Biuletyn PTE nr 1(76)2017 I 1
UKRYTE ŹRÓDŁA INNOWACJI
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI >> UNIWERSYTET WARSZAWSKI >> ØSTFOLD UNIVERSITY COLLEGE
Projekt badawczy: „Innovative Gender” as a New Source of Progress
W NUMERZE:
Artykuły Marek Ratajczak
Liberalizm i neoliberalizm ekonomicz- ny w perspektywie historycznej Adam Karbowski
Instytucjonalne fundamenty rozwoju podsystemów wiedzy w Europie Środ- kowej i Wschodniej
Jan Brzozowski, Marta Gruszka, Mał- gorzata Majka, Justyna Szymańska, Cezary Ulasiński
Reemigracja i przekazy pieniężne: uję- cie regionalne
Miscellanea
Piotr Raźniak, Sławomir Dorocki, Anna Winiarczyk-Raźniak, Monika Płaziak, Anna I. Szymańska
Zmiany pozycji ekonomicznej miast Europy Środkowo-Wschodniej w przy- padku kryzysu dominującego sektora Laureaci Nagrody Nobla
Adam Noga
Kontrakty jako narzędzia regulowania zachowań ekonomicznych – propozy- cje Olivera Harta i Bengta Holmströma Jubileusz
Marian Gorynia
90 lat istnienia Uniwersytetu Ekono- micznego w Poznaniu
Recenzje i omówienia Ryszard Rapacki
Palgrave Dictionary of Emerging Mar- kets and Transition Economies. Insight from Archival Research, red. by J. Höl- scher i H. Tomann
EKONOMISTA 2017/1
Ewa Okoń-Horodyńska
Wprowadzenie 5
Danuta A. Tomczak
Równość społeczna jako czynnik rozwoju
gospodarczego – doświadczenia skandynawskie 7
Ewa Okoń-Horodyńska, Tomasz Sierotowicz, Anna Zachorowska-Mazurkiewicz
Kobiety i mężczyźni w procesie innowacji – wyniki badań
15
Konferencje i seminaria naukowe PTE Podsumowanie projektu „InnoGend”
– panel dyskusyjny
26
Barbara Liberda
Main Research in InnoGend Project 29
Kwestionariusz ekonomisty
Danuta A. Tomczak 31
Jubileusz
Dwudziestolecie działalności naukowej prof. dr hab. Danuty Rucińskiej 33 Z naszych starodruków
Aleksander Woycicki: Szkoły gospodarstwa domowego
35
Polecamy
Nowości Wydawnictwa PTE
38
Lektury
Więcej o innowacyjności kobiet i mężczyzn 40
NR 1/2017
WYDAWCA:
ZARZĄD KRAJOWY
POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa
Tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44 mail: zk@pte.pl
PREZES ZARZĄDU:
prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA REDAGUJE ZESPÓŁ W SKŁADZIE:
mgr PAWEŁ ADAMCZYK prof. dr hab. BOGUSŁAW FIEDOR mgr STANISŁAW GLIŃSKI
mgr ROBERT GRZESIŃSKI – REDAKTOR PROWADZĄCY mgr ANNA KUCHARCZYK
prof. dr hab. BARBARA LIBERDA prof. dr hab. EWA OKOŃ-HORODYŃSKA mgr MICHAŁ PLEWCZYŃSKI
prof. dr hab. BOGDAN ŚLUSARZ prof. DANUTA TOMCZAK dr RAFAŁ WISŁA
dr hab. ANNA ZACHOROWSKA-MAZURKIEWICZ – REDAKTOR NAUKOWY RECENZENT NAUKOWY:
dr ZOFIA ŁAPNIEWSKA KOREKTA:
FIRMA KOREKTORSKA UKKLW – MAŁGORZATA ABLEWSKA, KATARZYNA SZOL SKŁAD I ŁAMANIE:
STUDIO GRAFICZNE LING BRETT Al. Spacerowa 104
05-825 Książenice DRUK I OPRAWA:
DB PRINT POLSKA ul. Chrzanowska 32 05-825 Grodzisk Mazowiecki NAKŁAD: 1500 egz.
Wszystkie biuletyny dostępne są w wersji elektronicznej na stronie internetowej PTE www.pte.pl
Zapraszamy też na strony www.owe.pte.pl oraz www.szkolenia.pte.pl
Publikacja wydana w ramach projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, grant Pol-Nor/200588/60/2013 “Innovative Gender as a New Source of Progress”, w ramach
Polsko-Norweskiej Współpracy Badawczej, zob. też: www.innovativegender.pl
Na zdjęciu: siedziba PTE w Warszawie
Biuletyn PTE znajduje się na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego – za publikację autorzy mogą otrzymać 4 punkty. Więcej na stronie MNiSW: nauka.gov.pl
Publikacja wydana w ramach projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, grant
BIULETYN POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO NR 1/76 MARZEC 2017
kwartalnik bezpłatny -– ukazuje się od 1990 r.
Wprowadzenie
Czy duża ilość pieniędzy wpompowana w naukę, prace badawczo-rozwojowe i działalność organiza- cji wsparcia działalności innowacyjnej zaowocuje potokiem użytecznych rozwiązań nadających się do wykorzystania w gospodarce? Czy polityka na- ukowa, polityka innowacyjna, polityka fiskalna są w stanie pobudzać postawy przedsiębiorcze i in- nowacyjne? Czy krajowe i regionalne inteligentne specjalizacje przyczynią się do wzrostu poziomu innowacyjności? Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że w bardzo ograniczonym zakresie. Więc może warto rozszerzyć skalę pytań i analizować zja- wisko znacznie głębiej.
A więc na przykład, czy uprzedzenia i stereotypy o decydującej roli biologii w kształtowaniu jednostki, jej zachowań, postaw i potrzeb mogą być przeszkodą na drodze budowy innowacyjnej gospodarki? Zespół
badawczy Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Uniwersytetu Warszawskiego oraz Østfold Universi- ty College (Norwegia) zadał sobie takie właśnie ry- zykowne pytanie. Połączenie roli społeczno-kulturo- wej kobiet i mężczyzn z procesem innowacji stało się główną płaszczyzną dociekań w zadaniu badawczym
„Innovative Gender” as a New Source of Progress.
Głównym założeniem realizowanego zadania badaw- czego jest to, że fenomen zróżnicowania płci nie jest wystarczająco wykorzystywany w kontekście rozwo- ju innowacji.
Jeżeli kobieca kreatywność (a w konsekwencji in- nowacyjność) objawia się w odmienny sposób niż kreatywność i innowacyjność mężczyzn i jeżeli ta druga jest uznawana za wzór neutralny, a więc wzo- rzec dominujący, to istnieje prawdopodobieństwo nieuwzględniania niektórych aspektów zachowań Ewa Okoń-Horodyńska
Ewa Okoń-Horodyńska
Instytut Ekonomii, Finansów i Zarządzania Uniwersytet Jagielloński
twórczych i innowacyjnych reprezentowanych przez kobiety w modelach ekonomicznych i politykach wspierających innowacyjność.
Badanie uwarunkowań i specyfiki innowacyjności kobiet i mężczyzn może przybliżyć nas do odkrycia nowych źródeł postępu, choćby tylko przez elimino- wanie rzeczywistych barier. Prawdopodobne jest, iż polityka państwa skierowana na promocję innowa- cyjności uprzywilejowuje mężczyzn. Jeżeli promo- wana jest innowacyjność męskiego typu, którą jedno- cześnie traktuje się jako wzór, kobiecy typ zachowań innowacyjnych może nie zostać dostrzeżony i wspar- ty, powodując, iż innowacyjność będzie niższa. Iden- tyfikacja i analiza obszarów wspólnych oraz różnice między rolami, postawami, oczekiwaniami kobiet i mężczyzn w procesie innowacji to główne cele sy-
gnalizowanego zadania badawczego. Zaś wprowa- dzenie koncepcji Innovative Gender wskazuje, jakie bodźce są potrzebne, aby wypromować równość w obszarze kreatywności i innowacyjności kobiet i mężczyzn, zapewniającą synergiczne efekty, wyni- kające z ich niezaburzonej stereotypami współpracy.
Wybranymi przemyśleniami, koncepcjami metodycz- nymi i wnioskami z badań dzielimy się na kartach
„Biuletynu PTE”, poddając je ocenie Czytelników.
Reklama w Biuletynie PTE
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (ISSN 1507-1383) to cykliczne czasopismo Zarządu Krajowego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, przeznaczone dla osób o zróżnicowanych zainteresowaniach, ale wspól- nych motywacjach związanych z działaniami dla rozwoju społeczno-gospodarczego.
W periodyku tym podejmowana jest problematyka teo- rii i praktyki gospodarowania oraz mechanizmów funk- cjonowania i rozwoju gospodarki. Refleksje, eksperty- zy i opinie związane z racjonalnym gospodarowaniem w kraju i na świecie splatają się tu z refleksjami o dzia- łaniach dla pożytku publicznego, rozwoju zawodowego ekonomistów i szeroko rozumianego rozwoju przedsię- biorczości.
Biuletyn kolportowany jest poprzez sieć regionalnych oddziałów PTE do partnerów, sponsorów i środowisk szkolnych organizujących Olimpiadę Wiedzy Ekono-
micznej. Dociera do kilkunastu tysięcy czytelników, w tym przede wszystkim ludzi PTE i środowisk, w których funkcjonują.
Osoby zainteresowane reklamą w Biuletynie PTE prosimy o kontakt telefoniczny: (22) 55 15 440.
Biuletyn PTE nr 4(75)2016 I 1 nr 1 (76) 2017 ISSN 1507-1383
UKRYTE ŹRÓDŁA INNOWACJI
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI >> UNIWERSYTET WARSZAWSKI >> ØSTFOLD UNIVERSITY COLLEGE Projekt badawczy: „Innovative Gender” as a New Source of Progress
I. Innowacyjność i postęp – gdzie szukać inspiracji?
Globalizacja tworzy nowe przesłanki postępu technologicznego i indywidualnych karier, stając się symbolem sukcesu. Przynosi jednak też zjawiska negatywne dla grup społecznych i regionów, które w wyniku konkurencji tracą podstawy egzystencji – miejsca pracy, dochody, pozycję.
Na obecnym etapie rozwoju tempo zmian jest tak szybkie, że brak politycznej odpowiedzi na niepra- wości globalizacji, gdyż systemy polityczno-praw- ne, krajowe i międzynarodowe nie są przystosowa- ne do szybkiego reagowania na negatywne skutki przez nią wywołane. Efektem tych dwóch procesów – szybkiego tempa globalizacji oraz zaniku politycz- nej wrażliwości i reakcji na powstałe nieprawości – jest wzrost nierówności (Piketty 2014), postępujący od lat 80. XX w.
Negatywne reakcje społeczne na te zjawiska wyra- żają się między innymi poparciem dla partii populi- stycznych i pseudopolityków, którzy ostro krytykują stan rzeczy i dużo obiecują, nie mając jednak real- nego programu jego naprawy i zmiany. Powoduje to wzrost zachowań konfrontacyjnych (Moene 2016), co wyraźnie uwidocznił przebieg ostatnich wyborów,
zarówno sejmowych w Polsce w roku 2015, jak i pre- zydenckich w USA.
Wymienione procesy mają swoje implikacje dla rozwoju społeczno-gospodarczego, gdyż stano- wią zarówno o potencjale kapitału ludzkiego, jak i o możliwościach jego wykorzystania, zawsze ogra- niczonych w przypadku konfliktu interesów i kryzy- su zaufania.
Gospodarka polska, mimo sukcesów transformacji mierzonych stopą wzrostu PNB i pozycji „zielonej wyspy” Europy, w ostatnich 20 latach nie plasuje się w czołówce krajów nowoczesnych i innowacyjnych.
Jest w niej także wiele nawarstwionych problemów społecznych, których nie da się rozwiązać z dnia na dzień. Coroczne międzynarodowe rankingi nie wska- zują na istotne zmiany miejsca Polski pośród innych państw w ostatnich dekadach. W rankingach kon- kurencyjności (The Global Competitiveness Index 2016–2017), luki genderowej (The Global Gender Gap 2016) i rozwoju osobowego (Human Deve- lopment Index 2015) Polska zajmuje 36. pozycję, a w rankingu kapitału ludzkiego (Human Capital Re- port 2016) miejsce 30., czyli daleko od najlepszych.
Nie widać też awansu Polski w wymienionych ran- kingach przez kolejne lata, z czego można wniosko-
Równość społeczna jako czynnik rozwoju gospodarczego
– doświadczenia skandynawskie
Danuta A. Tomczak
OJECT: DOŚWIADCZENIA SKANDYNAWSKIE
8 I Biuletyn PTE nr 1(76)2017
wać, że przyczyny braku poprawy są strukturalne, a nie koniunkturalne.
Norwegia zajmuje w wymienionych rankingach miejsca: 11., 3.,1. i 2., a więc jest w czołówce.
Gdzie szukać możliwości unowocześnienia go- spodarki i poprawy wielowymiarowych wskaźników mierzących rozwój? Jedno z pytań badawczych tego typu – o wykorzystanie potencjału kobiet i mężczyzn w tworzeniu PKB i szerzej, w rozwoju gospodar- ki – było tematem polsko-norweskiego projektu ba- dawczego „InnoGend”, finansowanego z grantu EEA grants/Norway grants, kierowanego przez Uniwersy- tet Jagielloński we współpracy z Uniwersytetem War- szawskim i Wyższą Szkołą Østfold w Norwegii.
Jako partner norweski skupię się na wybranych do- świadczeniach tego kraju, jakie w tej dziedzinie mogą być interesujące i przydatne dla Polski oraz innych państw poszukujących strategii harmonijnego rozwoju.
W ostatnich latach model skandynawski (nordyc- ki) wzbudził zainteresowanie światowe jako system społeczno-gospodarczy zapewniający stabilny i har- monijny wzrost oraz niski poziom konfliktów spo- łecznych, mimo że wcześniej był uważany za zmo- dyfikowaną wersję socjalizmu, różniącą się znacznie od obowiązującego od lat 80. kanonu neoliberalnego kapitalizmu. Model skandynawski był jednym z te- matów, nad którymi debatowano na prestiżowym spotkaniu światowych elit podczas World Economic Forum w Davos w ]2013 r., a potem tematem publi- kacji w wielu znanych periodykach ekonomicznych, takich jak np. „The Economist”.
Zainteresowanie modelem skandynawskim ma swoje źródło w osiągniętych wynikach gospodar- czych: w latach 1930–2010 PKB na głowę mieszkań- ca w USA wzrósł 4,9 razy, podczas gdy w Norwegii 6,2 razy, w Szwecji 6 razy i w Danii 4,4 razy (Barth et al. 2015, s. 17), co podważa mit amerykańskiej drogi od pucybuta do milionera jako najlepszej recepty na sukces jednostki.
Wydaje się paradoksem, że Norwegia, kraj z dużym sektorem państwowym, wysokimi podatkami, wyso- kimi płacami minimalnymi, będąca szczodrym pań- stwem dobrobytu, ma niską stopę bezrobocia i osiąga tak dobre, lepsze niż USA, wyniki gospodarcze. Jak to możliwe?
Moja odpowiedź na postawione w podtytule pyta- nie to sugestia, że inspiracji do innowacji i postępu w Polsce, jak również w wielu innych krajach, należy szukać w modelu skandynawskim. Oczywiście, nie oznacza to, że model ten można skopiować i prze- nieść do gospodarki polskiej czy innej, bo warun- ki gospodarowania i relacji społecznych w Polsce i Skandynawii znacznie się różnią. Niemniej jed- nak należy rozważyć, jak mechanizmy tego modelu funkcjonują i jakie wnioski mogą być przydatne dla decydentów w biznesie i polityce w innych krajach, z Polską włącznie.
II. Jak robią to inni – filary modelu skandy- nawskiego
Podstawowym założeniem modelu skandynaw- skiego jest komplementarność rynku i państwa, czyli nie alternatywa – wolny rynek albo centralne stero- wanie gospodarką narodową – tylko sensowne połą- czenie działania mechanizmów rynkowych i regulacji oraz korekty rynku poprzez instrumenty polityki go- spodarczej państwa (Barth & Moene 2014).
Sposób połączenia rynku i państwa w modelu skan- dynawskim (nordyckim) ilustruje rysunek 1: państwo oraz organizacje społeczne i polityczne tworzą sys- tem regulacji i kontroli procesów rynkowych. Głów- ne elementy tego modelu stanowią trzy mechanizmy:
Polityka państwa – sterowanie makroekonomiczne Współpraca państwa z organizacjami w regulacji zatrudnienia i płac – centralne rokowania
Bezpieczeństwo socjalne – państwo dobrobytu i wysoki poziom świadczeń publicznych
Państwo
makroekonomiczne sterowanie
*Polityka finansowa
Uregulowana sfera zatrudnienia
Skoordynowane ustalanie płac Współpraca stron w miejscu zatrudnienia
Świadczenia publiczne
Gwarancja dochodów Świadczenia Edukacja Aktywna polityka rynku pracy Partie
i partnerzy społeczni
& social Rynek
Rynek
Rynek
Rys. 1 Filary tradycyjnego modelu nordyckiego
Źródło: Dølvik 2015, s. 18;
tłumaczenie własne
Rys. 2. Dyspersja płac
Solidarne rokowania płacowe = kompresja płac
Płace najniższe rosną, płace najwyższe są spychane w dół
Źródło: Reiersen 2015, s. 8; tłumaczenie własne
Przedstawiony wyżej efekt centralnych negocjacji – kompresja płac – ma wpływ na inwestycje i inno- wacyjność gospodarki. Kompresja zwiększa opła- calność inwestycji, a więc także chęć inwestowania, ponieważ w jej wyniku udział płac w kosztach pro- dukcji się zmniejsza, powiększając tym samym zyski.
Ponadto dokonuje się jednocześnie proces tzw. kre- atywnej destrukcji, czyli bankrutują firmy o niskiej wydajności i niskim poziomie technicznym, gdyż są obciążone wysokimi kosztami płac minimalnych.
Pracownicy tracący zatrudnienie muszą podnosić swoje kwalifikacje, żeby otrzymać nową pracę, bar- dziej zaawansowaną technologicznie, bo tam inwe- stowany jest kapitał, a więc przyczyniają się do wzro- stu nowoczesności gospodarki.
Trzeci istotny czynnik sprawnego funkcjonowania modelu skandynawskiego to wysoki poziom świad- czeń socjalnych – opiekuńcze państwo, które mimo rozbudowanego systemu świadczeń nie powiększa deficytu budżetowego, ale odnosi korzyści z wyso- kiego poziomu zatrudnienia, jakości życia oraz zaufa- nia społecznego. Jak to możliwe?
Państwo dobrobytu daje poczucie bezpieczeństwa, zapewniając środki do życia w przypadku utraty pracy bądź choroby, stwarza możliwości przekwa- lifikowania się i wykształcenia, łącznie z wyższym, zapewnia opiekę nad dziećmi – niskopłatne zagwa- rantowane miejsca w żłobkach i przedszkolach,
bezpłatną szkołę, wysokie zasiłki rodzinne. Łączny efekt takiej polityki to wysoki poziom zatrudnienia i hamowanie wzrostu nierówności społecznych, które wykazują tendencję wzrostową w większości państw świata poza Skandynawią, na co wskazują wyniki ba- dań wielu naukowców (Piketty 2014; Rodrik 2015;
Milanovic 2016).
Różnice w płacach, narastające w ostatnim 30-le- ciu, powodują negatywne reakcje społeczne, gdyż podważają poczucie sprawiedliwości i stanowią za- grożenie ładu społecznego.
Jak widać z wyników przedstawionych na rysunku 3, Polska jest jednym z czterech krajów o najwyż- szych nierównościach płacowych (liczonych jako wynagrodzenie brutto za godzinę pracy), a Norwe- gia i Szwecja – najniższych. Nieco wyżej, ale także w grupie o najmniejszych nierównościach, znajdują się Włochy, Dania, Belgia i Finlandia.
Wage differences associated with decentralized wage setting may be efficient, but unfair in the sen- se that the wage distribution is more unequal than the distribution of worker productivity as firms pay differentials between high- and low-skilled workers that exceed the differences in workers abilities. Redu- cing the differentials, while maintaining full employ- ment, means that the expected wage costs over the life time of new investments decline. Thus, as long as the average wage is kept low enough to clear the la- Płaca najwyższa
Płaca najniższa
80 lat solidarnej polityki płac uformowało egalitarną strukturę płac
OJECT: DOŚWIADCZENIA SKANDYNAWSKIE
Rys. 3. Zróżnicowanie płac i stopnia otwartości gospodarek w wybranych krajach
Rys. 4. Trend podziału globalnego bogactwa w latach 2010–2015 między 1%
najbogatszych i pozostałe 99%
Źródło: Barth-Moene 2013, s. 144 (dane z bazy danych OECD z okresu 1980–2009)
Źródło: Oxfam Report: An Econo- my for the 1% 2016; https://www.
oxfam.org/sites/www.oxfam.org/
files/file_attachments/bp210-eco- nomy-one-percent-tax-havens–
–180116-en_0.pdf
bor market, wage compression increases both profits and investments. Higher investments increase the de- mand for labor, making it possible to raise the pay to low-skilled workers without creating unemployment (Barth-Moene 2013, p. 157).
Nierówny podział, jak przedstawione wyżej zróżni- cowanie płac, dotyczy także innych, pozapłacowych korzyści i strat, które przynoszą wolny handel i globa-
lizacja. Trend jest wyraźny – bogaci stają się bogatsi, a biedni biedniejsi. Dochody klasy średniej kształtuję się różnie, w zależności od kraju i rozpatrywanego przedziału czasowego, niemniej jednak pozycja klasy średniej obniża się, a nie, jak wcześniej, rośnie.
Oczywiście, że dane o 1% najbogatszych nie są wymiernym wskaźnikiem dokonujących się zmian zamożności populacji globu. Znacznie bardziej istot-
Rys. 5. Nierówności płacowe i poziom szczodrości świadczeń socjalnych w wybra- nych krajach w latach 1975–2010, wartości średnie
Źródło: Barth Moene 2016, s. 1012; tłumaczenie własne ny jest rozkład zamożności wśród pozostałych 99%.
Niemniej jednak taka informacja, z ilustracją kierun- ku zmian, ma ogromny wydźwięk symboliczny, więc powinna być brana pod uwagę przy formułowaniu priorytetów polityki gospodarczej, a w szczególności systemu podatkowego.
Jak wynika z badań Bartha i Moene’a (2015, 310–314), w Europie od połowy lat 80. XX w. współ- zależność między zróżnicowaniem płac i poziomem świadczeń socjalnych zmieniła wartość z pozytywnej (w latach 1976–1985) na negatywną (1986–2002), czyli rosnące nierówności płacowe nie prowadzi- ły, jak wcześniej, do wzrostu świadczeń państwa, a wręcz przeciwnie – trendy pokazują wzrost nierów- ności płacowych przy jednoczesnym spadku wysoko- ści świadczeń socjalnych, acz występują tu różnice między badanymi krajami.
III. Egalitaryzm receptą na stabilny rozwój?
ESOP – Centre for the Study of Equality, Social Organization and Performance na Uniwersytecie w Oslo (UiO) zajmuje się badaniami nad nierówno-
ściami, instytucjonalnymi strukturami społecznymi i rolą państwa dobrobytu. Podobną tematyką zajmuje się również Międzynarodowy Panel nt. Postępu Spo- łecznego, również na UiO. W październiku 2016 r.
odbyła się tam konferencja międzynarodowa, która potwierdziła tezę, iż szczodre państwo dobrobytu sty- muluje i dynamizuje rozwój kapitalizmu (http://www.
sv.uio.no/esop/english/research/news-and-events/
news/2016/the-welfare-state-boosts-capitalism.html).
W opublikowanym niedawno artykule (Barth &
Moene 2016) autorzy pokazują, w jaki sposób kom- presja płac generuje silniejsze państwo dobrobytu, mierzone rosnącym udziałem wydatków socjalnych w PNB na głowę mieszkańca. Kompresja płac podno- si status grup o niskiej pozycji na rynku pracy, a zado- wolenie większości sprawia, że jako wyborcy popie- rają oni politykę zwiększenia wydatków państwa na cele socjalne. Następuje proces kumulacji działania dwóch mechanizmów – kompresji płac (równość) i wzmocnienia państwa dobrobytu (wysokie świad- czenia socjalne). Autorzy nazywają go mnożnikiem równości.
Wskaźnik poziomu świadczeń według Scrugge’a obejmuje wysokość wypłacanych świad- czeń w przypadku choroby, niezdolności do pracy oraz starości w danym roku w poszcze- gólnych krajach; dyspersja płac z danych OECD, stawki płac brutto za godzinę.
OJECT: DOŚWIADCZENIA SKANDYNAWSKIE
Polski w ujęciu zaprezentowanym na rysunku 5 nie ma, ale rysunek 3 pokazuje wysokie nierówności pła- cowe, plasując Polskę w górnym przedziale dysper- sji, łącznie z USA, Węgrami i Portugalią, a według danych przedstawionych w innych wykresach (Barth, Moene 2015, 311) poziom świadczeń sytuuje ją po- między USA i Portugalią, acz bliżej USA niż Portu- galii, gdyby umieścić Polskę na rysunku 5.
Z przytoczonych badań (Barth, Moene 2016) wy- nika, że system rozwiązań instytucjonalnych powiela się w kolejnych latach. Jednym z czynników przy- czyniających się do tego jest różnorodność modeli kapitalizmu w poszczególnych krajach (Hall, Soskice 2001). Efekt końcowy, według Bartha i Moene, jest taki, że równość zwielokrotnia równość, a nierów- ność – nierówności.
Graficzny obraz działania mechanizmu kumulacji – kompresji płac i wzrostu poziomu świadczeń socjal- nych – przedstawia rysunek 6.
Wyższy wzrost płac grup pracowników o niskich płacach, silniej zagrożonych ryzykiem utraty pracy w warunkach globalizacji, powoduje wzrost docho- dów i dobrobytu większości społeczeństwa, co z ko- lei daje poczucie bezpieczeństwa i przysparza zado- wolonych wyborców. W ten sposób poprawa sytuacji materialnej grup nisko i średnio uposażonych niwe- luje nierówności społeczne i zapewnia stabilność po- lityczną. Grupy o niskich płacach uzyskują większy
wpływ na politykę i popierają politykę wysokiego zabezpieczenia socjalnego, wzmacniając pozycję państwa dobrobytu, a to z kolei wzmaga nacisk na kompresję płac, umacniając równość.
Biorąc przykład USA, gdzie pozycja klasy śred- niej ulegała pogorszeniu w ciągu ostatnich 30 lat, bo jej dochody wykazywały trend spadkowy, wyniki ostatnich wyborów prezydenckich nie powinny być zaskoczeniem. Także nastroje i konflikty polityczne w wielu krajach europejskich są wynikiem narastają- cych nierówności. Dlatego też wyżej omówiony me- chanizm i efekty społeczne modelu skandynawskiego mogą być interesujące jako inspiracja do rewizji neo- liberalnego modelu kapitalizmu i polityki gospodar- czej państwa.
IV. Czy model skandynawski może być przydatny dla innych regionów?
Jak już zaznaczyłam wcześniej, opisanego modelu nie da się importować, bo społeczne uwarunkowania i struktury instytucjonalne są inne w każdym kraju, ale z wielu wniosków i doświadczeń można skorzy- stać, adaptując je do warunków lokalnych.
1. Zatrudnienie – zwiększenie zatrudnienia, a przede wszystkim zatrudnienie kobiet i osób mło- dych, pozostających bez pracy, pozwala na lepsze wykorzystanie zasobów ludzkich. Jak widać z poniż- szych danych OECD, poziom aktywności zawodowej Rys. 6. Proces powielania równości
Źródło: Reiersen 2015, s. 14
Rys. 7. Stopa zatrudnienia (15–64 lata) w 2015 r. (%)
Źródło: OECD, https://www.oecd.org/gender/data/employment- and-unemployment-rate-by-sex-age-quarterly-data-viz.htm
w Polsce jest niski. Zwiększona aktywność zawo- dowa kobiet wymaga rozwiązania problemu miejsc i opłat w żłobkach i przedszkolach. Powinny one być bezpłatne dla rodzin o niskich dochodach i niskopłat- ne dla pozostałych.
2. Redystrybucja dochodów – podnoszenie płac najniższych i progresywne opodatkowanie wysokich dochodów oraz majątku ma pozytywny wpływ na go- spodarkę, przyczynia się bowiem do wzrostu docho- dów budżetu państwa, a także zwiększa aktywność zawodową. Nie mniej ważne efekty to zmniejszenie nierówności, redukcja wykluczenia i biedy oraz sta- bilność polityczna.
3. Budowanie społeczeństwa równych szans – zapewnienie dzieciom i młodzieży dostępu do eduka- cji na wszystkich szczeblach, niezależnie od miejsca zamieszkania i zamożności rodzin, poprzez system
motywacji uczniów i stypendiów państwowych.
Awans społeczny jednostek stwarza możliwość racjo- nalnego i optymalnego wykorzystania zasobów ludz- kich, a tym samym przyczynia się do stymulowania rozwoju.
4. Poprawa sprawności funkcjonowania syste- mu instytucji publicznych – kompetentna służba cywilna, która działa zgodnie z prawem oraz jest nie- zależna od wpływów politycznych i wyniku wybo- rów, budzi zaufanie społeczne i jest efektywna. Upo- litycznianie służby cywilnej uruchamia mechanizmy korupcjogenne, stąd stworzenie trwałego i stabilnego systemu służb cywilnych jest zadaniem prioryteto- wym dla innowacyjnej gospodarki.
5. Szacunek i współpraca partii będących u wła- dzy z partiami będącymi w opozycji – tworzy warunki dialogu społecznego oraz rozsądnego roz- strzygania sporów i problemów wymagających roz- wiązania. Konflikty i brak kultury politycznej powo- dują wysokie koszty społeczne.
W jakim stopniu zalety modelu skandynawskiego mogą być pomocne w tworzeniu strategii rozwoju gospodarki polskiej? Żeby udzielić odpowiedzi na to pytanie, trzeba postawić diagnozę stanu gospodarki i określić najważniejsze problemy oraz perspektywę czasową ich rozwiązania. Stąd odpowiedź to temat na oddzielną interdyscyplinarną debatę.
Kwestia nierówności społecznych jest – w moim Stopa
zatrudnienia Norwegia Szwecja Nemcy Polska
Mężczyźni 77 77 78 69
Kobiety 73 74 70 57
Kampus Østfold University College w Norwegii (fot. materiały uczelni)
OJECT: DOŚWIADCZENIA SKANDYNAWSKIE
przekonaniu – problemem do rozwiązania nr 1. Po- twierdza to wiele publikacji (Jarosz 2008; Jarosz- -Kozak 2015). Według danych opublikowanych w raporcie GUS „Jakość życia w Polsce 2015” mie- sięczny dochód do dyspozycji w badanych gospo- darstwach domowych wynosił 1712 zł i tylko 12%
rodzin deklarowało wystarczające środki do życia, a 32% miało budżet niewystarczający na utrzymanie rodziny. W tym samym roku wynagrodzenie prezesa Banku Pekao SA Luigiego Lovaglio wynosiło 8 mln zł rocznie. W Norwegii w tym samym roku media- na dochodu gospodarstwa domowego do dyspozycji to 491.100 koron norweskich (Økonomiske analyser 2017; 87) a wynagrodzenie prezes największego ban- ku Norwegii – DNB, łącznie ze wszystkimi bonusa- mi, wynosiło 13.000.000 koron (6.200.000 złotych).
Może Skandynawski system kompresji płac mógłby być przydatny do niwelacji podobnych nierówności w Polsce i innych krajach?
Literatura:
Barth E., Moene K.O. (2013). Why do small open economies have such small wage differentials? Nordic Economic Policy Re- view – Norden, No 1/2013, s. 139–169.
Barth E., Moene K.O. (2015). When Institutions Reciprocate:
Turning European Social Models Around, w: J.E. Dølvik, A. Mar- tin (eds.), European Social Models from Crisis to Crisis. Employ- ment and Inequality in the Era of Monetary Integration. Oxford University Press.
Barth E., Moene K.O., Willumsen F. (2014). The Scandinavian model – An interpretation. Journal of Public Economics, Vol. 117, September 2014, s. 60–72.
Barth E., Moene K.O. (2016). The Equality Multiplier: How Wage Compression and Welfare Empowerment Interact. Journal of the European Economic Association, Vol. 14, No. 5, s. 1001–1037.
Dølvik J.E., Fløtten T., Hippe J.M., Jordfald B. (2015). The Nor- dic model towards 2030, A new chapter? FAFO 2015, Oslo.
Hall P.A., Soskice D.W. (2001). Varieties of capitalism: the in- stitutional foundations of comparative advantage. Oxford Univer- sity Press.
Jarosz M. (ed.) (2011). Polacy we wspólnej Europie. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa
Jarosz M., Kozak M. (2015). Eksplozja nierówności? Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa.
Milanovic B. (2016). Global Inequality: A New Approach for the Age of Globalization. Harvard University Press.
Moene K.O. (2016). The welfare state boosts capitalism, http://www.sv.uio.no/esop/english/research/news-and-events/
news/2016/the-welfare-state-boosts-capitalism.html.
Piketty T. (2014). Capital in the twenty-first century. Belknap Press, Cambridge-Mass.
Rodrik D. (2015). Economics Rules: The Rights and Wrongs of The Dismal Science. New York: W.W. Norton.
Tabellini G. (2010). Culture and Institutions: economic develop-
ment in the regions of Europe, Journal of the European Economic Association, czerwiec.
Tomczak D. (2015). Gender in economics, w: E. Okoń-Horo- dyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz (eds.), Statistical profiles of women’s and men’s status in the economy and society. Jagiello- nian University Press, s. 29–45.
Tomczak D (2012). Channels to innovations in regions – can equality policy help? Zeszyty Naukowe WSEI Ekonomia 2012, Vol. 4, s. 99–119.
Økonomiske analyser 1/2017, SSB, Mars 2017, s.87 (Raport Centralnego Urzędu Statystycznego)
Danuta A. Tomczak Østfold University College danuta.tomczak@hiof.no
I. Wprowadzenie
Innowacje postrzegane są jako ekwiwalent cze- goś nowego lub zmodyfikowanego (OECD 2005).
Jak zauważają Alsos et al. (2013), innowacje są co- raz częściej postrzegane jako środki przyspieszenia wzrostu gospodarczego i w ten sposób zwiększenia dobrobytu narodów. Hunt et al. (2013) stwierdzają, że innowacje są nośnikiem wzrostu gospodarczego i kluczem do przyszłej pomyślności. Wzrost będzie z kolei najwyższy, jeśli wykorzystane zostaną zdol- ności do innowacji całego społeczeństwa.
Poniższy artykuł podsumowuje badania prowa- dzone przez zespół Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach projektu „InnoGend”, które skupiały się na zdolnościach do innowacji kobiet i mężczyzn. Bada- nia przeprowadzone zostały w trzech turach i dopro- wadziły do ostatecznego wyniku w postaci modelu opisującego opinie kobiet i mężczyzn na temat zna- czenia cech osobowych, zdolności, umiejętności, ról i postaw w procesie innowacji. Celem badania było wskazanie podobieństw i różnic tych charakterystyk w opiniach członków personelu zaangażowanego w badania i rozwój w przedsiębiorstwach innowa- cyjnych. Zrozumienie specyfiki uczestnictwa kobiet i mężczyzn w procesie innowacji może być pomocne w próbie włączenia przedstawicieli obu płci do tego procesu, co z kolei powinno przełożyć się na wzrost gospodarczy.
II. Kobiety i mężczyźni a proces innowacji – przegląd literatury
W klasycznej definicji Schumpetera (1934) inno- wacje definiowane są jako nowe połączenia czyn- ników produkcji, takich jak wytworzenie nowych produktów, wprowadzanie nowych procesów, otwie- ranie nowych rynków zbytu, dostęp do nowych źró- deł surowców i półfabrykatów, wprowadzenie nowej organizacji przemysłu. Dlatego też innowacje są niezwykle zróżnicowane i mogą przybierać formy:
produktu, usługi, procesu, pozycji, propozycji stra- tegicznej, politycznej czy retorycznej (Fogelberg, Eriksson 2014, s. 165). Jednak, jak twierdzą Amabile et al. (1996, s. 1154), wszystkie innowacje zaczynają się od kreatywnych pomysłów, a sukces we wprowa- dzaniu w życie nowych programów, produktów czy usług zależy od dobrych pomysłów. Według nich (s. 1155) kreatywność jest produkcją nowych i uży- tecznych pomysłów w każdej dziedzinie, a innowa- cja jest pomyślnym wprowadzeniem kreatywnych pomysłów do organizacji. Niemniej innowacji nie można ograniczać wyłącznie do rozważań wokół kreatywności, gdyż nowe pomysły są jedynie pierw- szym krokiem na drodze do tworzenia udanych inno- wacji (Foss et al. 2013, s. 306).
Innowacje zyskują coraz większą uwagę wśród badaczy. Głównym punktem zainteresowania badań prowadzonych przez zespół Uniwersytetu Jagielloń-
Kobiety i mężczyźni
w procesie innowacji
– wyniki badań
Ewa Okoń-Horodyńska, Tomasz Sierotowicz, Anna Zachorowska-Mazurkiewicz
PROJECT: WYNIKI BADAŃ
skiego jest wpływ różnorodności na innowacje. Wcze- śniejsze badania wskazują (Østergaard et al. 2011, s. 500), że istnieje pozytywna korelacja pomiędzy różnorodnością personelu badawczo-rozwojowego a zdolnościami do innowacji. Różnorodność pracow- ników stwarza szerszą podstawę poszukiwań i w ten sposób wpływa na kreatywność załogi i otwartość na nowe pomysły. Różnorodność podnosi bazę wie- dzy firmy poprzez zwiększenie interakcji pomiędzy różnymi typami kompetencji i wiedzy. W ten sposób różnorodność pracowników ma pozytywny wpływ na innowacje. W naszych badaniach skupiamy się jedy- nie na jednym wymiarze różnorodności – płci.
Uwzględnianie płci w badaniach nie jest prostym zabiegiem. Wymaga bowiem głębokiej transformacji planów badań, jak również pojęć, które są w tych pla- nach zawarte. Jest to być może jednym z powodów, dla których badania na temat innowacji i płci nie są zbyt liczne. Na ten brak badań wskazują Carrasco (2014, s. 411) oraz Alsos et al. (2013, s. 237). Alsos et al. (2013) zauważają, że gdy ludzie nie są widoczni w dyskursie na dany temat (a tak się dzieje w przy- padku dyskusji o innowacjach), ich cechy charaktery- styczne, takie jak płeć, pozostają niezauważone. Gdy dyskusja toczy się na temat procesów, organizacji i systemów, wykrycie wpływu płci na innowacje sta- nowi wyzwanie.
Istnieją jednak nieliczne przykłady takich badań.
Najczęściej badania i raporty poświęcone były pro- blemowi niedostatecznej reprezentacji kobiet w nauce
w sektorze przedsiębiorstw (Hunt et al. 2013). Wy- niki międzynarodowych, empirycznych studiów po- równawczych wskazują, że ogólnie istnieje widoczna tendencja statystyczna mniejszego zaangażowania kobiet w tworzenie wiedzy naukowej (Larivière et al.
2013) i przemysłowej (Bunker-Whittington, Smith- -Doerr 2005; Frietsch et al. 2009). Podczas gdy ko- biety stanowią ponad 35% wszystkich badaczy na uczelniach wyższych i w sektorze publicznym więk- szości krajów europejskich, nie jest tak w sektorze przedsiębiorstw. Procent kobiet w personelu badaw- czym wynosi tam mniej niż 25% w większości kra- jów (European Commission 2001). Hunt et al. (2013) badali reprezentację kobiet wśród osób posiadających prawa do patentów. Doszli oni do wniosku, że wiel- kość luki międzypłciowej w patentach zwraca uwagę na problem nierówności i niewystarczającego wyko- rzystania zdolności innowacyjnej kobiet (s. 831).
Czy istnienie tej luki ma znaczenie? Østergaard et al. (2011) wykazali, że prawdopodobieństwo wpro- wadzenia innowacji jest większe w organizacjach, w których grupy mniejszościowe posiadają masę kry- tyczną mogącą się przyczynić do procesu innowacji.
W ten sposób w organizacji z przeważającą liczbą mężczyzn kobiety mogą wprowadzić zmianę jako- ściową w relacji między generowaniem pomysłów a ich implementacją, ponieważ pracownice muszą pokonać więcej przeszkód (Foss et al. 2013, s. 301).
Badania pokazują, że kreatywność wymaga zarówno elementów męskich, jak i kobiecych (Jönsson, Carls- son 2000, za Foss et al. 2013, s. 304). Niepowodzenie we włączaniu kobiet do nauki i badań może być okre- ślane jako nieakceptowalna strata zasobów ludzkich (Abels 2012, s. 187). Te wcześniej przeprowadzone badania wskazują na konieczność przyjrzenia się spo- sobom dywersyfikacji personelu badawczego, aby włączyć do niego grupy niedostatecznie reprezento- wane, w tym przypadku kobiety.
Alsos et al. (2013, s. 239–240) przeprowadziły in- teresujące badania mające na celu znalezienie arty- kułów w czasopismach naukowych z bazy Scopus, które poświęcone były płci i innowacjom. Udało im się odnaleźć 106 994 artykuły, które zawierały sło- wo „innowacja” w tytule, abstrakcie lub jako słowo kluczowe, lecz gdy połączyły to pojęcie ze słowem
„płeć”, liczba artykułów, które pasowały do kryte- riów wyszukiwania, zmniejszyła się do 615, a w żad- nym czasopiśmie nie znaleziono więcej niż czterech artykułów na ten temat. Liczba artykułów, w których pojawia się kombinacja słów „innowacje” i „kobie-
Zrozumienie specyfiki uczestnict- wa kobiet i mężczyzn w procesie innowacji może być pomocne w próbie włączenia przedstawicieli obu płci do tego procesu, co z kolei powinno przełożyć się na wzrost gospodarczy.
»
»
ty”, wynosi 1306, jednak należy tu zwrócić uwagę, że znaczna część tych artykułów dotyczyła takich dys- cyplin naukowych, jak medycyna, pielęgniarstwo czy psychologia. Następnie skupiły się one na literaturze ekonomicznej. Odkryły, że w tej dyscyplinie najczę- ściej badania dotyczyły metod jakościowych wyko- rzystywanych w obszarze nauki i innowacji.
Inne badania przeprowadzili Foss et al. (2013), wykorzystując płeć jako zmienną w procesie innowa- cji. Wykazali oni, że kobiety są, podobnie jak męż- czyźni, innowacyjne na etapie generowania nowych
inicjatyw, jednak ich pomysły nie są równie często wykorzystywane w organizacji. Rola kobiet w proce- sie innowacji często nie jest postrzegana jako część procesu, nawet jeśli są kluczowym połączeniem w tym procesie (Ranga, Etzkowitz 2010, s. 3). Co- oper (2012) wyjaśnia, że kobiety nie są postrzegane jako innowatorki, a w konsekwencji nikt nie słucha ich pomysłów lub ich pomysły są postrzegane jako gorsze od męskich i dlatego nie są przekazywane do kolejnego etapu procesu innowacji. Alsos et al.
(2013, s. 244) dochodzą do wniosku, że to nie kobiety nie mają wystarczających zdolności do innowacji, ale praktyki w organizacji warunkują i utrudniają inno- wacyjne zachowania kobiet.
III. Zaangażowanie kobiet i mężczyzn w proces innowacji – wyniki badań Przeprowadzony przegląd literatury wskazał na konkretne problemy i braki w badanym obszarze. Po pierwsze, pojawia się luka międzypłciowa w zakre- sie rejestracji patentów – jednej z najprostszych do weryfikacji form innowacji. Po drugie, udział kobiet w procesie innowacji jest hamowany, co może su- gerować różnicę między kobietami i mężczyznami, którą warto wykazać. Wreszcie, po trzecie, jako że zwiększenie udziału kobiet w procesie innowacji jest istotne dla wzrostu gospodarczego, warto się zasta- nowić, jakie działania mogą wpłynąć na zmianę tych Uczestnicy konferencji naukowej nt. projektu „InnoGend”, która odbyła
się w lipcu 2016 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim.
»
»
(…) kobiety nie są postrzegane jako innowatorki,
a w konsekwencji nikt nie słucha ich pomysłów lub są one postrzegane jako gorsze od
pomysłów mężczyzn…
PROJECT: WYNIKI BADAŃ
proporcji. Tematy te zostały podjęte przez zespół ba- dawczy Uniwersytetu Jagiellońskiego.
IV. Niedostateczny udział kobiet w innowacjach1
Badania rozpoczęto od weryfikacji uczestnictwa kobiet w procesie innowacji. W tym celu wykorzysta- no dostępne dane patentowe. Mimo że informacja ta nie wyczerpuje wszystkich przejawów kreatywności i innowacyjności, to pozwala na wyciągnięcie wstęp- nych wniosków w tym zakresie. W badaniach wyko- rzystano pełny zbiór informacji patentowej – w trybie zgłoszenia europejskiego zawarty w bazie European Patent Office (EPO), pochodzący z Thomson Innova- tion firmy Thomson Reuters z okresu 1999–2013.
Na początku dokonano wyboru dwóch grup krajów przodujących pod względem liczby twórców kobiet i mężczyzn z 19 krajów UE oraz spośród grupy dzie- więciu krajów postkomunistycznych, które są człon- kami Unii: Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji oraz Węgier. Ten etap prac badawczych obejmował więc wszystkie kraje UE.
Podział ten wynikał z faktu, że aktywność patentowa dziewięciu krajów postkomunistycznych mierzona całkowitą liczbą patentów przyznanych przez EPO w całym okresie badawczym wynosiła 0,78%, na- tomiast pozostałą część 99,22% uzyskało 19 krajów
unijnych. Zidentyfikowane grupy państw objęto pra- cami badawczymi w kolejnych etapach.
W wyniku przeprowadzonych badań w grupie przodujących pod względem aktywności patentowej krajów UW wyszczególniono Niemcy, Francję, Wiel- ką Brytanię, Włochy, Szwecję, Holandię, Finlandię, Austrię, Danię oraz Hiszpanię. Natomiast w grupie czołowych krajów postkomunistycznych należących do Unii wskazano Polskę, Czechy oraz Węgry. Na podstawie przeprowadzonych obliczeń stwierdzono, że we wszystkich czołowych państwach w całym okresie badawczym wzrastała liczba kobiet będących twórcami własności przemysłowej w sektorze przed- siębiorstw. Uzyskane wyniki wskazują, że w Au- strii, Danii, Niemczech, we Włoszech, w Hiszpanii, Szwecji oraz Wielkiej Brytanii odnotowano większą dynamikę wzrostu liczby kobiet będących twórcami własności przemysłowej od dynamiki wzrostu liczby kobiet należących do personelu B+R oraz badaczy.
Wyniki obliczeń wskazują też, że w Hiszpanii, Danii oraz Szwecji odnotowano większą dynamikę wzro- stu liczby mężczyzn zaangażowanych we współpra- cę w twórczej aktywności patentowej od dynamiki wzrostu liczby mężczyzn należących do personelu B+R oraz badaczy w sektorze przedsiębiorstw.
Na podstawie uzyskanych wyników oraz doko- nanych porównań stwierdzono, że we wszystkich przodujących krajach postkomunistycznych wystę- puje znacząco większa dynamika wzrostu liczby mężczyzn od liczby kobiet będących twórcami wła- sności przemysłowej w całym okresie badawczym.
Odmienną sytuację odnotowano w państwach, gdzie liczba kobiet wzrastała szybciej od liczby mężczyzn będących twórcami własności przemysłowej. Uzy- skane wyniki wskazują, że w Polsce oraz Czechach odnotowano spadek udziału kobiet w stosunku do mężczyzn będących twórcami własności przemysło- wej w sektorze przedsiębiorstw. Sytuację odwrotną odnotowano w czołowych krajach UE, gdzie udział ten wzrastał we wszystkich państwach w całym okre- sie badawczym. Można zatem wnioskować, że w kra- jach postkomunistycznych, w porównaniu do czoło- wych krajów UE, występuje ograniczona rola kobiet w biznesie. Ograniczenie to przejawia się w zmniej- szającej się roli kobiet twórców własności przemy- słowej w sektorze przedsiębiorstw.
1 Na podstawie Okoń-Horodyńska (2015) oraz Zachorowska-Mazurkiewicz, Sierotowicz (2016).
»
»
(…) zwiększenie udziału kobiet w proce- sie innowacji jest istotne dla wzrostu
gospodarczego, warto się zastanowić, jakie działania mogą wpłynąć na zmianę tych
proporcji.
V. Opracowanie genomu innowacji
Wyniki opracowania dały impuls to przeprowa- dzenia głębszych badań dotyczących relacji pomię- dzy kobietami i mężczyznami a procesem innowacji.
Głównym celem, jaki stawia się w procesie badaw- czym jest zidentyfikowanie obszarów wspólnych i różnic pomiędzy udziałem kobiet i mężczyzn w pro- cesie rozwoju innowacji, ich uwarunkowań, które mogą wyzwalać bądź hamować współpracę (luki) w aktywności innowacyjnej. Udział kobiet, ich wie- lowymiarowa kreatywność często jest bowiem niedo- strzegana i niezmierzona. Do badań przyjęto koncep- cję genomu innowacji jako procesu ich powstawania.
Jego wyjątkowość polega na umocnieniu się kryte- rium kreatywności, wielowymiarowości, koniecz- ności współpracy i równowagi, a także uchwyceniu przechodzenia od innowacji zamkniętej do otwartej, co zdecydowało o jego przydatności w tym sensie, iż stanowić on może mapę obszarów badawczych2.
Genom innowacji jest zbudowany z pięciu pól sta- nowiących obszary systemu innowacji, takich jak:
n środowisko pracy, n cechy osobowe,
n zdolności, umiejętności, kompetencje, n postawy i wartości,
n role i zachowania.
Dodatkowo cały genom umieszczony jest w środo- wisku instytucjonalnym.
Na potrzeby budowy zintegrowanego genomu innowacji (w środku rys. 1 umieszczono MZGIO – model zintegrowanego genomu innowacji otwartej) przejęto następujące etapy procesu innowacji:
Etap 1 – generowanie pomysłów, oznacza wszelkie cechy, postawy i działania, które sprzyjają tworzeniu pomysłów.
Etap 2 – gromadzenie pomysłów i ich ochrona, oznacza działania podejmowane w celu formalnego opisu pomysłów, a następnie ich grupowania według przyjętego podziału (np. dziedzin nauki i techniki) w przeznaczonej do tego bazie danych oraz zarządza- nia nimi w przyszłości, jak również formalny i niefor- malny transfer wiedzy.
Etap 3 – wybór najlepszych pomysłów przezna- czonych do realizacji w formalnym procesie inno- wacji zgodnie z priorytetami wynikającymi ze stra-
tegii dotyczącej przedsiębiorstwa, regionu lub kraju.
Uwzględnia się tu procesy: ewaluacji pomysłów, badania foresight oraz rynkowe, zarządzanie wła- snością intelektualną, ochronę prawną, konieczność współpracy, a także różnorodność funkcji kobiet i mężczyzn w procesie selekcji.
Etap 4 – rozwój pomysłów, odnosi się do wszel- kich badań (zarówno podstawowych, jak i stosowa- nych) niezbędnych do zrealizowania (przetworzenia) pomysłu w innowację, wszelkie prace rozwojowe, transfer wiedzy i technologii, współpracę oraz konku- rencję oraz określenie kosztów powyższych działań.
Etap 5 – wdrożenie i dyfuzja innowacji. Jest to etap rozpoczynający się tuż przed pierwszym wdrożeniem innowacji na rynkach zgodnie z opracowaną strategią dyfuzji innowacji. Oznacza on zatem realizację tej strategii, promocję i reklamę oraz zmianę (poprawę) jakości życia w obszarze społecznym, ekonomicznym, technologicznym, innym, a także dalszą współpracę.
Na każdym etapie procesu innowacji, choć w róż- nym stopniu, są zaangażowani zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Wykonują różne prace, mają różne in- spiracje, korzystając z własnych umiejętności i do-
2 Pierwotny genom został zweryfikowany w badaniach pilotażowych, które przeprowadzono w pierwszej połowie 2015 r. i uzyskano 104 ankiety. 83% z nich pochodziło z przedsiębiorstw, a reszta z instytutów badawczych. Wszyscy respondenci byli pracownikami ze- społów badawczo-rozwojowych i przeważali wśród nich mężczyźni (56%). Większość respondentów posiadała wykształcenie wyż- sze, zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Przeprowadzone badania wykazały pewne zbieżności, ale również różnice wyrażane w opi- niach kobiet i mężczyzn na temat znaczenia poszczególnych elementów uwzględnionych w genomie. Na tej podstawie dopracowany ostateczny kształt modelu wykorzystanego w zasadniczej części badań. Więcej na ten temat zob. Okoń-Horodyńska et al. (2016).
Cechy osobowe:
n Intuicja n Spostrzegawczość n skłonność do podejmowania
ryzyka
n Niekonwencjonalny sposób myślenia i działania n Podporządkowanie się regułom Środowisko pracy:
n Współpraca n Konsekwencja n Motywacja n Obciążenie pracą n Autonomia pracy
Role i zachowania:
n „Siewca idei”
n Przywódca zespołu n Negocjator n Kontroler n Reprezentant
Postawy i wartości:
n Koncentracja na ludziach n Koncentracja na zadaniach n Interesowność n Aspiracje n Zaufanie
KONTEKST INSTYTUCJONALNY
Zdolności, umiejętności, kompetencje:
n Zdolność perswazji, argumentacji
n Skuteczność podejmowania decyzji
n Zdobywania wiedzy, jej przetwarzanie, wykorzystanie n Uwzględnienie korzyści strat
społecznyvh n Pozyskiwanie środków
finansowych
Rys. 1. Koncepcyjne ramy modelu zintegrowanego genomu innowacji
PROJECT: WYNIKI BADAŃ
świadczenia, jak również pozyskując nową wiedzę i informacje z otoczenia. Istotnym problemem jest tu zbadanie i scharakteryzowanie uczestnictwa kobiet i mężczyzn na każdym z etapów procesu innowacji oraz ewentualne oszacowanie ich wkładu. Nie ule- ga wątpliwości, że uczestnictwo, charakteryzowane przez wielkości jakościowe, będzie nie tylko różne dla kobiet i mężczyzn, lecz także różne ze względu na rodzaj uczestnictwa oraz wymagania kolejnych etapów procesu innowacji.
VI. Zasadnicze badania3
Badaniem ankietowym objęto 1164 przedsiębior- stwa innowacyjne, które otrzymały pomoc publiczną w ramach programu POIG w zakresie działalności innowacyjnej. Byli to beneficjenci Programu Opera- cyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013, którzy otrzymali wsparcie w ramach działań: 1.4 (Wsparcie projektów celowych), 4.1 (Wsparcie wdrożeń wyni- ków prac B+R), 4.2 (Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie wzornictwa przemysłowego) oraz 5.4 (Zarządzanie własnością intelektualną). Badania ankietowe zostały przepro- wadzone wśród kobiet i mężczyzn zatrudnionych wtych przedsiębiorstwach i zaangażowanych w różne etapy procesu innowacji w okresie 15 października do 15 grudnia 2015 r. Badani pełnili różne role na różnych etapach procesu innowacji od członka zespo- łu do pozycji menedżerskich. Ankieta była rozprowa- dzana wśród mężczyzn i kobiet niezależnie, a stopa zwrotu sięgała 50%. Liczba respondentów wynosiła 562 osoby z podziałem na dwie niezależne grupy re- spondentów: kobiet n = 283 oraz mężczyzn n = 279.
W grupie kobiet respondentów przedział wiekowy wynosił 18–64 lata (M=33, SD=7,7), a wykształcenie wyższe miało 86% respondentek. Natomiast w grupie mężczyzn respondentów przedział wiekowy wynosił 18–65 lat (M=36, SD=9), a wykształcenie wyższe miało 87% respondentów.
Wstępne koncepcyjne ramy modelu zawierają 25 zmiennych. Na początku badań dysponowano za- tem dużą liczbą zmiennych, co do których nie było wiadomo, ile z nich i w jakim stopniu opisuje badane zjawisko. Potrzebna więc była redukcja zmiennych do grupy tych, które opisują badane zjawisko w spo- sób istotny statystycznie. Ponieważ podjęte badania posiadają charakter pionierski, a obszar poddany ba- daniu był nieznany, dlatego nie była wiadoma liczba
zmiennych opisująca zjawisko w istotny statystycz- nie sposób. Istniała zarazem potrzeba przeprowadze- nia głębszej eksploracji zjawiska w celu uzyskania pogłębionej wiedzy oraz przedstawienia bardziej zna- czących wniosków. Eksploracyjny charakter badań wymagał również zbadania maksymalnego zakresu wariancji zmiennych, które opisują badane zjawisko w sposób istotny statystycznie.
W badaniach obrano więc ścieżkę poznania zja- wiska pierwotnego, dotychczas nieznanego. Jed- ną z uznanych metod statystycznych stosowanych w przedstawionych uwarunkowaniach badawczych jest analiza głównych składowych (ang. PCA – Prin- cipal Component Analysis), która pozwala na wskaza- nie zmiennych opisujących badane zjawisko poprzez wykorzystanie w najpełniejszy sposób wariancji tych zmiennych w określonym (zidentyfikowanym i obli- czonym) układzie przestrzennym ortogonalno-orto- normalnym. W ten sposób badane zjawisko zostało poddane eksploracji z uwzględnieniem maksymalnej zmienności (czyli wariancji) zmiennych je opisują- cych. Uzyskane w wyniku przeprowadzonych badań dane spełniają kryteria wymagane do zastosowania tej metody badawczej (Cattell 1978; MacCallum et al. 1999; Henson, Robert 2006; Hair et al. 2014).
Korzystając z metody PCA, zbudowano mode- le uczestnictwa w procesie innowacji kobiet i męż-
»
»
Podczas gdy kobiety stanowią ponad 35%
wszystkich badaczy na uczelniach wyższych i w sektorze publicznym większości krajów
europejskich, nie jest tak w sektorze przedsiębiorstw.
Procent kobiet w personelu badawczym wynosi
tam mniej niż 25%
w większości krajów.
3 Więcej na ten temat zob. Wisła, Sierotowicz, Okoń-Horodyńska, Gurba (2016).
czyzn. Modele te opisują istotny statystycznie udział kobiet i mężczyzn poprzez zidentyfikowane, spośród 25 zmiennych, zmienne mierzalne opisujące istot- nie statystycznie badane zjawisko, którymi są cechy, postawy i zachowania. Są one zgrupowane w ukryte komponenty, reprezentujące zbiorcze cechy, postawy i zachowania. W obrębie każdego komponentu każda zmienna opisuje możliwie największą przestrzeń wa- riancji badanego zjawiska. Obliczona wartość ładun- ku każdej zmiennej w komponencie, jak również dla każdego komponentu, w przedziale od 0 do 1, wyraża poziom wyjaśniania opisywanego zjawisku przez tę zmienną oraz komponent.
Dla kobiet istotne statystycznie okazało się 18 z po- czątkowych 25 zmiennych, z kolei dla mężczyzn
– 17 z 25. Oba modele przedstawiono na rysunkach 2 i 3. Na rysunku 2, na którym zaprezentowano wy- niki dla kobiet, zmienne pogrupowane zostały w trzy komponenty, na rysunku 3 zaś, gdzie uwzględniono wyniki dla mężczyzn – w cztery. Dla kobiet nieistot- ne statystycznie okazały się: konkurencja, obciąże- nie pracą, niezależność w pracy, spostrzegawczość, podporządkowanie się regułom, zdolność perswazji oraz rola reprezentanta. Dla mężczyzn nieistotne statystycznie okazały się: współpraca, konkurencja, obciążenie pracą, spostrzegawczość, skłonność do ryzyka, podporządkowanie się regułom, uwzględnia- nie korzyści i strat oraz podobnie, jak w przypadku kobiet, rola reprezentanta. Na podstawie uzyskanych wyników utworzono trzy komponenty zmiennych Rys. 2. Model uczestnictwa kobiet w procesie innowacji
PROJECT: WYNIKI BADAŃ
istotnych dla uczestnictwa kobiet w procesie innowa- cji, które wraz z przeciętnymi wartościami ładunku są następujące: profesjonalne postawy 0,645; role w ze- spole 0,699 oraz kreatywność 0,759. Pierwsza grupa, profesjonalne postawy, może być scharakteryzowa- na za pomocą dwóch podgrup zmiennych: (1) ze- wnętrzne podstawy wobec współpracowników oraz (2) cechy i postawy indywidualne. W grupie tej za najważniejsze uznać należy skoncentrowanie na lu- dziach i zaufanie. W kolejnej grupie, rolach w zespo- le, najważniejsza jest rola kontrolera, z kolei w grupie trzeciej – skłonność do ryzyka.
Rysunek 3 przedstawia wartości zmiennych w przypadku mężczyzn. Wyróżniono tu cztery gru- py: profesjonalne postawy 0,686; wartości i postawy 0,694; kreatywność 0,658 oraz role w zespole 0,656.
W przypadku modelu dla mężczyzn najistotniej- sza okazała się grupa wartości i postawy, a w niej z kolei za najważniejszą uznać należy, podobnie jak w przypadku kobiet, koncentrację na ludziach.
W przypadku profesjonalnych postaw za najistot- niejszą uznać należy zdolność do perswazji. W ko- lejnych dwóch grupach znaczenie miały: w kre- atywności – niekonwencjonalne sposoby myślenia i działania, a w rolach w zespole – podobnie jak u kobiet – rola kontrolera.
W poniższej tabeli uwzględniono cechy i role wskazane przez kobiety i mężczyzn jako najważ- niejsze i najmniej ważne na poszczególnych etapach procesu innowacji.
Z powyższego zestawienia wyłania się dość przej- rzysty obraz podobieństw i różnic w opiniach ko- Rys. 3. Model uczestnictwa mężczyzn w procesie innowacji
Tab. 1. Wartości indywidualnych ładunków zmiennych opisujących charakterystyki udziału kobiet i mężczyzn na poszczególnych etapach procesu innowacji Etapy procesu
innowacji Etap 1 Etap 2 Etap 3 Etap 4 Etap 5
Zmienna/Płeć K M K M K M K M K M
„Siewca idei” 0,000 0,675 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000
Interesowność 0,919 0,000 0,000 0,000 0,810 0,000 0,000 0,000 0,607 0,000
Koncentracja na lud-
ziach 0,754 0,827 0,837 0,808 0,000 0,917 0,716 0,887 0,849 0,731
Konkurencja 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000
Kontroler 0,000 0,000 0,000 0,000 0,722 0,000 0,850 0,878 0,812 0,817
Negocjator 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,877 0,757 0,000 0,781
Niekonwencjonalny sposób myślenia
i działania 0,813 0,884 0,891 0,826 0,845 0,000 0,745 0,732 0,863 0,756
Obciążenie pracą 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 Podporządkowanie się
regułom 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000
Skłonność do podej-
mowania ryzyka 0,853 0,000 0,000 0,000 0,833 0,000 0,856 0,735 0,904 0,804
Uwzględnianie korzyści
i strat społecznych 0,695 0,000 0,625 0,849 0,719 0,423 0,673 0,594 0,891 0,563
biet i mężczyzn na temat znaczenia poszczególnych zmiennych na różnych etapach procesu innowacji.
W przypadku podobieństw warto zwrócić uwagę, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni za zupełnie nie- istotne uważają konkurencję, obciążenie pracą oraz podporządkowanie się regułom. Z kolei istotne są dla nich niekonwencjonalny sposób myślenia, choć na innym etapie procesu – mężczyźni przy generowaniu pomysłów, podczas gdy kobiety przy ich akumulacji i wyborze. Wysoko zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn oceniana jest koncentracja na ludziach, choć tu znamienne wydaje się, że dla mężczyzn jest to najistotniejsza cecha przy wyborze pomysłów oraz jego rozwoju, podczas gdy kobiety uważają, że w tym pierwszym przypadku nie ma ona żadnego znaczenia.
Ponadto kobiety uznają za istotną skłonność do po- dejmowania ryzyka, na wszystkich etapach poza aku- mulacją pomysłów, a mężczyźni za istotną tę cechę uważają jedynie przy dwóch ostatnich etapach pro- cesu innowacji.
Zaprezentowane modele wskazują, że uczestnic- two kobiet i mężczyzn w procesie innowacji jest zróżnicowane, choć posiada elementy wspólne. Ko- biety wnoszą do niego wyższe poziomy zaufania, skoncentrowania na ludziach, skłonności do ryzyka
czy zdolności do podejmowania decyzji. Mężczyźni, w porównaniu z kobietami, wnoszą znacznie wyższe poziomy koncentracji na kompetencjach, zadaniach oraz niekonwencjonalny sposób myślenia i działania.
VII. Otoczenie instytucjonalne
Na ostatnim etapie badań zwrócono uwagę na znaczenie rozwiązań instytucjonalnych. W ankiecie respondenci mogli podać po pięć rozwiązań, które według nich promują innowacyjność wśród kobiet i mężczyzn. W ankietach otrzymano 3832 odpowie- dzi, z których 1665 było unikalnych. Ze względu na tak znaczną liczbę odpowiedzi konieczne stały się ich klasyfikacja i grupowanie. Na podstawie proponowa- nego rozwiązania uszeregowano wszystkie odpowie- dzi w 15 grup, w których uwzględniono odpowiedzi podobne: (1) środowisko pracy, (2) cechy osobowe, (3) kompetencje, (4) postawy i wartości, (5) role i za- chowania, (6) polityka innowacji, (7) polityka podat- kowa, (8) polityka oświatowa, (9) działania publiczne promujące równość, (10) publiczna promocja kre- atywności, (11) inne polityki, (12) zewnętrzna współ- praca przedsiębiorstw, (13) płeć nie ma znaczenia, (14) brak gotowych rozwiązań oraz (15) brak opinii na ten temat. Do dalszej analizy wybrano osiem grup:
PROJECT: WYNIKI BADAŃ
