakowi niebezpieczną ta ­ jemnicę. Może dlatego, że jego pierwszego spotkał w tej najgorszej chwili. Gdyby tu do sklepu weszła znajoma kucharka, jaki dorożkarz po papierosy lub byle kto, pierwszy lepszy z ulicy, możeby też powie­

dział wszystko. Stracił zupełnie gło­

wę.

Chłopak natychmiast opanował sytuacyę, a jeszcze lepiej sklepika­

rza. Stary czynił wszystko, co mu kazano. Trząsł się ze strachu i z niezmierną ulgą widział, jak chłopak wsuwał pocisk do kieszeni paltot a.

Z niezmierną ulgą wyjął z k a sy . i dal mu pięć rubli, zdjął z haka, nie ważąc, krąg kiełbasy, dodał całe ćwierć funta herbaty, wypakował mu kieszenie paczkami papierosów.

Chłopak mógłby z nim zrobić w tej chwili, coby żywnie chciał; stary podpisałby weksel, przepisałby cały Sklep na imię swego wybawiciela, usynowiłby go — za to, że chłopak zabrał tę straszną rzecz, a uczyniłby jeszcze nierównie więcej — gdyby poszedł sobie jak najprędzej i żeby już nigdy nie wracał.

Wreszcie stary został sam i zło­

żył ręce, a oczy wzniósł ku sufitowi.

Gorące, dziękczynne westchnienie wypłynęło ze sklepiku i poszło w przestrzenie niebieskie. Radość sta­

rego była niezmierną i w pierwszej chwili- graniczyła z obłędem. Tak trwało z godzinę, aż nagle wróciło opamiętanie, a rozpacz go porwała, gdy sobie uświadomił, jak śmiertelne głupstwo popełnił z tego śmiertelne­

go strachu. Oddał się bowiem w niewolę -człowiekowi więcej niż nie­

pewnemu, -półbandycie, który zosta­

nie lada dzień całkowitym bandytą.

Związał się z jutrzejszym -prowoka­

torem, który na niego pierwszego wskaże — jest i pozostanie na łasce i niełasce człowieka bez czci i wiary.

Staremu leciało wszystko z rąk.

Patrzył nieprzytomnie, na pytania odpowiadał bez sensu. Spalił w pie­

cu futerał po pocisku, koszyk sy­

nowca i nawet -siano z koszyka, ale nie przyniosło mu to żadnej -ulgi.

Było mu coraz gorzej. -Czuł, że pogrąża się coraz głębiej ń tonie w okropnościach...

Tak „wpadł“ mądry i szczwany znawca życia, uważny świadek 1 obserwator rew-olucyi, który ze swe­

go sklepiku wszystko widział i wszystko rozumiał, który każdemu umiał dać rozumną radę i każdemu

potrafił: „otworzyć oczy“ i „zatkać gębę".

Rewilak, wyszedłszy ze sklepu, szybko przepychał się przez tłumy przechodniów na ulicy Piwnej i skrę- oiwszy w bok, zagłębił się w wązikie uliczki Starego Miasta. Niepowstrzy­

mana radość iskrzyła się w po-dsi- niałych oczach -chłopaka, na wymi- zerowanej twarzy jaśniał naiwny i glupowaity uśmiech szczęścia,, jak u dziecka.

Było to bowiem -prawdziwe szczęście. Takie szczęście może się przyśnić, do takiego można wzdy­

chać — ale bez żadnej wiary, żeby się ono kiedykolwiek mogło spraw­

dzić...

A jednak jest ono prawdą. Chło­

pak -czuł prawdę tego szczęścia ca­

łą duszą i pełną świadomością. B y­

ło ono -namacalne i dosyć ciężkie.

Nie ufając mocy swojej kieszeni,

©otrzymywał bombę ręką i co chwi­

la ściskał ją mocno, jak gdyby się chciał upewnić, że ją ma.

Dalszy ciąg nastapł.

WIATR.

...Otóż pewnego dnia i ja także sie­

działem przy szybie. Wiatr huczał i wył, wydzierał się, parł i szczękał. Zaplątał się w ulicach miasta i nie -mógł ulecieć.

Rzucał się -na wieżę, zaglądał w oczy ze­

garowi, badał, która godzina. A godzi­

na była zawsze ta sama, albo może sto­

kroć piękniejsza, bo miasto stało się ru- chliwem, jak wodospad. Chwiało się, kręciło, wirowało, lśniło... Chorągiew po­

chylała się to w jedną, to w drugą stronę, jakby mówiąc: -tak! nie! tak! nie! Prze­

szedł człowiek zgięty! Niósł na plecach wiązkę drzewa. Na rogu wiatr rozwarł szeroko poły jego ubrania i gwizdał prze­

ciągle. Człowiek przystanął, zdjął czap­

kę. Krople po-tu błyszczały mu na czole.

Myślałem, że przyjdzie do ubogiej izby, a wiatr będzie huczał w kominie. A mo­

że żona — kobieta z nlebieskiemi -oczy­

ma — rozweseli jego serce. Bywają lu­

dzie weseli, choć biedni. Bywają kobie­

ty święte, n-iedostrzeżone przez nikogo.

Zawiązują one małą wstążeczkę błękitną dzieciom zapomnianym. Potem zdawało mi się, że jakaś dziewczyna, przechodzą­

ca przez plac, upadła. W -myśli zamie­

niłem się zaraz w miłosiernego samary­

tanina. Jej głowę podniosłem z bruku.

Spojrzała ma mnie rozpalonemi oczy­

ma! Zapytała: „Czy może mi pan po­

wiedzieć, gdzie on jest?" I ona także drwiła z ■rzeczywistości! Zadawala takie pytania człowiekowi, którego widziała -po raz pierwszy. Szeptałem- jej do ucha coś poważnego, lecz nie mogłem roz­

chmurzyć czoła ani oczu, rozpalonych smutkiem i gorączką!

Stary, poważny wiatr umie być bar­

dzo uporczywym. Bił on w ścianę, poza którą siedziałem, krzyczał przez okno:

„Zrób rachunek sumienia! Któż ty jesteś, moje -dziecko. Ach, stary pajacy-ku, plą­

czesz się we własnych myślach!"

A te historyjki sentymentalne! Opa­

dają, jak komary, i gryzą do krwi! Chcą dostać się do oczu i łzy wycisnąć. Lecz nie! My nie zaplaczemy, choć wiatr by­

wa bardzo czuły! Umie on szepnąć imię zapomniane. Jest to dobry przyjaciel.

A jeśli zrzuca na głowę gzyms -i zabija, to nie jest to chyba śmierć najgorsza?

Wyszedłem na ulicę i wiatr mnie ob- skoczył. Skoro dobrotliwa przyroda tak mas szarpie, podwiewa i obskakuje ze wszystkich stron, to widocznie dlatego, że -się jest -dużą i poważną figurą! I oto człowiek zaczyna myśleć o sobie, ocze­

kiwać, spodziewać się, wzdychać i pie­

ścić się sobą. Napróżno pęd wichru w szerokiej ulicy wołał: „Rzeczywistość cię chwyta... Chwyć -i ty ją... -Chwyć! Po­

myśl o dniach ponurych, o krwi rozlanej, rozpaczy, śmierci..." Małe pokrzyki wicherków ubocznych, prześlizgujących się po szczelinach, -grały jak tambu- rynk-i 1 śpiewały piosenki wesolutkie.

I te to wiaterki robiły mnie nieskończe­

nie sentymentalnym i- gadatliwym. Mó­

wiłem sobie: „O, jak wiatr huczy! jak szemrze! jak chce porwać i unieść! Ko­

cham wiatr! Wiatr rozpala ognisko ży­

cia! Kto kocha, tego wicher unosi! O, gdybym mógł kochać! Gdybym mógł czuć się unoszonym wysoko przez wiatr!

Przysięgam, jest .tylko jedna rzeczywi­

stość: którą człowiek tworzy! Jeśli w tamtem oknie pas się dla mnie rozwija złocisty, to dzięki oknu, dzięki słońcu i kwiatom i jasnemu przeczystemu ognio­

wi ii -gwiazdom i mrocznej nocy i Bogu niech będą -dzięki! Niech się dzieje wola Boża! Niech świat będzie piękny! Niech będzie świat szczodrobliwy. Kto myśli, że człowiek i kobieta i mała -dziewczyn­

ka są inni, niż się wydają, ten jest szczę­

śliwy i ten posiadł prawdę. I ja—mówiłem o sobie, choć nikt mnie nie słuchał, — jestem inny, niż -się wydaje. Jestem szczęśliwy i bardzo nieszczęsny. I bar­

dzo smutny i bardzo wesoły. I bardzo zły... I dobry... Ja kocham księżyc. Białe papierki przeleciały! Wiatr przewiał te małe ptaszki! Poleciały ze świergotem.

Dziecina zamknie je- do klatki. Te małe białe ptaszki śniły się dziś dziecku, więc trzeba, żeby się stały żywemi, żeby o- tworzyły -dziobki i zaśpiewały -nam pio­

senkę...

■Na ro-gu wiatr szczeknął na mnie.

Wzdrygnąłem się i »wypadły mi z pod głowy te wszystkie miękkie poduszeczki, na -których kołysały mnie i pieściły wia­

terki sentymentalne. Zapragnąłem strojów fantastycznych, koronek -i purpury na ciałach kobiet lekkomyślnych. Pragną­

łem dziwnych znaków, tajemniczych po­

rozumień, skośnych oczu, ust napiętno­

wanych okrucieństwem i żałością. Dusza moja krzyczała w pragnieniach! W po­

całunkach usta bym poszarpał! Lecz wiatr ma dwie ciemne ręce, k-tórem-i wnet odgarnie od -człowieka wszystko, co jest zbyt czerwone!

Wyszedłem nareszcie na plac, gdzie pięcioro ulic rozbiegało się w różne stro­

ny. Ujrzałem te lśniące ulice, huczące na wietrze. Każda wydała mi się niebez­

pieczną, żadna -nie miała przyjaźni dla mnie!

Znów tysiące historyjek sentymen­

talnych zasnuło mi się po gtowie... Lecz jam się tylko uśmiechał. Wiedziałem bo­

wiem, że nie są to najpiękniejsze rzeczy pod słońcem...

Leon Choromański.

"X

W 1KJ0K OOMULICKI.

Po śnie.

Niech d e pochwalą modły i pieśnie, Stwórco, rządzący łaskawie, 2eś mi pozwolił wycierpieć we śnie, Co inni cierpią na jawie.

Ból, choć w marzenia bladem odbiciu, Stargał mi ducha i kości —

Wiem już, jak wielkiej w prawdziwem życiu Jest mocy i głębokości.

Dziś, u Pańskiego stanąwszy stołu, Z ramieniem obok ramienia, Przyjąłem kornie, z braćmi pospołu, Świętą komunie cierpienia.

Z notatek zesłańca 1862 roku.

5 Józefa Hertza.

We wsi Nowa Bykowka stajenny po raz pierwszy na kwaterze ,,ka- zionnej" — w strasznie brudnej cha­

cie.

Dn. 28 kwietnia — postój we wsi Senino. Przykre zajście. Smulski ranny. Śledztwo. Na szczęście, kap. etapu polak, Majewski, pozwala przez noc zostać.

...W nocy — tajemne plany.

Spacer bez konwoju; polowanie w towarzystwie spotkanych myśli­

wych; rozmowa z bratem dziedzica.

Dn. 1 maja przybywamy do wsi Lichaija Późnią — póletap, gdzie nas nie chca przyjąć. 2yd-dróżnik, ro­

dem z Mińska, pozwala wypocząć u siebie i częstuje macą.

Dn. 2 maja — M. Wiażniki. mia­

steczko dobrze zabudowane, ruch wielki, bo budują ,drogę żelazną. Spo­

tkanie z partyą poprzednią. Kwatera w zajeździe — wygodna. W „Synie Gtieczestwa" dobry artykuł o demon- stracyi przeciw Felin...

Francuzi, wino.

Plany do późnej nocy.

Nazajutrz śniadanie z ojcem po­

znanego czecha Vaniczka. Żona z Litwy, polka, z Drozdowskich. W restauracyi spotykamy Dunina.

Pożegnanie. Zaraz za miastem dopędza nas biedna kobiecina, polka.

Plącząc, prosi o przyjęcie kilkunastu jaj. Cala milę towarzyszy nam Va- niczek.

O północy stajemy we wsi Sło- bodyszcze. Kwatera na etapie. Upa­

dek ducha: zniechęcenie co do pla­

nów.

Dn. 5-go w. Al. Grochowcu—wy­

lew Klaźmy. Goldman i Wagenfisz spotykają dr. Rużo, który ich zapra­

sza do marszałkowej Konopinowej.

Nazajutrz doktór bawi u nas kilka go­

dzin. Dn. 7-go list od Maurycego

(czerwoni górą). Doktór odprowa­

dza nas za miasto.

Decyzya pisania../?).

Stajemy w Źolinie. Kwestya pi­

sania upada. Henryk postanawia jednak pisać. Saladyn przestraszony.

Idziemy drogą, śród gęstego la­

su, który ciągnie się aż do Niżniego.

Położenie nizkie, wszędzie mokradła, a sama droga pełna bagien.

Mijamy granicę gub. Włodzi­

mierskiej. Dn. 8-go jedna partya ma pisać. Głosuje przeciw.

Stajemy w ładnej wiosce Czar- norecaje. Przygotowania i — zanie­

chanie pisania.

Dn. 10-go maja, w odległości 15 wiorst dostrzegamy Niżnij. Przed­

mieścia zalane. Przeprawiamy się przez Okę.

W Niżnim .otrzymujemy kwaterę w „peresylnej kazarmie". Ciemna i brudna. Dr. Hacickj wręcza nam fo­

tografie, nadesłane z Moskwy.

Spotkanie z Eismontem. Zapra­

sza na:s do siebie. Listy z W arsza­

wy. Odwiedzają nas pp. Wejtko i Borejsza, obaj z Wilna.

Dn. 11-go przybywa 6-u nowych zesłańców, a mianowicie: student Dyakowski, krawiec Guzik, piekarz Stypułkowski, dorożkarz Rnapiński, garbarz Filipowski i stolarz Pac.

Staramy się, by nas do Permu wysłano statkiem parowym. Jeżeli zgodzą się, staniemy w Omsku już za 4 miesiące;; jeśli nie —- za siedem.

Dn. 14 maja, pożegnawszy par- tyę Dyakowskiego, wyruszamy da­

lej. Deszcz, zimno. Mamy dwie pod- wody. Wieczorem przybywamy do wsi, na 8 wiorst przed stacyą, gdzie zmiana podwód. Dostajemy 3 paro­

konne.

Przeprawa przez Wołgę.

Na 30-tej wiorście zatrzymujemy

się we wsi Lebiejewo, gdzie gospody­

ni nie przyjmuje.od nas pieniędzy za mleko. Lud w tych stronach sympa­

tyczny, lecz nędznie żyje.

Dn. 15-go przybywamy do Sło- bodzkiego Sioła — miejscowości tern ciekawej, że mieszkańcy nie piją ani wódki, ani nawet herbaty, by nie przywyikać. Mężczyźni nie palą.

Śniegi i deszcze wciąż nam do­

kuczają. Droga, tonie w błocie, a o- kolica coraz bardziej górzysta.

Czuję się niezdrów.

Mijamy wsie ubogie, licho, zabu­

dowane. Lud żywi się niemal tylko Chlebem i wodą.

Wierzchołki gór i doliny usłane białym jeszcze śniegiem. Dn. 21-go przeprawiamy się przez zbieg rz. Su­

ry i Wołgi. W promieniu 2 wiorst pola wodą zalane.

■Nareszcie 22 maja stajemy w Wasil-Szursku, położonym na stro­

mej (pochyłości góry. Kwaterę ma­

my w „zborni".

Wieczorem śpiewy w altanie na górze.

Nazajutrz przyjęcie u aptekarza, niemca.

Dn. 24-go przybywa partya Janka.

Egzekucya nad zbrodniarzem:

piętnowanie i 45 plag.

Wśród ulewnego deszczu rusza­

my w dalszą drogę. Nocleg we wsi Nikrowka, zamieszkałej .przez Czere­

misów. Chaty innej już konstrukcyi:

mają podwórza. Mowa zupełnie róż­

na od rosyjskiej.

Dn. 25-go przekraczamy granicę gub. Niżegorodzkiej i wchodzimy do Kazańskiej. O godz. 4 rano przyby­

wamy do- Wiłowatej, gdzie życzliwie przyjmuje nas kapitan Glinojecki, ro­

dem z Płocka, i kilku zaprasza do siebie. Idzie czterech. W drodze po­

wrotnej błądzą do północy.

Wiadomość o śmierci papieża.

D.n. 26-go stajemy we wsi Man- ce-luhasach, zamieszkałej przez Czu- waszów, plemię Czeremisom pokre­

wne. Oba te plemiona odznaczają się nadzwyczajną uczciwością. Męż­

czyźni naogół przystojni j krzepcy.

Kobiety, przeciwnie, bardzo szpetne.

Strój mężczyzn — spodnie, ko­

szula, łapcie, okrycie głowy przypo­

mina naszych włościan. Kobiety o- wijają nogi powyżej kolan zieloną materyą. Mężatka .przepasuje gło­

wę tasiemką. W uszach, zamiast kolczyków, srebrne monety. Wogóle ozdoby stroju niewieściego składają się głównie ze srebrnych pieniędzy.

Zdarzało mi się widzieć kobiety, ma­

jące w uszach po 3 i 4 ruble drobną srebrną monetą. Czuwaszki noszą na piersiach tabliczki (pół łokcia sze­

rokie, 1/ 4 długie), takąż monetą na­

bijane. Pozatem m ają rodzaj czape­

czek również z pieniędzy. Strój za­

możnej kobiety przedstawia około 150 rb. wartości. W chatach jednak brud, mrok, zaduch, kominów brak.

...Czuje się coraz gorzej. Sala­

dyn spędził całą noc przy mnie.

Dn. 27-go nocujemy w Czebaksa- rach nad Wołgą. Miasteczko nędzne, zamieszkałe przez moskali i czuwa- szów. Wezwany lekarz zaleca mi bańki. Żołnierz, pozostawiony na kwaterze, prosi o pozwolenie udania się na obiad... „wasze błahorodje".

Dn. 29-igo dostajemy 5 podwód parokonnych i wyjeżdżamy znów w ulewny ‘deszcz. Spotkanie z popem.

...,,U nas, w Kazaniu, studenci noszą okulary**.

Stary żołnierz, polak, zawiada­

mia nas, że Jakób wolny.

Dn. 1-go czerwca — 8 podwód parokonnych. Wicher północny, deszcz, grad, droga przykra. Jazda szybka, choć szkapiny chude. Zzięb­

nięci, zatrzymujemy się we wsi Ka- raczewo. Wioska brudna, w chacie pełno robactwa, nocujemy w stodole.

Mieliśmy jechać dalej, ale nie decy­

dujemy się, wobec strasznej wichu­

ry. Dopiero nazajutrz, drogą bocz­

ną, Po górach i rowach dostajemy się do Worobiewki, sioła dość rozległe­

go, gdzie znajdujemy kwaterę w zglę­

dnie czystą, ale za to nic do jedze­

nia.

Nagły upał.

Dn. 3-gtx Świaźsk nad Świagą.

Jest tu partya Janka. W więzieniu mamy pokój froterowany. Uprzejma

„smotritielowa". Miasto nędzne, tra- ktyernia nędzna, potrawy drogie. Na­

wet za chleb liczą. Po 3 kop. kawa­

łek.

Następnego dnia, wraz z partyą Janka i konwojem, wsiadamy na dwie łodzie. Przez Swiagę, Wołgę i Ka- zankę płyniemy do Kazania. Z odle­

głości kilku wiorst miasto ślicznie się przedstawia, położone na wysokiej, kształtnej górze. Widać też pomnik, wzniesiony na pamiątkę zdobycia tej tatarskiej stolicy.

W Kazaniu otrzymujemy 2 stan- cye w koszarach. Urzędnicy b.

grzeczni. Poczta wydaje nam listy, których przedtem doręczyć nie chcia­

no. Nasze pisma przyjmują bezpła­

tnie. Pułkownik, za wstawieniem się uprzejmego porucznika, obiecuje w y­

słać nas do Permu statkiem.

Pozwolono wyjść na miasto. Ła­

dne jest. „Cafe restaurant**. Gospo­

darz Herman pożycza nam do domu pisma rosyjskie i niemieckie. Partya Kołakowskiego przenosicie z ostrogu do nas. On sam zostaje.

Dn. 5-go czerwicą mamy dniów­

kę. Obiad jemy w „Cafe**; 4 potra­

wy 40 kop.—‘Przybywa czwarta par­

tya. — Chodzimy po mieście prze­

ważnie bez eskorty.

Dn. 7-go odwiedza nas rano puł­

kownik Sołowiew. Zwraca się z prze­

mową do Wagenfisza. Konwój z 4 żołnierzy bez broni. Pożegnanie z rozstającymi się towarzyszami. P rzy­

łączeni: Djakowski, Kowalski, Gła­

dysz, Kempf, Grzybowski, Baczyń­

ski, Słypułkowski.

Dalszy ciąg nastapi.

Radosny dzień Ola.

Nazajutrz po radosnetn, długo ocze- kiwanem, wydarzeniu w rodzinie, Olo siada i koncypuje list do kuzynka Ma- niusia, którego losy wojny ewakuowały do Moskwy.

„Kochany Maniusiu! To się stało wczoraj o godzinie piątej poobiedzie, bo przyszedł do inas pan Kazimierz i przy­

niósł bochenek chleba pytlowego, kawa­

łek placka i masła dużo, olej, może całą masielndozkę! Ale prawdziwego chleba pytlowego, nie takiego za kartką, bo ta­

kiego Już mierna i jeszcze więcej ma nie być! To ja zawołałem Mamusię i po­

wiedziałem jej, to Mamusia zawołała Papcia i także mu powiedziała, to Papcio nic nie powiedział, to Mamusia dalej po­

wiedziała, że wczoraj przyniósł trzy funty cukru i funt Popowa, a dziś boche­

nek pytlowego, kawał placka i masiel- niczkę, to Papcio powiedział, że się chło­

pak rujnuje, to Mamusia odpowiedziała, że on ma poważne zamiary, więc Papcio kazał mi wyjść z pokoju. Jak ja odcho-

E. L. V oynich.

B Ą K

8

Artur wstrząsnął głową. Pułkow­

nik podniósł obie ręce ruchem grzecznego zdziwienia.

— Doprawdy? Nie zgadujesz pan? Ależ ty sam, panie Burton!

Któż inny mógłby znać twoje miło­

sne sprawy?

Artur odwrócił się w milczeniu.

Na ścianie wisiał wielki, drewniany krucyfiks. Oczy chłopca spoczęły na nim z jakiemś mętnem zdumieniem, że ten Ukrzyżowany nie obrócił w proich kapłana, (który zdradził konfe- syonał.

— Proszę, podpisz pan pokwi­

towanie z odbioru swoich papierów—

rzekł pułkownik uprzejmie — i nie będę już pana zatrzymywał dłużej.

Zapewne spieszno panu do domu, a i mnie sporo czasu zabierają te spra­

wy (tego fiksata Bolli, który tak sro­

go doświadczył pańska chrześciańską wyrozumiałość. Obawiam się, że ciężki wyrok go czeka. Zegnam pana.

Artur podpisał pokwitowanie, wziął papiery i wyszedł w śmiertel- nęm milczeniu, Enrico odprowadził go do bramy, ale' Artur rozstał się z nim bez słowa pożegnania j wsiadł do łódki, która miała go przewieźć przez kanał forteczmy. Gdy wstępo­

wał na kamienne stopnie, wiodące na ulicę, postać dziewczęca w perkalo- wej sukni i słomianym kapeluszu podbiegła ku niemu z wyciągniętemi rękoma.

— Arturze! Och! Jakże się cie­

szę! Jak się cieszę!

dżiłem, to masło i placek leżały jeszcze w przedpokoju. Ale jak przyszedłem za pół godziny, to Papcio siedział w stoło­

wym i sm arow ał duży kawał placka tak grubo masłem, a Mamusia obcierata chu­

steczką nos, ale nie z kataru, napewno, bo się zaraz uśmiechnęła do mnie, żebym nie poznał. Ale ja poleciałem prędko do kuchni, bo tam przyszedł stróż z chłopa­

kiem od windy po miedź. Antoniowa okrop­

nie płakała i powiedziała do mnie, mój Boże, jak panienka będzie mogła być szczęśliwa z panem Kazimierzem bez rondli i bez samowara! Ale .to niepraw­

da, bo przy kolacyi było wesoło, i Pap­

cio się śmiał, i Mamusia, i Kocia, i pan Kazimierz, i Antoniowa.

Ja także byłem okropnie kontent, bo jakeśm y siadali do stołu, to się dowie­

działem, że stróż z chłopakiem od windy wyniósł wannę z łazienki, a Papcio za­

powiedział, że nowej nie kupi aż po .woj­

nie, więc ja się strasznie, strasznie ucie­

szyłem, że się tak długo nie .będę kąpał!

W ogóle to był bardzo przyjem ny dzień, więc całuję cię serdecznie. Pisz do mnie przez Sztubgart. Twój Ok)".

B. Gorczyński.

P rze kła d z a n g ie ls k ie g o p rze z H. J. P.

POW IEŚĆ.

Artur cofnął się 'drżąc na całem ciele.

— Jim! — wyrzekł wreszcie ja ­ kimś nie swoim głosem. — Jim!

— Czekam na -ciebie od :pół go­

dziny. Powiedzieli, że wypuszczą cię o czwartej. Arturze, czemu tak patrzysz ma mnie? Coś się stało. A r­

turze? Co tobie jest? Stój!

Artur bowiem -odwrócił się i szedł zwolna ulicą, ijakgdyby zapom­

niawszy o obecności Gemmy. P rz e ­ straszona jego zachowaniem się, -po­

biegła za mim i chwyciła go za ramię.

— Arturze!

P rzystanął 1 popatrzył na nią -o- słupialym wzrokiem. Wsunęła mu rękę pod ramię i czas jakiś szli w milczeniu.

— Słuchaj, drogi — rzekła mięk­

ko — nie -trap się tak ta nieszczęsną historyą. Wiem, że to okropne dla ciebie, ale w szyscy to rozumieją.

- Jaką historyą?—zapytał tym samym dziwnym, bezdźwięcznym głosem.

— No, listem Boll-i!

Tw arz A rtura ściągnęła się bole­

śnie ma dźwięk tego 'nazwiska.

— Myślałam, że to nie dojdzie do ciebie — ciągnęła dalej Gemma — ale widocznie musieli ci powiedzieć.

Bolla zwaryował chyba, że coś po­

dobnego wymyślił.

— Co takiego?

— Więc nie wiesz? Napisał o- kropny list, w którym powiada, że go zaaresztowali ma skutek twoich ze­

znań. Oczywiście, to brednie; w szys­

cy. którzy cię znają, wiedzą o tern i

tylko obcy się tern wzburzyli. 1 ja głównie dlatego przyszłam tu, żeby ej powiedzieć, że nikt w naszem 'kół­

ku nie wierzy temu.

— Gemmo! Ale to — prawda!

Odsunęła się zwolna od niego i stała, milcząca z oczyma szeroko roz- twairtemi i pociemniałemu ze zgrozy, z twarzą tak białą, jak chusteczka, okalająca jej szyję. Jakieś bezmier­

ne, lodowate milczenie otoczyło ich, odgradzając niby murem od uliczne­

go gwaru.

— Tak — wyszepta! wreszcie Artur. — Parowce... zakazane książ­

ki... mówiłem o tern... wymieniłem je­

go nazwisko. O Boże! Boże mój! Co ja teraz pocznę!

Oprzytomniał nagle i spostrzegł śmiertelną trwogę wyrytą na jej twa­

rzy. Tak. ona zapewne myśli —- —-

— Gemmo! Ty nie rozumiesz!—

wykrzyknął, przystępując do niej, ale ona cofnęła się z okrzykiem:

— Nie dotykaj mnie!

Artur uchwycił ją gwałtownie za rękę.

— Posłuchaj, na miłość boską!

Niema w tern mojej winy. Ja --- .

— Puść mnie! Puść moją rękę.

Puść!

Szarpnęła się z całej siły, wy­

rwała rękę i uderzyła go w twarz.

A jemu mgła przesłoniła oczy.

Przez chwilę widział tylko bladą, zrozpaczoną twarz Gemmy i jej rę­

kę, którą z obrzydzeniem obcierała o swoją perkalową sukienkę. W chwi­

lę potem wróciła mu przytomność;

rozejrzał się i spostrzegł, że jest sam.

ROZDZIAŁ VII.

Ciemno już było, gdy Artur za­

dzwonił do frontowych drzwi pałacu przy Via Borra. Przypomniał sobie, że błąkał się po ulicach, ale gdzie i jak długo, nie miął pojęcia. Lokaj- czyk Julii otworzył mu, ziewając, i u- śmiechnął się znacząco na widok wy- bladłej. osłupiałej twarzy panicza.

Zabąwilo go to niepomiernie, że ten panicz powraca z więzienia, jak pi­

jany, obdarty żebrak.

Artur poszedł na górę. Na pier- wszęm piętrze spotkał Gibbons‘a i chiciał go minąć, mruknąwszy ..Do­

bry wieczór", ale Gibbons nie nale­

żał do tych, których łatwo można się pozbyć.

— Państwa niema — rzeki, spo­

glądając krytycznie na zaniedbany ubiór j potargane włosy Artura. — Pojechali na wieczór i wrócą 'dopie­

ro koło dwunastej.

Artur spojrzał na zegarek. Była dziewiąta. O ! będzie miał dosyć cza­

su. aż na:dto dosyć!

— Pani kazała mi spytać, czy pan będzie jadł wieczerze i powie­

dzieć, że prosi, by pan poczekał na jej powrót, bo dziś 'jeszcze chce się koniecznie z panem rozmówić.

— Nie będę nic jadł, dziękuję;

proszę powiedzieć pani, że się nie położę — odrzekł Artur i wszedł do swego pokoju.

Nic się tu nie zmieniło od chwili zaaresztowania go; portrecik Monta- nellfego leżał na stole na dawnein miejscu, a krucyfiks stał w alkowie.

Artur zatrzymał się chwilę na progu, nadsłuchując. W całym domu cisza panowała, głęboka; widocznem było, iż nikt nie przyjdzie przeszkodzić mu. Ostrożnie zamknął drz> w i na klucz.

Tak więc, to był koniec. Nie miał już o czetn myśleć, ani się o co tro­

szczyć; pozostała jedynie mętna, u- porczywa świadomość, że trzeba zni­

knąć — nic więcej.

Nie powziął nawet jakiegoś okre­

ślonego zamiaru popełnienia samo­

bójstwa, nie zastanawiał się nawet nad tern; była to rzecz konieczna, nieunikniona. Nie wiedział nawet, ja­

ki rodzaj śmierci obierze; chodziło mu tylko o to, aby z tern skończyć prędko i zapomnieć. W pokoju nie miał żadnej broni; nawet scyzoryka, ale to mniejsza; wystarczy ręcznik, lub podarte na pasy prześcieradło.

Tuż nad Oknem wbity w ścianę stercza! potężny gwóźdź. Należało tylko sprawdzić, czy utrzyma jego ciężar. Artur wszedł na krzesło i 'spróbował; gwóźdź nie wydał mu się dostatecznie umocowanym; zszedł więc z krzesła i wydostał młotek z szuflady. Wbił gwóźdź głębiej i miał już ściągnąć prześcieradło z łóż­

ka, gdy przypomniał sobie, że się nie pomodlił. Oczywiście, każdy chrześcianin musi się pomodlić przed śmiercią; są nawet osobne modlitwy dla umierających.

Wszedł do alkowy i ukląkł przed krucyfiksem.

„Wszechmogący, miłosierny Bo­

że" — zaczął głośno i urwał nagle.

Czuł w sobie taką próżnię, że nie wiedział, o co się modlić. I czyż Chrystus znal tego rodzaju cierpie­

nie, Chrystus, który go nigdy nie przestrzegł? Jego zdradzono tylko, jak Bollę, ale On sam nikogo bez­

wiednie nie zdradził,

Artur wstał, żegnając się z przy­

zwyczajenia. Przystąpiwszy ido sto­

łu, ‘zobaczył list zaadresowany do niego ołówkiem. Poznał pismo Mon- tanellPego. Rozerwał kopertę i czy­

tał:

„Mój drogi chłopcze! Ogromnie mi .przykro, iż nie mogę cię widzieć w dzień uwolnienia, ale wezwano mnie do umierającego. Wrócę dopie­

ro w nocy. Przyjdź do mnie jutro rano. Piszę to w wielkim pośpiechu.

L. M.“.

Artur położył list z westchnie­

niem. Biedny 'Padre! Ciężka to bę­

dzie dla niego chwila, gdy się do­

wie...

Jak ludzie śmieli się .i rozma­

wiali na ulicach! Jak nic się nie zmie­

niło od tej ipory, kiedy on żył! Nic, nic zgoła, najdrobniejsza rzecz nie uległa przeobrażeniu, dlatego, że jed­

na ludzka dusza, żyjąca ludzka du­

sza umarła. Woda szemrała w fon­

tannach, wróble świergotały na da­

chach, tak jak świergotały wczoraj, jak będą świergotać jutro'. Tylko on umarł.

Usiadł na łóżku, skrzyżował rę­

ce na poręczy i oparł o nie ćzolo.

Miał jeszcze dosyć czasu, a głowa go tak bolała nieznośnie; coś w samym środku mózgu świdrowało i bolało;

a pozatem (wszystko było takie niemądre, puste, tak zupełnie bez znaczenia...

*

Dzwonek u drzwi frontowych zadźwięczał ostro i Artur zerwał się z miejsca bez tchu, przerażony śmiertelnie. Wrócili!... musial się zdrzemnąć i pozwolił, by drogocen­

ny czas minął... a teraz będzie mu- siał widzieć ich twarze i słuchać ich szyderstw i uwag okrutnych! Och!

gdyby miał nóż!...

Rozejrzał się rozpaczliwie po po­

koju. Na małym stoliczku stał ko­

szyczek do robót jego matki, zape­

wne tam będą nożyczki; może sobie przeciąć arteryę. Nie, gwóźdź i prześcieradło będą pewniejsze, jeżeli tylko zdąży.

W pośpiechu zerwał nakrycie iz materaca i zaczął drżeć. Na kory­

tarzu dały się słyszeć kroki. Nie...

udarł .za szeroko, z takiego kawała nie (będzie można zadzierzgnąć pę­

tli. Spieszył się gorączkowo, krew rozsadzała mu tętna j szumiała w u- szach; a kroki na korytarzu były co­

raz bliższe. Prędzej! Prędzej! O!

Boże! jeszcze tylko pięć minut.

Zapukano do drzwi. Strzępy prześcieradła wypadły mu z ręki;

wstrzymał oddech, nadsłuchując. Ja­

kaś ręka poruszyła klamką i głos Julii zawołał:

— Arturze!

Wstał, dysząc ciężko.

— Arturze! otwórz; czekamy!

Zebrał pospiesznie podarte prze­

ścieradło, wrzucił je do szuflady i szybko uporządkował łóżko.

— Arturze!

Tym razem dał się słyszeć głos James‘a i niecierpliwe szarpnięcie klamką.

— Śpisz, czy .co?

Artur szybkiem spojrzeniem 'Ob­

rzucił pokój; ,zobaczył, że wszystko jest w porządku, i otworzył drzwi.

— Myślałam, że będziesz miał przynajmniej tyle delikatności, że po­

czekasz na nasz powrót, jak o to pro­

siłam— zawołała Julia, wpadając do pokoju z furyą. — Widocznie uwa­

żasz za rzecz właściwą, żebyśmy stali pól godziny pod twemi drzwia­

mi —

— Cztery minuty, moja droga—

poprawił James miękko, wchodząc do pokoju tuż 'za olbrzymim itrenem różowej, atlasowej sukni żony. — Ale, istotnie, Arturze, sądzę, iż by­

łoby przyzwoiciej... g d y b y ś --- -

— Czego chcecie? — przerwał Artur. Stal z ręką na klamce, rzu­

cając na nich ukradkowe spojrzenia,

jak ścigane zwierzę. Ale James był zbyt tępy, a Julia zbyt rozzłoszczo­

na, żeby zauważyć ten szczególny widok.

Ram Burton podał krzesło żonie i sam usiadł, starannie podciągając na zgięciach kolan nowe spodnie.

— Julia i ja — zaczął — uwa­

żamy za nasz obowiązek pomówić z tobą poważnie o — —

— Nie mogę was słuchać dzi­

siaj... Jestem niezdrów. Głowa mnie boli... Miusicie poczekać.

Artur imówił dziwnym, zdławio­

nym głosem, zacinając się. Jalmes spojrzał na niego uważniej.

— Co ci je st? — zapytał niespo­

kojnie, przypomniawszy sobie, że Artur przybywa z Siedliska wszel­

kich, niezliczonych chorób. — Czy aby nie co zaraźliwego? Wyglądasz, jakbyś miał gorączkę.

— Głupstwo — przerwała Julia szorsiiko.—To takie zwykłe komedye, bo wstydzi się spojrzeć nam w oczy.

Pójdź tutaj, usiądź, Arturze.

Artur zwolna przeszedł pokój i usiadł na łóżku.

— O co chodzi? — wymówił ze znużeniem.

Pan Burton adkaszlnął; pogła­

dził nieposzlakowanie utrzymaną brodę i zaczął przygotowaną widocz­

nie naprzód mówkę:

— Poczytuję za mój obowią­

zek — przykry obowiązek — pomó­

wić z tobą poważnie o... o twojem niepojętem postępowaniu i tych — tych stosunkach, jakie zawiązałeś z podpalaczami, przestępcami i... i wo- góle osobami nagannego prowadze­

nia. Chcę wierzyć, iż w ,telm wszyst- kiem jest z twojej strony więcej nie­

rozwagi, niż zepsucia — — Umilkł.

— Cóż dalej? — zapytał Artur.

— Nie chcę cię sądzić za suro­

wo — ciągnął dalej James, łagodnie­

jąc bezwiednie wobec bezbrzeżnej a- patyi Artura — i skłonny jestem po­

liczyć to na karb młodości, niedo- świadczenia i i... tej wrażliwej natu­

ry, która odziedziczyłeś Po matce.

Oczy Artura podniosły się zwol­

na ma portret matki; nie wymówi!

jednak ani słowa.

— Ale pojmujesz — ciągnął da­

lej James — że niepodobieństwem mi jest trzymać nadal w moim do­

mu kogoś, kto ściągnął publiczną hańbę na nazwisko tak szanowane, jak nasze.

— Cóż dalej? — powtórzy! Ar­

tur.

— Proszę cię — ozwala się Ju­

lia astro, składając z e stukiem wa­

chlarz i opierając go ną kolanie — bądź łaskaw powiedzieć coś więcej, niż to ,<cóż dalej", bo to wkońou a- nioła wyprowadziłoby z cierpliwości.

— Postąpisz, jak uznasz zia naj­

lepsze — rzeki Artur zwolna. Zre­

sztą mniejsza o 'to.

— Jakto mniejsza o to? — po­

wtórzył James w osłupieniu, a jego żona powstała, śmiejąc się zjadliwie.

— Ach, tak; mniejsza o to? Wi­

dzisz, James, przekonałeś się chyba, na jaką wdzięczność możesz liczyć tutaj. A ostrzegałam cię zawsze, że to się na <nic nie zdało okazywać tyle względów i 'litości papistkom, awan­

turnicom i i c h ---

— Przestań, moja droga.

— Arii myślę; dosyć już tych sentymentalizmowi Czas już, żeby śię dowiedział, kim byłą jego matka!

Po co m y się mamy obarczać ja- kiernś niepoprawnem dzieckiem i ponosić sku/tikj poikątnych miłostek?

Masz! Czytaj!

Wydobyła zmięty papier z kie­

szeni i rziucila go przez stół Arturo­

wi. Ten rozłożył go; było to pismo matki, datowane na cztery miesiące przed jego urodzeniem' i zawierają­

ce rodzaj wyznania wystosowanego do męża .j opatrzonego dwoma pod­

pisami.

Artur przeczyta! je zwolna;

wzrok jego zatrzyma! się dłużej na umieszczanym tuż |pad nazwiskiem maiki dobrze mu znanym podpisie

„Lorenzo Montanelli". Poczem w milczeniu złożył papier i umieścił go na stole. James wstał i wziął żonę zą rękę.

— Dosyć już tego, Julio. Idź na dól; już późno, a ja chcę pomówić trochę z Arturem o interesach. Idź!

Popatrzyła na męża, poczem na Artura, który siedział z oczyma utkwionemi w ziemię.

— Wygląda, jak ogłupiony — szepnęła.

Gdy zebrawszy tren w rękę, o- puściia pokój, James zamknął za nią drzwi i wrócił na dawne miejsce przy stole. Artur siedział wciąż milczą­

cy i nieruchomy.

— Arturze — zacząt James ła­

godniejszym tonem, teraz gdy go już Julia słyszeć nie mogła. — Przykro mi bardzo, że się to wydało. Mogłeś równie dobrze nie wiedzieć o tern.

Ale stało się; i rad jestem, że dajesz dowód takiego panowania nad sobą.

Julia jest trochę rozdrażnioną, jak to często kobiety, ale ja cheiałbym to jakoś załagodzić.

Zawiesił glos i spojrzał na Artu­

ra, aby sie przekonać, jakie wraże­

nie sprawiły jego poczciwe słowa, ale Artur siedział wciąż bez ruchu.

— Oczywiście, mój drogi chłop­

cze—ciągnął dalej James po chwili—

bardzo to przykra historya i najle­

piej .o tern nie mówić. Mój ojciec o- kazal się do tyła wspaniałomyślnym, że nie rozwiódł .się z twoją matką, gdy mu swój upadek wyznała; za­

żąda! tylko, by ten, który ją z drogi cnoty sprowadził, opuści! kraj bez­

zwłocznie. Jakoż ów został księ­

dzem i pojechał do Chin, jako misyo- narz. Co do innie, sprzeciwiałem się bardzo twojemu zetknięciu z nim, gdy wrócił, ale ojciec przed samą śmiercią zezwolił, by cię uczył pod warunkiem, by nigdy nie widział się z twoją matką. Muszę być sprawie­

dliwym' i zaznaczam, że o ile mi wia­

domo, oboje wiernie dotrzymali tego zobowiązania, aż do końca. Opłaka­

na to historya. zaiste, ale — — A rtur nagle przechylił głowę w miał pozbawioną wszelkiego w yrazu i martwą, jak woskową.

— U-u-ważasz — rzeki zcrcha, zacinając się na każdem słowie — że to wszystko jest ibar-bar-r-dzo za... zabawne?

— Zabawne! — James cofną! się na krześle i spojrzał n a chłopca ze zgrozą. — Zabawne! Arturze, czyś ty oszalał?

Artur nagle przechylił golwę w tyl i wybuchnął niepohamowanym śmiechem.

— Arturze! — wykrzyknął za­

cny fabrykant, wstając ,z godnością—

jestem zdumiony i zgorszony two­

jem zachowaniem się!

Odpowiedział mu nowy wybuch śmiechu ta k hałaśliwy i gwałtowny, że naw et James zrozumiał, że kryje się pod tem coś więcej, niż lekkomy­

ślna pustota.

- Istna histeryczka — mruknął, wzruszywszy pogardliwie ramiona­

mi, i zniecierpliwiony zaczął chodzić po pokoju. — Doprawdy, Arturze, je­

steś niemożliwiszy, niż Julia! Zaprze­

stań że raz tęgo śmiechu. Nie mogę tu tkwić całą noc.

Ale mógł równie dobrze mówić do ściany; Artur niczego nie sły­

szał i n a nic .nie izważał, tylko śmiał się i śmiał bez końca..

— To nie do wytrzym ania! - .rzeki wreszcie James, przystając na środku pokoju. — Jesteś zanadto rozdrażniony i nie imożnąby się z to ­ bą dogadać dzisiaj. P rzyjdź do mnie jutro po śniadaniu. A te ra z połóż się. Dobranoc.

W yszedł, trzasnąwszy drzwiami.

— A .teraz n a d rugą kome- dyę — mruknął, schodząc n a dół. — Tam był śmiech, a tu będą łzy. Bo­

daj to wszyscy, dyabli wzięli.

♦ *

Artur przestał się śmiać. P o ­ rwał młotek z szuflady i rzucił się na krucyfiks. T rzask rozbijanej figury przywrócił mu przytom ność. Drgnął i zobaczył, że stoi przed pustym pie­

destałem z młotkiem w ręku, a szczą­

tki strzaskanego wizerunku walają mu się u stóp.

Odrzucił młotek.

— Tak to łatwo! — szepnął. — O! jakiż ze mnie głupiec!

■Usiadł p rzy stole, oddychając ciężko i dłońmi ścisnął czoło. Po pe­

wnym czasie wstał, zbliżył się do u- mywalni i w ylał sofcie cały dzbanek zimnej wody na głowę. Poczem zu­

pełnie uspokojony siadł znowu i za­

czął myśleć.

I oto dla takich rzeczy, dla ta ­ kich nikczemnych, fałszywych ludzi w yczerpał w szystkie męki w stydu i rozpaczy; chciał się wieszać, dlate­

go, że jeden ksiądz okazał się kłam ­

cą. Jakgdyby onj w szyscy nie byli