1
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI
i (• *rtv9^t • ■ • • • « * « • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • '• •* ' o « f &
I./l. Relacja i i i C s . A - U *
I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora 9 5 , /f ~ /! ^
‘I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora^ _ £> S>, /I"- $
"II. Materiały uzupełniające relację jt ^ A S? / '
III./ l. Materiały dotyczące rodziny relatora ----
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. .___ ,
III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945)
S . / M III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 —-
III./5. In n e ______
IV. Korespondencja
...f c « A H . . . s . t A : t y
V. Nazwiskowe karty informacyjne M S
VI. Fotografie g U z ^ L i K / C 'v w
2
3
4
5
6
k
5 e 1 a c ,j a
d la Archiwum Pomorskiego Ar m ii K r a j o w e j w Toruniu
I . Dane osobowe:
1. Tadeusz Pudełko
2. ur. 2 w r z e ś n i a 1922 w Krośnie
3. Ludwik, Maria z d . Nowag:. Oboje n a u c z y c i e l e , o j c i e c - k ie ro s z k o ł y powszechnej w M sza n ie, muzyk, k i e r o w n i k o r k i e s t r y l o k a l n e j , i n i c j a t o r s z e r o k i e j środowiskowej d z i a ł a l n o ś c i s p o ł e c z n e j .
4 o Warszawa 02-031 Gró je ck a 47/51 ni. 63 t e l . 6599894 I I . Dane środowiskowe
1. Matura O g ó l n o k s z t a ł c ą c a l u t y 1946 Kraków, U n i w e r s y t e t Łódzki 1952 - B a d . S po łe c zn a ; Wyższa S zk o ła Nauk P ed ag o g ic zn y ch w Bydgoszczy 1989 - d o k t o r a t nauk humanistycznych.
2 . Uczeń Państwowego Gimnazjum Męskiego w Brodnicy od w r z e ś n i a cUd:
1935 do wojny 1939* H a r c e r z od 1934; S o l i d a c j a Mariańska od 1936.
3. Ukończony Kurs P r z y s p o s o b i e n i a Wojskowego I I s t . przy Gimnazju Brodnic kim
- o c h o tn ik 56 Komp. Ł ą c z n o ś c i 23 D y w i z j i WP /dołą cz on y w S t a l o w e j W o l i w t r a k c i e d z i a ł a ń wojennych/
I I I . U d z i a ł w kampanii w r z e ś n i o w e j 1939. Po opuszczeniu Brodnicy w dniu 3 w r z e ś n ia 1939 wraz z wycofującym s i ę Wojskiem P o l s kim. Jako o c h o t n i k 56 Kompanii Ł ą c z n o ś c i 23 D y w i z j i brałem u d z i a ł w d z i a ł a n i a c h Kompanii/walk obronnych. Zostałem ranny we wsi P a s i e k i w o j . L u b e l s k i e w dn. 18 w r z e ś n i a 1939 wo-i
P a s i o k i w o j - I u T p o I g I ć L o w d n i u 16 w r z e ś n i a 19-^9 r . byłem kon
tuzjowany w głowę w wyniku p ę k n i ę c i a chełmu uderzonego odłam
kiem p oci sku . Do n i e w o l i n i e m i e c k i e j zo s t a łe m zabrany 19 wrześ
7 i
- 2 -
5
n i a 1939 i umieszczony w Kolumnie S a n i t a r n e j z k t ó r e j uciekłem / w Przeworsku/ vs dniu 15 p a ź d z i e r n i k a wraz z kap. Goś l i ń s k i m . P r z e z Rzeszów d ot ar łe m do r o d z i n y w K r o ś n i e .
I V • K r ó t k i ż y c i o r y s okuoaca.jny oraz d z i a ł a l n o ś ć okupacyjna
Do ro d zic ów w M szanerie pow . Brodnica w r ó c ił e m pod koniec p a ź d z i e r nika 1939 £. O j c i e c mój Ludwik do wojny k i e r . Szkoły powszechnej w Mszanie w o k r e s i e o k u p a c j i pracował jako c i e ś l a . Matka Maria i s i o s t r a Jadwiga przy o j c u . Ja mie szkając poza domem utrzymywałem s i ę z malowania t a b l i c obow iązujących każdy z a p r z ę g konny, ró w n ie ż pracowałem jako w i e j s k i f o t o g r a f d l a zakładu f o t o g r a f i c z n e g o Jana M e ł n i c k i e g o w B r o d n i c y . Hodzice moi wraz z s i o s t r y w 1941 roku
z o s t a l i w y w i e z i e n i na r o b o t y do N i e m ie c .
15 s t y c z n i a 1940 K a zi m ie rz Wrzosek p s . "W rz o s" z a p r z y s i ą g ł mnie w e k s p o z y t u r z e "M arę" Związku J a s z c z u r c z e g o . P r z y j ą ł e m p s e -
9
udonim "Grom" i " Z l o t " . V dniu 1 l u t e g o 1940 w Brodnicy p. K r z y s z t o f W i e l g u t ps. "Grabowski" z a p r z y s i ą g ł mnie w ZWZ pod pseudo
nimem " Z l o t " i otrzynr-. łem wówczas p r z y d z i a ł v, a z i a ł a l n o ś c i a c h wy
wiadowczych w Okręgu br odnickim.
W ramach pomocy wysiedlonym polakom z Brodnicy i umieszczonym w obozacfr MUhltal-Smukała i P o t u l i c e - L e b r e c h t s d o r f d o s t a r c z a ł e m okresowo 1942 r . p a c z k i żywnościowe i l e k a r s t w a . Ukrytym aparatem f o t o g r a f i c z n y m dokonałem s z e r e g u z d j ę ć wewnątrz obozu w Smu^ale, 0. w P o t u l i c a c h mające m ie js c e jedno z n i e l i c z n y c h " w i d z e ń " - r o z
mów p r z e z p o t r ó j n e z a s i e k i k o l c z a s t e ; dozwolonych p rz e z h i t l e r o w ców d l a osób, k t ó r e d o s t a r c z y ł y p a c z k i w tym dniu d l a więźniów obozu w P o t u l i c a c h o
Po a r es zt o w a n ia c h w Związku Jaszczurczym w Brodnicy w grudniu 1942 r . musiałem uciekać do G e n e r a l n e j G u b e r n i i . Od 23 s t y c z n i a 1942 r . do 17 s t y c z n i a 1945 r . słu żyłem w 106 D y w i z j i P i e c h o t y
8
AK I n s p e k t o r a t u Miechów " M a r i a " . D-ca p p ł k N i e c z u j a - O s t r o w s k i p s . " T y s i ą c " i "3oł&&". Od s t y c z n i a 1943 do 1 marca 1944 byłem d -c $ drużyny w Komp. p . p o r . W i e ł g u t a . Od 1 marca 1944 do 17 s t y c z n i a 19^-5 d-c£ ł ą c z n o ś c i I n s p e k t o r a t u Miechów " M a r i a " . Od 15 czerwca 1944 do 22 wr ze śn ia 1944 brałem u d z i a ł w walkach p a r t y z a n c k i c h jako d - c a plutonu Baonu Sztabu 106 D y w i z j i . W dniu 11 l i s t o p a d a 1944 r . zos ta łe m awansowany do s t o p n i a pl utonowego- p o d c h o r ^ ż e g o j ^ o ukończeniu S z k o ł y Podchorążych P i e c h o t y w P r o s z o w ic a c h / t r w a j ę c # ^ od 30 s t y c z n i a 1943 do 1 marca 1944J z o s t a le m udekorowany Bryzowym Krzyżem Z a s ł u g i z Mieczami p r z e z d -c ę 106
IYcuzm ąz-
DPAK p . p ł k Bo lesława Ostrow sk iego ps. " T y s i ą c " N i e o s u j ę .
Po w o jn i e - od marca 19^5 u c z e , s zc za łe m do Gimnazjum im. Bartłomić j a Nowodworskiego w Krakowie. Maturę zdałem w lutym 1946 r . Po zatrzymaniu w marcu 194o r . ucie kłem z p r z e s ł u c h a n i a z Woj. U r z ę du B ezp iec zeń st wa w Krakowie i wyjechałem do Ł o d z i , g d z i e d o s t a
łem s i ę na s t u d i a na U n i w e r s y t e c i e Łódzkim. K o r z y s t a j ą c z m o ż l i wości j a k i e t w o r z y ł y s t u d i a ukrywałem s i ę do dnia 2 k w i e t n i a 1947 kiedy to z g ł o s i ł e m s i ę ponownie do Woj. Urzędu Be zp ie c ze ń st wa P u b l i c z n e g o w Krakowie i w ramach ustawy o am n e s ti i otrzymałem z a ś w ia d c z e n ie nr 46754 z dni a 2 k w i e t n i a 194-7*
Jako u z u p e łn ie n ie powyższych danych dołączam do n i n i e j s z e j r e l a c j i dokumentację w p o s t a c i f o t o k o p i i podany w punkcie V I I I .
V I . Dane o u c z e s t n i c t w i e w k o n s p i r a c j i .
R o d z i c e i s i o s t r a Jadwiga b y l i w y w i e z i e n i w 1941 r . "na r o b o t y do N i e m i e c " i tam s z c z e g ó l n i e r e p r e s j o n o w a n i z r a c j i mojego ukry
wania s i ę .
V I I . Okres pookupacy,iny
Po maturze w lutym 1946 z o s t a ł e m p r z y j ę t y na I - s z y r o k studiów wydz. P ed ag o g iczn eg o U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o . W marcu 1946 a r e s z t o
9
- 4 -
ł
wany zo s ta łe m p rz e z Woj. Urząd B e zp ie c ze ń st w a P u b l i c z n e g o w Krako
w i e , byłem pr zesłuchiwany w sprawach d z i a ł a l n o ś c i w o j e n n e j . Wyko
r z y s t u j ą c zamieszanie uc ie kł em z Urzędu Bezp iec zeń stw a w Krakowie i ukrywałem s i ę przebywając w L o d z i i u c z ę s z c z a j ą c na z a j ę c i a
U n i w e r s y t e c k i e , k t ó r e s t a n o w i ł y wtedy d l a mnie n a j p e w n i e j s z e s c h r o n i e n i e . Po o g ł o s z e n i u ustawy o a m n e s t i i wojennej z g ł o s i ł e m s i ę do Wo j. Urzędu Be zp ie c ze ń st w a w Krakowie, ujawniając s w o j ą d z i a ł a l
ność. Uzyskałem amnestię w dniu 2 k w i e t n i a 194-7 r . otrzymując z a ś - w ia d o z e n i e nr 46754.
V I I I . Dokumentacja
1 . F o t o k o p i e dokumentów związanych z moją d z i a ł a l n o ś c i ą okupacyjną d o t y c z ą c y c h :
a/ Leszka Z d r o je w s k ie g o
b/ M iec zys ław a Ka rc ze ws kie go c/ K r z y s z t o f a W i e l g u t a
d/ Bo le sła wa M e c z u i - Ostro ws kieg o e/ W i t o l d a Gacy
f / Tadeusza Gra jews ki ego g/ Jana Jacyny
h/ J e r z e g o Soko łow ski eg o
i / D e c y z j i Urzędu d/s Kombatanckich z dn. 18.08.1994 j/ zaświad czen ie. UBP z dn. 2.04*1947
k/ Z a ś w i a ś c z e n i ą ? 67 P i e c h o t y z 2'J«06.1939 1 •
2. F o t o k o p i e z d j ę ć z okresu wojny i o k u p a c j i
3. Wyfeaz h a r c e r z y , członkow Zw. J a s z c z u r c z e g o aresztowanych w Brodnicy i osadzonych w obozach kon cen tr acy jn yc h
a/ S t u t t h o f b/ Mauthausen c/ P o t u l i c e
4 . Opracowanie moje p t . '‘Zw ią ze k J a s z c z u r c z y i E xpozy tura wywiadu
‘•Marę*1 r e j o n u b r o d n i c k i e g o 1939-1943n*
1 / 9 hfiZCPi rt.
10
11
12
13
dr Tadeusz " Z l o t " Pudełko ul.Dojiotowska 9 m.66
02-347 Warszawa, t e l .5596214 Warszawa
ZWIĄZEK JASZCZURCZY I EKSPOZYTURA uYY.TADU
"MARZ"
REJONU BRODNICKIEGO W LATACH 1939-1943
)
s t r .
W S T Ę P ... 1
1. GIMNAZJUM B R O D N IC K IE ... 2
2 . MIERNIK USPOŁECZNIENIA MŁODZIEŻY ... 4
3 . ZWIĄZEK JASZCZURCZY ... 5
4 . EKSPOZYTURA Y.YWIADU "MARZ” ... 8
7* MILJSCA UKRYWANIA s:TĘ . 10
6 . ŁĄCZKOŚĆ Z ŁODZIĄ . 12
7. FCTO GIZAj 0'.‘, ' A W N 4 T .RŁA JjAGRU .: SMUKAŁT j'MUEŁTAL/
POD BYDGOSZCZĄ c. SAKOfiCZ. NIE
9. ZAŁĄCZNIKI : FOTO Z Z.':FI.-, INSTi aJKCJE' . . • • • • • • . 17
Wstęp
R e l a c j e moje odnoszące s i ę do Związku J a s z c z u r c z e g o na t e r e n i e powiatu b r o d n i c k ie g o wynikają gł ó wn ie z własnych młodzieńczych p r z e ż y ć , doświadczeń, wiedzy i p am ię ci. Wymagają one d a l s z e j dokumenta
c j i , porównań i 'orzemyśleń. W różnych r e l a c j a c h j e s t w i e l e s prar‘
w ą tp l i w y c h , k t ó r e powinny być wyjaśnione i u ś c i ś l o n e .
14
- 2 -
U-
D z i s i a j po 50 l a t a c h , pragnę na Związek J a s zc zu rc zy w Brodnicy s p o j r z e ć z punktu widzenia t e o r i i p e d a g o g i k i s p o ł e c z n e j ^ ’ to znaczy d o s t r z e c t e s i ł y w środowisku, k t ó r e mia ły wpływ na j e g o przemiany i r o z w ó j . Obecnie z a i s t n i a ł a możliwość s z e r s z e g o omó
wien ia d z i a ł a ń Związku J a s z c z u r c z e g o , k tó ry dotąd był r ó ż n i e po
s t r z e g a n y i opiniowany. Dla c z ę ś c i m ł o d z i e ż y b r o d n i c k i e j Związek J as zc zu rc zy by ł utożsamiany z harcerstwem czasu wojny, gdyż c z ł o n kowie Związku r e k r u t o w a l i s i ę p ra w ie w y ł ą c z n i e z h a r c e r z y .
w i e lu wspomina Związek J a s z c z u r c z y jako ruch p a t r i o t y c z n y , nawiązujący do t r a d y c j i walk z Krzyżakami i walk o Ziemie Zachod
n i e dl a P o l s k i .
Związek J a s zc zu rc zy b y ł p r z e c i w n i k i e m zarówno h i t l e r o w s k i c h N ie m ie c , jałt i Związku R a d z i e c k i e g o . R ep re ze n to w a ł on pog lądy b a r d z i e j prawicowe i poczuwał s i ę do b r a t e r s t w a wobec i d e a łó w h a r c e r s k i c h or az ze ws zy stk ic h s i ł d ą ż y ł do odzyskania w o l n o ś c i i n i e p o d l e g ł o ś c i P o l s k i u t r a c o n e j wskutek a g r e s j i n i e m i e c k i e j i s o w i e c k i e j .
1. Gimnazjum b r o d n i c k i e
Brodnica była miastem powiatowym, położonym nad rzei:ą Drwęcą, wśród pięknych j e z i o r Ziemi M i c h a ł o w s k i e j , o znaczących walorach tu r y s t y c z n y c h i krajoznawczych.
v7 Brodnicy d z i a ł a ł y t r z y k o ś c i o ł y : f a m y , szk oln y i k l a s z t o r n y o r a z t r z y s z k o ł y ś r e d n i e , dom k u l t u r y , dom p a r a f i a l n y , s z p i t a l , sąd, h o t e l i g a r n i z o n 67 pułku p i e c h o t y .
W Brodnicy r o z w i n ę ł o swoją d z i a ł a l n o ś ć gimnazjum m ę s k i e , k t ó r e s t w o r z y ł o s i l n e środowisko społeczno-wychowawcze, s k ł a d a j ą c e s i ę z naucz ając yc h p r o f e s o r ó w , n a u c z y c i e l i , wychowawców i u c z ą c e j s i ę
1/ A.Kamiński : Funkcje p e d a g o g i k i s p o ł e c z n e j . W a r s z a w a .1974-,PWN
15
- 5 - H '
m ł o d z i e ż y , zorganizowanej w siedmiu o r g a n i z a c j a c h sz kol ny ch .
Grono p r o f e s o r s k i e było odpowiednio d o b ie r a n e . K ie r o w a ł nim z a s ł u żony humanista, pedagog dr Klemens M a l i c k i , d y r e k t o r gimnazjum.
N a j b a r d z i e j prężną o r g a n i z a c j ą młodzieżową była drużyna ZHP, o r g a n i z u j ą c a c o io c z n e obozy h a r c e r s k i e , dysponująca własną i z b ą h a r c e r s k ą - "harcówką" i sprzętem turystycznym. Opiekunem h a r c e r stwa gi m n a zj a l n e g o by ł p r o f . gimnazjum Eolesław J a s t r z ę b s k i , zna
ny p r z y j a c i e l m ł o d z ie ż y .
Aktywną d z i a ł a l n o ś ć wykazywała S o d a l i c j a Mariańska, k t ó r e j
I v/
p r z e w o d n i c z y ł ks.mgr Leonard Kzoska, i n i c j a t o r utworzenia na
t e r e n i e gimnazjum . i ę k n e j k a p l i c y , w k t ó r e j odbywały s i ę codzien ne i n i e d z i e l n e nabożeństwa u c z ą c e j s i ę m ł o d z i e ż y g i m n a z j a l n e j .
Mgr Tadeusz Zadura z a j ą ł s i ę t ą c z ę ś c i ą m ł o d z i e ż y , k tó ra sku
p io n a by ła wokół " S t r a ż y P r z e d n i e j " . Dużą r o l ę o d e g r a ł W i o ś l a r s k i Klub Sportowy " T r y t o n " , dysponujący własną p r z y s t a n i ą , ł o d z i a m i
i pełnym sprzętem w io ś la rs k im . R o z w i n i ę t e b y ło wychowanie f i z y c z ne, dysponujące szkolną sa lą gim nastyczn ą. Na t e r e n i e gimnazjum d z i a ł a ł także P o l s k i Czerwony K r z y ż o ra z Klub Miłośników S t a r o ż y t n o ś c i , skupiony wokoł prenumerowanego czasopisma h i s t o r y c z n e g o
"MIHKUBYUSZ POLSKI".
Na ogólnoszkolnych imprezach c z ę ś ć m ł o d z ie ż y występowała w mundurach h a r c e r s k i c h i p r z y s p o s o b i e n i a wojskowego.
We współpracy z 67 puikiem p i e c h o t y organizowany b y ł kurs p i l o t ó w szybowcowych k a t e g o r i i " A " . Wewnątrz s z k o ł y r o z w i j a ł y s i ę młodzieżowe formy u s p o ł e c z n i a j ą c e , aktywnie f un kcj on uj ąca Szk olna Kasa Oszc zęd no ści. D z i a ł a ł klasowy i sz k ol n y samorząd
u c z n io w s k i, chór s zk ol n y, szkona o r k i e s t r a młodzieżowa p o s i a d a j ą c a własne instrumenty muzyczne oraz funkcjonowała
16
- 4 - A
b i b l i o t e k a s z k o ln a , s t r z e l n i c a , pracownie przedmiotowe : r o b ó t rę c z n y c h , f i z y c z n a i p r z y r o d n i c z a . Odbywały s i ę m i e s i ę c z n e z a j ę c i a
um uzykalniające, o k o l ic z n o ś c io w e o d c z y t y i mie si ę c zn e konc er ty muzyczne. Osobną r o l ę wychowawczą s p e ł n i a ł s e k r e t a r i a t s z k o ł y , prowadzony p r z e z s e k r e t a r k ę , panią Z y t ę Ziembową. Wychowawczą v r o l ę s p e ł n i a ł a Rada P ed ag o g ic zn a , Komitet R o d z i c i e l s k i , Ognisko ZN? i S t o w a r z y s z e n ie N a u c z y c i e l i S z k ó ł ś re d n i c h .
Środowisko n a u c z y c i e l s k i e k s z t a ł t o w a ł o s i ę na dawnych wzorach Filamatów Pomorskich. Dbało ono o wysokim poziom nauczania, wycho
wywało w duchu poszanowania pracy l u d z k i e j , stosownie do p o g l ą dów uznanych au to ryt etó w spo łe c zn yc h , a s z c z e g ó l n i e t r o s z c z y ł o s i ę o wychowanie p a t r i o t y c z n e m ł o d z i e ż y .
Środowisko g im n a zj al n e b y ło odb ic iem społeczeństwa b r o d n i c k i e g o , wśród k t ó r e g o d z i a ł a ł y l i c z n e o r g a n i z a c j e k u l t u r a l n e , s p o ł e c z n e , p o l i t y c z n e i sportowe. Były wśród n ic h 4 drużyny h a r c e r s k i e , zuchy, Gniazac S o k o ł a , S t r z e l e c , Dom P a r a f i a l n y , o r g a n i z a c j e p r z y p a r a f i a l - ne, z e s p o ł y muzyczne, a r t y s t y c z n e , t e a t r a l n e i in n e.
2. M ie r n ik u s p o ł e c z n i e n i a mio dz ieży
Dla oceny s to pn ia u s p o ł e c z n i e n i a m ł o d z ie ż y g i m n a z j a l n e j
zastosowałem m ie rn ik zaproponowany p r z e z p r o f . A l e k s a n d r a Kamińskie- go . P o l e g a ł on na cym, że za pomocą odpowiednich p od zi a łó w
i p r z e l i c z e ń można p o d z i e l i ć m ł o d z i e ż na aktywną, b i e rn ą i o b o j ę t ną, a z t e g o o b l i c z y ć p ro ce n t m ł o d z i e ż y aktywnej p o s z c z e g ó l n y c h grup uczniowskich w stosunku do c a ł e j p o p u l a c j i badanej m ł o d z i e ż y .
M i e r n i k j e s t stosunkiem członków b i e r n y c h , czynnych i o bo ję tn yc h p o s z c z e g ó l n y c h grup społec zny ch do c a ł e j badanej p o p u l a c j i
1/ A.Kamiński : S p ó ł d z i e l n i a uczniowska jako placówka wychowawcza.
Warszawa ZW CES 1967, s.1 9 0 .
17
- 5 - / 1 5
m ł o d z i e ż y .
Lp Ocena Członkowie Procent badanych czynnych
do o g ó l n e j p o p u l a c j i b:danych
1 n i e z a d o w a l a j ą c a c zynni p o n i ż e j 10% czynnych
2 d os ta te cz n a c zynni p o n i ż e j 18# do 25% czynnych
3 dobra czynn i p o n i ż e j 26% do 40% czynnych
4 bardzo dobra czynn i p o n i ż e j 41% do 55% czynnych
P r z y m o ż li w o ś c i zastosowania oceny n i e z a d o w a l a j ą c e j , oceny d o s t a t e c z n e j , d o b r e j lub bardzo d o b r e j - m ł o d z i e ż brodnicka uzys- k s ł a z u s p o ł e c z n i e n i a ocenę bardzo ao.:rą d z i ę k i p ro cen tow i
41 - 55"’S uczniów o pos ta wie s p o ł e c z n i e czynnej w stosunku do ba
da n e j p o p u l a c j i . Kasze s to w a rz y s z e n ia ż y ł y d z i ę k i swym członkom c z;/mym.
I.Iłodzież brodnicka zdała egzamin ze s w o j e j 'astyv.‘n o ś c i i uspo
ł e c z n i e n i a , gdy nadszedł czas próby wojennej i t r z e b a b y ło z a j ą ć czynną postawę p a t r i o t y c z n ą i wł ączyć s i ę w d z i a ł a l n o ś ć k o n s p ir a c y j n ą .
Związek Jas zczurczy
P i e r w s z a wiadomość o i s t n i . . n i u Związku J a s z c z u r c z e g o d o t a r ł a do Br od ni cy w końcu 1935 V/ tym c z a s i e p r z y j e c h a ł do b r o d n i c k i e go grodu K a z i m i e r z Wrzosek "WZZOS", absolwent naszego gimnazjum,
j a k s i ą p ó ź n i e j oka zało k ie ro w ni k Ekspozytury Wywiadu " U a rs " - p r z e d s t a w i c i e l Związku J a s z c z u r c z e g o . Z Kazimierzem v'Wrzoskiem v .
spotkałem s i ę w grudniu 1939 r . przypadkowo, w momencie p r z e r z u c a n i a roweru p r z e z parkan s z p i t a l a .
Przypomnieliśmy s i ę s o b i e z czasów gi m n a zj a ln y c h . Po k i l k u
18
- 6 - AC,
spo tkaniach K a z im ie r z Wrzosek "Wrzos" zaproponował mi wsoo łpra cę w remach wywiadu łlMare" i ws p ółu d zia ł w organizowaniu t a j n e g o Związku J a s z c z u r c z e g o . ZS/astęrnie z a st ał em p r z e z n i e g o z a p r z y s i ę żony i r o z p o c z ę ł o s i ę r o z w i j a n i e o r g a n i z a c j i Związku J a s z c z u r c z e go i Ekspozytury Wywiadu "Marę". Po pewnym c z a s i e p r z e j ą ł e m f unk c j ę za st ęp c y s z e f a Wywiadu Ekspozytury "?,iare" i pełnomocnika Związku Ja s zc zu rc ze g o na obszar Pomorza po prawej s t r o n i e W i s ł y . P o d z i a ł na t e r e n y l e ż ą c e po prawej i l e w e j s t r o n i e Y/isły. w sumie n ig d y n i e b y ł p r z e s t r z e g a n y .
P ierw szy mi c z ł o n k a i ZJ ^ w Brodnicy z o s t a l i p r o f . Jan S z y n k i e -
^ (V
w i c z " P r o f e s o r " , K a r o l Szczepański - " G r a n i t " i Seweryn P a l i c k i
" J e s i o n " .
- v/
P r o f e s o r Jan Szy nk iew icz p o d j ą ł s i ę ki erowania Związkiem Jaszczurczym w r e j o n i e brodnickim. Duże d o ś w i a d c z e n i e , znajomość środowiska b r o d n i c k i e g o i poważmy a u t o r y t e t wśród m ł o d z i e ż y
\j
pr edy sty no wa ły Jana Szynkiewicza do prowadzenia r o z w i j a j ą c e j s i ę o r g a n i z a c j i k o n s p i r a c y j n e j . Z p ro fes ore m w s p ó ł d z i a ł a ł Pom3n Smo
c z y ń s k i . k t ó r y mia± s p e c j a ln e zadanie pr zyg oto wan ia p r z y s z ł e j p o l s k i e j a d m i n i s t r a c j i w Brodnicy.
Szefem wywiadu na te re n bro dnic ki z o s t a ł K a r o l S zc zep a ń sk i -
" G r a n i t " , ob e c ni e zamieszkały w E r o d n i c y , ul.Zamkowa 3.
" G r a n i t " b y ł w b l i s k i c h kontaktach z Tadeuszem Pudełko -"Grom"
- " Z l o t " . S zcz epa ńsk i był człow iekie m z dużym doświadczeniem wojskowym, twardy we własnych p o s ta n ow ie n ia ch , wyjątkowo nadawał s i ę na ki erownika wywiadu. Mieszkał samotnie . W swoimbomieszcze- n iu p o s i a d a ł s p e c j a l n ą kryjówkę, w k t ó r e j przechowywał r a d i o ,
1/ ZJ - s k r ó t nazwy Związek J a s zc zu rc zy
19
- 7 -
g a z e t k i "S z a ń c a ", u l o t k i , i n s t r u k c j e wywiadu i inne m a t e r i a ł y konspir,, c y j n e .
Do " G r a n i t a " nap ły wał y meldunki od Jana Jacyny - "Janka" z To
r u n i a . Był on z a tr u d n io n y w p r z e d s i ę b i o r s t w i e V i e r t e Grosse Kampf- l u g s c h u l e na l o t n i s k u w Toruniu i r e g u l a r n i e d o s t a r c z a ł meldunki wywiadu do " G r a n i t a w B rod n icy44".
1/ 2/
Ponadto "Jan ek" m i a ł kontakt ze Szczepanem Pieszczochem -
"Jask uls kim " - bez s t a ł e g o zamie sz kan ia. " J a s k u l s k i " o d e g r a ł pol/
ważną r o l ę , s z c z e g ó l n i e na Pomorzu, leżącym po l e w e j s t r o n i e W i s ł y .
• 7
W poł owi e 1941 r . m a t e r i a ł y d o t y c z ą c e t r a n s p o r t u wojsk n i em i ec k i c h jadących w kierunku wschodnim d o s t a r c z a ł J e r z y Sokołowski -
" S o k ó ł " .
V
Natomiast Seweryn P a w l i c k i - " J e s i o n " - z a j ą ł s i ę prowadzeniem ł ą c z n o ś c i i k o lp o rt a ż e m na t e r e n b r o d n i c k i . Łączność d o t y c z y ł a kontaktów między członkami ZJ, pcmiędzy po s zc ze gó ln ym i miejscowoś
c i a m i , a ta kże kontaktu z Warszawą i Ł o d z i ą . K o l p o r t a ż p o l e g a ł na rozprowadzaniu prasy k o n s p i r a c y j n e j wśród członkuw ZJ i zau-
v/ oj ^
f a n y c h znajomych. Synowie p r o f . S z y n k i e w i c z a : Wincenty, Gerard i Leon z a j ę l i s i ę przekazywaniem prasy do skrzynek kontaktowych i p o p u la r y z a c j ą pr as y k o n s p i r a c y j n e j . Pomagali im w tym : Tadeusz
o v v ^
G r a j e w s k i , W o j n o w s k i , Gaca W i t o l - " K r ó l e w i c z " , P a l i c k i Zygmunt, b r a t Seweryna, J e r z y Sokołowski - " S o k ó ł " , Edward Ra d zi s ze ws ki -
" S k a ł a " , Koman Dworecki - "Dw ór", n a u c z y c ie l k a Miłobęcka i Longin
\/
W a s i l e w s k i .
Głównie rozprowadzano podstawową g a z e t k ę k o n s p ir a c y jn ą " S z a n i e c "
o r a z p ó ź n i e j "Na Zachodnim Sza ńcu ". D z i ę k i poszczególnym członkom
1/ O r y g in a ł i n s t r u k c j i wywiadu "Marą" z okresu wojny z n a j d u je s i ę w Fu ndacji Archiwum P o m o r s k i e j Armii K r a j o w e j w Toruniu.
3?eczka osobowa Tadeusza Pudełko nr 59
2/ Obecnie k s . d r P a t r o l o g i i , mieszka w Poznaniu, O s ie d le Armii K r a j o w e j .
20
- 8 - A
ZJ j a k L esz ek Z d r o j e w s k i , p ó ź n i e j b r a c ia Nagengast : Tadeusz, Hen- r y k , Marian 1 /' . " S z a n i e c " d o c h o d z i ł do B yd go sz czy , Gdańska, E l b l ą g a , Gdyni i T or un ia .
4 , Ekspozytura Wywiadu "Marę"
Jednym z głównych zadań ZJ było z b i e r a n i e w s z e l k ic h i n f o r m a c j i wywiadowczych zarówno o mikro- jak i makro- znaczeniu. W tym c e l u od 1940 r . i s t n i a ł a na Pomorzu s p e c j a l n a s i a t k a wywiadowcza
e kspozytury d a l e k i e g o wywiadu " M a r ę " . Ekspozytura "Marę” b y ła
stosunkowo d obr ze wyposażona np, w k a r t k i żywnościowe na ś n i a d a n i a , o bia dy , k o l a c j e . Była t e ż możliwość uzyskiwania dodatkowych doku
mentów o s o b i s t y c h , pr zepustek i zaświadczeń.
Ekspozytura "Marę” swoją d z i a ł a l n o ś ć o p i e r a ł a o opracowaną p r z e z s p e c j a l i s t ó w w Warszawie i n s t r u k c j ę , odnoszącą s i ę do c z t e r e c h d z i a ł ó w wywiadu : sprawy p o l i t y c z n e , sprawy wojskowe, komunikacyjne i go s po d ar c ze . Każda z ty ch d z i e d z i n ż y c i a wymagała odpowiedniego opracowania.
2/ ^
Dla zdo by cia p r z e s z k o l e n i a s p e c j a l n e g o udałem s i ę pod ko
n ie c 1941 r . do Warszawy. W Warszawie kontaktowałem s i ę z Marylą Suchowną, Kazimierzem Wrzoskiem ,tW r z o s " , WitoldenjSzomszorem, M i e -
\/
czysławem Karczewskim - " C i o ł k i e m " i innymi, których nazwiska trudno mi o d t w o r z y ć . W Warszawie zaproponowano mi w s t ą p i e n i e do S z k o ły Podchorążych Związku J a s z c z u r c z e g o . Nie chciałem jednak opuszczać Ekspozytury "Mare".
Po pow rocie na Pomorze podjąłem s i ę opracowania własnego 1/ N i e d l a w s z y s t k i c h osób t e r a z udało s i ę u s t a l i ć pseudonimy.
v
2/ I n f o r m a c j ę o p r z e s z k o l e n i u Tadeusza Pudełko w z a k r e s i e wywiadu i b r o n i p o d a j e Bogdan Chrzanowski : " D z i a ł a l n o ś ć Związku J a s z c zu rc zeg o . . . " W : "Walka podziemna na Pomorzu w l a t a c h 1939 - 1945*’ s .2 5 3 . M a t e r i a ł y s e s j i w Toruniu 2 7-2 8.0 9.19 6 9. Towa
rz yst wo Naukowe w Toruniu 1990.
21
- 9 - /i 9
r a p o r t u wywiadu. Zebrany m a t e r i a ł o pi e ra łe m na i n f o r m a c j a c h z b i o r - czych m.inn. od b ra c i Nagengastów : Tadeusta, Henryka, Mariana.
Byłem również u Leszka Z d r o j e w s k i e g o , prowadzącego własną s i a t k ę
\y
wywiadu. Kontaktowałem s i ę z Mieczysławem Karczewskim, k tó r e g o b r a c i a przed wojną m i e s z k a l i i p r a c o w a l i na t e r e n i e Gdyni.
v/
Mieczysław Karczewski - " C i o ł e k " posiada s p e c j a l n ą k a r t ę zapisaną V/
w k o n s p i r a c j i ZJ i NSZ. Miałem kontakt z Tadeuszem Lewandowskim.
Pojechałem również do Orłowa, do głównego i n fo rm a to ra z terenu
J
wybrz eża , p.Derengowskiego, k t ó r y miał d os tę p do i n f o r m a c j i o bu
dowie ł o d z i podwodnych w Gdańsku. Od n i e g o uzyskiwałem wiadomości odnośnie wyposażenia, numerów i czasu spływania na wodę ł o d z i podwodnych w Gdańsku.
Z Torunia otrzymywałem i n f o r m a c j e od Jana Jacyny - "Janka".
Ekspozytura "Mare" opracowała i d o s t a r c z y ł a do Warszawy k i l k u s t r o - nicowe dwa z b i o r c z e meldunki. Jeden opracował i p r z e w i ó z ł do cen-
v/
t r a l i na początku 1941 r . K a z i m i e r z Wrzosek - " W r z o s " .
W o par ci u o tę samą in str uk c.i ę wywiadu s a m o d z i e l n i e opracowałem d r u g i r e p o r t wywiadu, s f o t o g r a f o w a ł e m go na f i l m i e 24 x i p r z e wiozłem w końcu 1942 r . do Warszawy. Tam go wywołałem i odpowiednio powiększyłem t e k s t dla j e g o o d c z y t a n i a . P r z e w o ż e n ie p r z e z g r a n i c e Generalnego Gubernatorstwa n i e wywołanej taśmy b y ł o zabez pie cz enie m s i ę przed ewentualnym wpadnięciem w r ę c e n i e m i e c k i e .
Fragmenty t e j i n s t r u k c j i załączam. J e s t ona pot wi e rd ze ni e m zakresu d z i a ł a n i a Ekspozytury "M ar ę" . Dodatkowo wywiad d a l e k i zajmował s i ę rozprowadzaniem u l o t e k a n t y h i t l e r o w s k i c h . J e d n ą z t a k i c h dwustronnych u l o t e k , wysyłanych do Niemców, załączam.
22
- 10 -
i
5 , M i e j s c a ukrywania s i ę
W miarę r o z w i j a n i a s i ę k o n s p i r a c j i z a c h o d z i ł a większa pot rze ba u d z i e l a n i a n o c le g u , wyżywienia i ukrywania w z r a s t a j ą c e j l i c z b y członków t a j n e g o Związku Jaszc zu rc zeg o w B ro d n ic y.
Były t a k i e m i e j s c a , g d z i e można b ył o t y l k o wpaść na krótką c h w i l ę , inne - g d z i e można b y ło t y l k o s i ę n a j e ś ć , czy przenocować p r z e z jedną noc. Były ró wn ie ż t a k i e r o d z i n y , n a j c z ę ś c i e j w i e j s k i e , g d z i e zapraszano kons pir ato rów na n o c l e g i , na odpoczynek, na od
ż y w i e n i e s i ę . N i e k i e d y osoby mieszkające samotnie dawały schro
n i e n i e , przechowywały prasę k on sp ira cy jn ą lub mia ły k r y j ó w k i do przechowywania i n s t r u k c j i , czy materiałów wywiadowczych.
Do Związku J a s zc zu rc ze g o n a l e ż a ł y osoby, k t ó r e z narażeniem własnego b ez pi ecz eń st w a przyjmowały konsp irato ro w i d z i e l i ł y s i ę wszystkim, co p o s i a d a ł y .
B y l i t a c y , k t ó r z y w swoich s p i ż a r n i a c h przechowując np. s ł o n i n ę , margarynę cz y boczek p o z w a l a l i dodatkowo przechowywać p i semka k o n s p i r a c y j n e , u l o t k i czy inne dokumenty k o n s p ir a c y j n e . P a n i Grajewska - metka wspomnianego Tadeusza - udo stę pn iła mi k l u c z do s tr y c h u , g d z i e miała swoje zapasy żywnościowe, pod wa
runkiem ach.wania c i s z y i d y s k r e c j i . Było to bardzo b ez pi e cz n e . . z w z i e r n i k i e m w dachu i z łóżkiem do sp a ni a . Na mie jscu m i e j s c e
b y ł kran z zimną wodą i zlewem. Ze względu na bezpie cze ńs tw o z a c h o d z i ł a k on ie cz n oś ć opuszczania strychu t y l k o w p orz e w i e c z o r n e j .
W kryjuwce p rz eby wa ły nas et t r z y osoby, m.inn. K a z i m i e r z Wrzo
sek - "Wrzjs" z Warszawy, wspomnianr/ M i ec z^ s ła i K arc ze ws ki - " C i o ł e k "
z L o d z i o r a z czasowo Longin W as i le w s k i .
Było t o bardzo b e z p i e c z n e m i e j s c e , gdyż mi a ło dwa w e j ś c i a - od u l i c y i od podwórka. Przebywałem tam w pewnych okresach
23
- 11 -
Ą f 3 H
stosunkowo c z ę s t o , zwłaszcza, gdy oka zało s i ę , że na p a r t e r z e m ie sz k a ło dwóch miejscowych żandarmów. Fakt ten stw.„arzał n a j l e
psze z a b e z p i e c z e n i e przed i n t e r w e n c j ą władz n ie m i e c k i c h .
In;:ym miejscem s c h ro n ie n ia , wyżywienia i mieszkania b y ł samot- ny pokoik K a r o l a S zcz ep ań sk ie go - " G r a n i t a " . W i e l u k on s p ira to ró wv
v
k o r z y s t a ł o u K ar o la z go ś c in n e g o , b e z p i e c z n e g o s c h r o n i e n i a .
U K ar o la Szczepańskiego przechowywano do obecnych czasów m a t e r i a ł y z okresu wojny, w tym n i e z m i e r n i e cenny dokument - i n s t r u k c j ę
Wywiadu Ekspozytury "Marę" i z d j ę c i a z l a g r u MUhltal.
K i l k a r o d z i n udostępniało m i e js c a s c h r o n i e n i a nawet na k i l k a d n i , świadomych narażania s i ę na n i e b e z p i e c z e ń s t w a r e p r e s j i władz
u
n i e m i e c k i c h . W gospodarstwie o j c a Edwarda R a d z i s z e w s k i e g o w Szab- d z i e c z ę s t o zatrzymywałem s i ę , nocowałem, g o ś c i ł e m i k or zy s ta łe m z p ełn ego wy żyw ien ia. Bywał tam ró w n i e ż Lo n gin W a s i l e w s k i .
Edward R ad zis zew sk i - " S k a ł a " p e ł n i ł f u n k c j ę magazyniera Związ
ku J a s z c z u r c z e g o , u którego w k a ż d e j c h w i l i można było przechowy
wać i n s t r u k c j e wywiadu, czy czasopisma k o n s p i r a c y j n e .
Ze s t a r o p o l s k ą g o ś c in n o ś c i ą przyjmowała mnie s i o s t r a Jana Pan-
v v
c i e r z y ń s k i e g o - Łucja, u k t ó r e j przebywałem ty go dn iam i, ni gd y n i e wyznaczała czasu przebywania . Podobne f u n k c j e p e ł n i l i : Jan Górka,
l/
k raw iec w J a s t r z ę b i u , Antoni N a p i e r s k i m i e s z k a j ą c y w M i e s i ą c z k o -
\/
wie i Janek P a n c i e r z y ń s k i w G o r t a t o w i e , obe cnie m i e s z a j ą c y w J a s t r z ę b i u .
Był y to oazy podtrzymujące polską k o n s p i r a c j ę . M i e j s c e m bardzo bezpiecznym b ył a leśniczówka za Jabłonowem, g d z i e mi eszkała
1/
s i o s t r a ' Kazika Wrzoska - "W r z o s a " .
Było r ó w n ie ż mie js c e zwane " C o n c o r d i ą " , k o ł o sądu w B ro d n ic y .
1/ M i e j s c e i nazwisko do u s t a l e n i a
24
- 12 - l i
k t ó r e wywiad "M arę11 za rezerwował dla ochrony zdekonspirowanych członków ZJ, c zy Ekspozytury "Marę".
W " C o n c o r d i i " m i e sz k a ły panie l e k k i e g o prowadzenia s i ę z tzw.
p ółś wi ad k a. Byłem tam meldowany, co c h r o n i ł o ro d z i c ó w przed
ewentualnymi szykanami władz. Zameldowanie odbyło s i ę p r z e z wpła
c e n i e na konto t r z y m i e s i ę c z n e j o p ł a t y za miesz kan ie i tam p o b i e rałem k a r t k i żywnościowe. Chociaż byłem tam zameldowany, co po
t w i e r d z i ł y władzom niemieckim miesz kan ki, nigdy tam ani j a . ani i n n i c z ł o n k o w ie Związku Ja s zc zu rc ze go n i e m i e s z k a l i . Była to
" m e l i n a " w nełnym znaczeniu te go słowa.
6. Łączność z Ł o d z ią
Jednym z mało znaczących i j e s z c z e mało opisanych o s i ą g n i ę ć k o n s p i r a c j i j e s t p rz e w o że n ie k ole.ią g a z e t e k "Szańca" i rożnych m a te r ia ł ó w wywiadowczych z terenu Ł o d z i p r z e z Kutno do Torunia i d a l e j w Kierunku Gdańska o ra z w kierunku Jabłonowa, E roanicy, R yp in a . Pomysł p o l e g a ł na tym, że w t a je m n ic z e n i ł ą c z n i c y ZJ w k ł a d a l i do s k r z y n k i w t o a l e c i e o s t ł n i e g o wagonu zapakowane ko
p e r t y , w k tó r y c h przewożono g a z e t k ę "S za ń ca " z Ł o d z i ns t e r e n Pomorza. Łąc zni ki em ZJ z Ł o d z i ą , jak s o b i e przypominam, by ł J e r z y Niewiadomski z Ł o d z i . Adresowane szyfrem k ope rty t r a f i a ł y do v
odpowiednich a d re sa tó w . W Toruniu p o c z t ę przejmował Jan Jacyna -
" J a n e k " , w Bro d n ic y Seweryn P a w l i c k i - " J e s i o n " , w Ry pin ie k o p e r- v/
t y przejmował Roman Dworecki - "Dwór". vr następnym tygodniu rów
n i e ż w ten sam sposób, w p o n i e d z i a ł e k załadowane koperty wracały e powrotem p r z e z B r o d n ic ę , Toruń do Ł o d z i .
Kontakt z Ł o d z i ą oka zał s i ę bardzo n i e b e z p i e c z n y . Tą samą drogą p o j e c h a l i ś m y z Mieczysławem Karczewskim " C i o ł k i e m " p r z e z Kutno do Ł o d z i , mimo ż e uprzednio w Kutn ie b y ł on aresztowany p rz e z Gestapo.
25
- 13 -
Mieczysław Karczewski z o s t a ł wtedy wywieziony do l a g r u w Ino w ro c ł aw iu , skąd u c i e k ł pr ze kr ad aj ąc s i ę do Br od n icy .
7. F o t o g r a f o w a n ie wnętrza l a g r u w Muhltal - Smukała
W 1452 r . około 10 r a z y p rze wo ził em do l a g r u w Mlihltal k o ł o Bydgoszczy żywność dl a uwięzionych tam Pola&ów ze Mszana, po w ia t Brod nica . Za którymś razem, podając paczkę z żywnością zostałem mocno p o b i t y . Gdy w następnym ty g o d n iu p rz y je c h a łe m znowu do
Mlihl ta l zo sta łem rozpoznany p r z e z dowódcę wa rty . " S i e waren schon da" wykrzyknął. Wyście już t u t a j b y l i . "Ja wohl" - odrzekłem.
Roześmiał s i ę . P r z y j d z i e c i e znowu ? - z a p y t a ł . P r z y j d ę - odpowie
d z i a ł e m . To p r z y w i e ź c i e mi dl a komendanta lcfgru małe k a c z ę t a . Za t y d z i e ń przy je cha łem z małymi kaczątkami w k a r t o n i e i bez k o n t r o l i zos ta łem wpuszczony na t e r e n l a g r u do r o d z in y D z i e l s k i c h , by oddać paczkę żywnościową. Wchodząc na t e r e n l a g r u przeżegnałem s i ę w duchu. Nie p rz y p u s z c z a ł komendant wart y, że pod kurtką
miałem, przymocouany do naska automatycznie o tw ie ra n y f o t o a p a r a t
" B a l d i n ę " , k t ó r ą zrob ił em k i l k a z d j ę ć wnętrza l a g r u i wyniosłem apar at z f ilm em poza obręb obozu. Na jednym z d j ę c i u j e s t s f o t o g r a -
v/
fowana Janka B z i e l s k a ze Mszana, wywieziona do l a g r u i ob e c ni e mie szk aj ąca we Mszanie, która pr zebywała w l a g r z e z r o d z i c a m i , dwiema s i o s t r a m i i bratem. P r z e d s t a w i o n e z d j ę c i a są r e p r o d u k c j a mi au te nty cz nyc h, zachowsnych f o t o g r a f i i . .
J e ź d z i ł e m również do la g r u w P o t u l i c a c h , g d z i e więźniom przy ogr odzeniu z diutow wykonałem s e r i ę f o t o g r a f i i , k t ó r e załączam.
Na z d j ę c i a c h tych po wojn ie r o z p o z n a ł swego o j c a wspomniany J e r z y v
Sokołowski - " S o k ó ł " , czł one k Związku J a s z c z u r c z e g o , równ ież
w i ę z i e ń P o t u l i c .
26
- 14 -
8. Zakończenie
P r z e d s t a w i o n e fragmenty k o n s p i r a c j i m ł o d z i e ż y b r o d n i c k i e j wymagają w i e l u uzupełnień, d o k ł a d n i e j s z y c h opisów, p o t w ie r d z e ń , p rze pr ow ad ze n ia d y s k u s j i . '
7. powyższych t e k ś c i e , być może, z o s t a ł y j a k i e ś osoby pominię
t e , lub nawet zapomniane. I s t n i e j ą c e b r a k i winne być uzupełnione r e l a c j a m i p o s z c z e g ó l n y c h uczestników wojennych wydarzeń.
Brodnicka k o n s p i r a c j a h a r c e r z y - członków ZJ zakończyła s i ę aresztowaniem i wywiezieniem do l a g r u w S t u t t h o f i e k i l k u d z i e s i ę c i u j e j człon kó w. D z i e s i ę c i u członkow ZJ z g i n ę ł o w l a g r z e .
YJ l a g r z e b r o d n i c z a n i e wykazywali h ar c e rs k ą zaradność, wzajem
ne /. sp ie ra n ie , t w o r z y l i małe b spoino t y . W ł o n i e tych wcpolnot pomagali s o b i e nawzajem, pamię ta jąc przy tym o wspieraniu innych obczow iczo w. To z pewnością dopomagało w p r z e ż y c i u i p rze trw an iu tamtycn trudnych c h w il .
Jak wiadomo, zarowno z prze&azywanycn wstnie wspomnień, jak t e z p u b l i k a c j i d ot yc zą c yc h obozu w S t u t t h o f i e s z c z e g ó l n i e chlubną k a r t ę obozową z a p i s a l i dwaj c z ł o n k o w i e Zv.iązka Jaszc zu rc ze go : K a r o l S z c z e p a ń s k i nr obozowy P 186o3 i Lesz ek Zdro jews ki nr obozowy P 18650.
P i e r w s z y z n ic h p ro w ad zi ł K i l k a wa rsztatów obozowych, w k t ó rych z n a j d o w a l i s c h r o n ie n i e i z a t r u d n i e n i e w i ę ź n i o w i e , c h r o n i e n i w ten sposub przed zimnem, wy cieńczenie m, a nierzadko p r z e c i e ż i b i c i e m p r z e z obozowych f u n k c j o n a r i u s z y n ie m i e c k i c h .
Dru gi z w y ż e j wymienionych - z n a ją c y dob rze j ę zy k n i e m i e c k i , pracował w obozowej a d m i n i s t r a c j i , s t a r a j ą c s i ę uzyskać dla ws płw ię żni ow m o ż l i w i e n a j l e p s z e w warunkach obozowych m ie j s c a Q' p r a c y .
27
- 15 -
Uważam, że n i e jestem w tym s ą a t i e oa oso o m e n y , że na postawę obydwu h a rc e rz y - czionkcw Związku Jas zc zurczego wp łynęia p r z y n a le ż n o ś ć do ZHP, a p ó ź n i e j ..raca k o n s p i r a c j i w ZJ.
D z i s i a j , po upływie .i?C l a t od opizanycn p r z e z e c n i e wydarzeń, można byłoby zapytać : - czy y d a r z e n i a , o ^tci-pcń mowa - mogły mieć m i e j s c e ?
mogły i miały m i e j s c e , pamięć tamtych dni j e s t nadal we mnie żywa i co w i ę c e j - o. awdz-iwa. Kas ha. c e r z y wychowywano według ounktu prawa h a r c e r s k i e g o : " Ks s ł o w i e harcerza p o l e g a j jak na Z a w i s z y " . Przyswoiłem s o b i e co na c a ł e ż y c i e . . .
C z y t e l n i k może zastana w is 6 c i ę równie ż czy młodzi zda wa li s o b i e sprawę z g ro ż ą c e g o im n i e b e z p i e c z e ń s t w a , z u t ra t ą ż y c i a w ł ą c z n i e .
.Ależ tąk! Ks i l e młody, a l e p r z e c i e ż myślący c z ł o w i e k może przewidywać następstwa s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i . 7; o j na uczyła nss p r z e z o r n o ś c i , a l e te ż i warunki, w j a k i c h p r z y s z ł o nam ż y ć , zmuszał, do stanowczych d z i a ł a ń . Te?:o wymagała o t a c z a j ą c a nas r z e c z y w i s t o ś ć i p a t r i o t y z m , o którym s i ę nie mówiło. On t y ł
obecny w naszych myślach, naszym postępowaniu.
Lęk był n i e o d ł ą c z n i e związany z t a ki m i kons pir ac yjny mi
"wyczynami" ja k np. f o t o g r a f o w a n i e ż y c i a w l a g i z e . Lęk t r z e b a b y ł o c h c i e ć i umieć opanować. Dopomagała w tym wiara w Opatrzność i opi ek ę Boską, jak t e ż p rz e ko n a ni e o s ł u s z n o ś c i sprawy . . .
Obecny k s z t a ł t f o t o g r a f i c z n y z a w ć z i ę c z m pomocy kolegów
z k o n s p i r a c j i . S z c z e g ó l n i e d z i ę k u j ę za p r z e c z y t a n i e i o pr aw ie n ie
\J V
temstu Kolebom : Janowi J a c y n i e , mgr Mieczysławowi Karczewskiemu, . : . . . ...^
Taaeuszowi Lewanaows.kiemu, sędziemu Ławaraowi .-ea a z i s z e w s k i emu, in ż. Je r ze m u Sokołowskiemu, K a r o l o w i Szczepańskiemu i Longinowi
\1
w a s i l e w s k i em u.
28
- 16 -
Zachęcony do s p i s a n i a moich skromnych wspomnień, pragnę tym sposobem p o s z e r z y ć wiedzę h i s t o r y c z n ą d o t y c z ą c ą z i e m i b r o d n i c k i e j , a j e d n o c z e ś n i e z ł o ż y ć cz eść tym wszystkim, k t ó r y c h n i e ma - bo n i e d o c z e k a l i . . . z g i n ę l i . . .
29
- 17 U
30
d r Tadeusz " Z l o t " Pudełko ul .Doj.otov.’£ka 9 rn.66
02-547 Warszawa, tel.S59&214 Warszawa . 1 ^.v ' cJq/:
ł> 4 )Ł f .\
Wpłynęło dnia
Lfe _J2ŁJ&(&5—— -
ZWIĄZEK JASZCZURCZY I EKSPOZYTURA WYWIADU
••MARZ"’
REJONU BRODNICKIEGO «V LATACH 1939-1943
3
s t r . W S T Ę P ... ...1* * 1. GIMNAZJUM B R O D N IC K IE ...2 2. MIERNIK USPOŁr CZKIENIA M Ł O D Z IE Ż Y ... .... . . 4 3. ZWIĄZEK JASZCZURCZY ...5 4 . EKSPOZYTURA Y.YWIADU "MAR".M ... ...8 3 . MIEJSCA UKRYWANIA SIĘ ...10 6 . ŁĄCZNOŚĆ Z ŁODZIĄ ...12 7. PC TOG RAFOWA KIE WIETRZĄ LAGRU W StóUKALT /MUHLTAL/
POD EYDGOSZCZĄ ...13 t . .SAK03ŃCZ.:KII. * . . ... 14 9. ZALĄ CZiTIKI : FOTO J iii F I , IN5TKUK C J E ' ... 17
Wstęp
R e l a c j e moje odnoszące s i ę do Związku Ja s zc zu rc ze go na t e r e n i e powiatu b ro dni cki eg o wynikają g ł ó w n i e z własnych mło dzi eńc zyc h p r z e ż y ć , doświadczeń, wiedzy i p a m i ę c i . Wymagają one d a l s z e j dokumenta
c j i , porównań i Drzemyśleń. W różnych r e l a c j a c h j e s t w i e l e spra-v w ą tp li w yc h , k tór e powinny być wy jaś nion e i u ś c i ś l o n e .
31
-2
Dzisiaj po 50 latach, pragnę na Związek Jaszurczy w Brodnicy spojrzeć z punktu widzenia teorii pedagogiki społecznej l/,t o znaczy dostrzec te siity w środowisku,które miały wpływ na jego
przemiany i rozwój.Obecnie zaistniała możliwość szerszego omówienia Związku Jaszczurczego,który dotąd był różnie postrzegany i opiniowany.
Dla części młodzieży brodnickiej Związek Jaszczurczy był utoż
samiany z harcerstwem czasu wojny,gdyż członkowie Związku rekrutowali się Myjangadł prawie wyłącznie z harcerzy.
Wielu wspomina Związek Jaszczurczy jako ruch patriotyczny, nawiązujący do tradycji walk z Krzyżakami i walk o Ziemie Zachod
nie dla!, Polski.
Związek Jaszczurczy był mzastatlci: przeciwnikiem zarówno hitlerowskich fflemiec, jak i Związku Radzieckiego*
^eprezentował on poglądy bardziej prawicowe i poczuwał się do braterstwa wobec ideałów harcerskich oraz ze wszystkich s i ł dążył dr> odzyskania wolności i niepodległości Polaki utraconej wskutek a g re s ji niemieckiej 1 sowieckiej.
l.Crimnazjum brodnickie
Brodnica była miastem powiatowym,położonym na rzeką Drwęcą, wśród pięknych jezior Ziemi Michałowskiej,0 znaczących walorach
turystycznych i kraj oznav’ czy eh.
W Brodnicy działały trzy kościoły* farny, szkolny i klasztorny oraz trzy szkoły średnie,dom kultury,don parafialny,
szpital,sąd,hotel i garnizon 67 pułku piechoty.
W Brodnicy rozwinęło swoją działljuiość gimnazjum męskie, które stworzyło silne środowisko społeczno-wychowawcze,składające się z nauczających profesorów,nauczy cieli,wychowawców i uczą
cej się
l/A.KamijiskiiFunkcje pedagogiki społecznej .Warszawa. 1974.TWN
32
- 5 -
.30
m ł o d z i e ż y , zo rg ani zow an ej w siedmiu o r g a n i z a c j a c h s zk o ln yc h .
Grono p r o f e s o r s k i e było odpowiednio d o b i e r a n e . K i e r o w a ł nim z a s ł u żona humanista •, -pedagog dr Klemens M a l i c k i , d y r e k t o r gimnazjum.
N a j b a r d z i e j prężną o r g a n i z a c j ą młodzieżową b ył a drużyna ZHP, o r g a n i z u j ą c a c o r o c z n e obozy h a r c e r s k i e , dysponująca własną i z b ą h ar c e rs k ą - "harcówką" i sprzętem turystycznym. Opiekunem h a r c e r stwa g i m n a z j a l n e g o był p r o f . gimnazjum E o le s ła w J a s t r z ę b s k i , zna
ny p r z y j a c i e l m ł o d z i e ż y . i i
Aktywną d z i a ł a l n o ś ć wykazywała S o d a l i c j a Mariańska, k t ó r e j p r z e w o d n i c z y ł ks.mgr Leonard Kzoska, i n i c j a t o r utworzenia na i
t e r e n i e gimnazjum . i ę k n e j k a p l i c y , w k t ó r e j odbywały s i ę cod zienne i n i e d z i e l n e nabożeństwa u c z ą c e j s i ę m ł o d z i e ż y g i m n a z j a l n e j .
Mgr Tadeusz Zadura z a j ą ł s i ę tą c z ę ś c i ą m ł o d z i e ż y , k tó ra sku- piona była wokół "S t r a ż y P r z e d n i e j " . Dużą r o l ę o d e g r a ł W i o ś l a r s k i Klub Sportowy " T r y t o n " , dysponujący własną p r z y s t a n i ą , ł o d z i a m i
i pełnym sprzętem w io ś la rs k im . R o z w i n ię te b y ł o wychowanie f i z y c z ne, dysponujące szkolną s a l ą gimnastyczną. Na t e r e n i e gimnazjum
fCa-f'o TiAjtywoJ-*'w d z i a ł a ł ta kż e P o l s k i Czerwony Krzyż oraz jR-ufe Mi ł o ś n i k ó w S t ar o
ż yt n o ś c i , skupiony wokoł prenumerowanego czasopisma h i s t o r y c z n e g o
"MI HKURYUSZ POLSKI" .
Na o g ó ln os zk o ln yc h imprezach cz ęść m ł o d z i e ż y występowała w mundurach h a r c e r s k i c h i p r z y s p o s o b ie n i a wojskowego.
We ws półpracy z 67 punkiem p ie c h o t y organizowany b y ł kurs p i l o t ó w szybowcowych k a t e g o r i i " A " . Wewnątrz s z k o ł y r o z w i j a ł y s i ę młodz ieżo we formy u s p o ł e c z n i a j ą c e , aktywnie f u n kc jo n uj ąc a Szkolna Kasa O s zc zę d n o ś c i . D z i a ł a ł klasowy i s z k o ln y samorząd
uc zn io w s k i , c h ó r szk olny , szkona o r k i e s t r a młodzieżowa p o s i a d a j ą c a własne instrumenty muzyczne o ra z funkcjonowała
33
